С. Б. Бектемірова (Алматы, Қазақстан)

Біз бұл жерде З. Фрейдтің “адамдық мәдениет көнеден ұмыт болған әлемдік қабылдаудың кірпішінен қаланған” деген пікіріне толық қосыламыз [1, 163 б.]. Мифологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ ит – хтоникалық жануарға жатады. Көбінесе жер мен жерлеуге қатысты рәсімдер мен мифтерде – төменгі әлемдегі қайтыс болған адамдардың жандарын шығарып салушы, әрі тозақ есігінің күзетшісі.

Өмірлік құндылықтардың қайнар көзі кез келген халықтың рухани дүниесі ретінде адамзаттық мұралардың туу, даму заңдылықтарымен сабақтасады. Иттің амбивалентті бейнесі әр халықтың мәдениетінде әр түрлі фактілерден туындап түсіндіріледі. Ит көне замандағы ең бірінші үй жануарларының бірі ретінде саналып, адамдардың ортасында өсіп‚ адамдар тастаған қалдықтарды жеп‚ адаммен паразит ретінде жақындасқан.

Алғаш адамдар мен иттердің ара қатынасы осылай басталған. Бірақ үндіеуропалық жазба ескерткіштерінде иттің діни рөлі хайуан ретінде сақталған [2, 5 б.]. “Ит – өлім символы”, сонымен қатар хтоникалық ай тәңірі және “жер–су–ай” үштігін (триадасын) бейнелейді [3, 14 б.]. Сол себепті итпен байланысты әлемдік бейне әр халықта өз көрінісін тапқан. Халықтың әлемдік дүние танымында‚ олардың аңыздарында иттің қарама-қарсы қатынаста қолданылуы бейнеленеді.

Түркі‚ славян халықтары үшін ит әр түрлі жағынан қабылданған. Ацтектер үшін ит қасиетті‚ иттің көмегімен олардың жаны мәңгі‚ сондықтан өліп бара жатқан адамның алдында ит болуы қажет болған.

Ирандықтарда басқаша‚ түркі‚ славян халықтарына қарағанда өзгеше. Оларда ит – таза жануар ретінде есептеледі. Зоорастрийстік әдет-ғұрыпта итке жақындау тазаланумен‚ яғни дәрет алумен теңестіріледі [4, 59 б.].

Якут‚ тува‚ звен‚ чукча‚ нивх аңыздарында ит көктен пайда болды дейді [5, 38 б.].

Африка тайпасындағы бербер тілінде сөйлейтіндер итті лас деп есептеп‚ итті өлтірген адамдардың өзін күнәлі деп санаған. Сол себепті қай халықтың болмасын рухани даму сатыларына баршаға ортақ типологиялық ұқсастықтар тән. Мысалы қазақ және орыс тілдеріндегі ит семасымен байланысты фразеологизмдердің мағынасы ұқсас келеді: итшіленіп кетті – устал как собак; иттің (қаншықтың) балалары – сукины дети; құйрығын бұлғаңдату – вилять хвостом; аш иттей бұралқы – собачий голод; ит өлген жер немесе ит арқасы қиян – где собака зарыт; ит сияқты – как собака және т.б негативті бағаға ие. Сондықтан да адам санасының өте ерекше қабаты болып табылатын, жан-жақты да ауқымды құбылыс – мифология.

Ф.Ф. Илибетовтің айтуынша, ит башқұрт, түрікмен, чуваш, қазан татарлары, якут халықтарының магиялық салттарында негізгі рөл атқарған. С.П. Толстов болжамы (гипотезасы) бойынша иттің пайда болуы қасқырдың пайда болуымен байланысты. В.В. Радловтың айтуынша, егер бірінші бала туылғаннан кейін бірден шетінеп кететін болса, оған іt kớdớn “ит көті” деген ат қойылған. “Ит аттарының” мағынасы (ауыспалы мағынада ұнатпай) жаңадан туған нәрестенің қорғаушысы иттің рөлімен байланысты және көне түркілердің дәстүрі бойынша жаңадан туылған баланы жаман нәрселерден (шайтандардан) қорғау үшін балаға қырық күннен кейін, яғни бір айдан соң іt kớjlek “ит көйлек” кигізген. Орта ұйғырлықтарда yt saman “ит төсеніші” “баланы иттің орнына жатқызу” деген көне салтпен байланысты болған. Демек, балаға ит тимесе, шайтандар да оған тиіспейді деп сенген. Якуттарда балалары шетінеген жанұяларда жаңа туған нәрестені ыт оуото “күшік” немесе иттің лақап атымен атаған. Сондай-ақ иттерге де баланың есімдерін қойып отырған [6, 188-191 бб.].

Ғалым. Т. Жанұзақов: “Қазақтың ен даласы мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Мыңдаған кісі аттары әдет-ғұрып, салт-сана, ырым мен дәстүрлерге байланысты қойылып отырған. Мәселен, бала туған соң, қырқынан шығарда ит көйлек кигізу салты – көптеген түркі халықтарында бар, ортақ әдет. Осындай ырымға байланысты Итбай, Итбас, Күшік, Барақ деп ат қою болған. Ал қазақ ұғымындағы итжанды “мықты, жаны сірі” адам деген түсінік ертеден келе жатқан ит атын қою ырымымен байланысты болса керек. Мұның негізгі сыры итті тотем ретінде қастерлеуден туған болар”, – дейді [7,45 б.].

Тыйым сөздер қай халықтың болса да тілінде кездеседі: ит аспанға қарап ұлыса, бір қатер бар; ит құтырса жаман болады, иттің құйрығын тартпа; ит баласын үйде ұстама; итке ожаумен ас құйма; итті теппе; итаяқты теппе. Мысалы, ит аспанға қарап ұлыса – сол шаңырақ иесінің өліміне көрінеді, деп итті қарғайды. Қуып жүріп ұрып өлтіріп, жерді терең қазып, көміп тастайды. Үстіне жеті адам қара тасты бастырады да, түкіріп безінеді. Онысы иттің пәлесі өзімен кетсін дегені.

Сонымен қатар егер үйде мал өлсе‚ иттер қанға тойып құтырады деп иттерге қанды жегізбеген. Ит құтырса жаман болады деген ырым содан қалған болуы керек. Өйткені кез-келген ұғымның қалыптасуында көркемдік таным, бейнелі ойлау элементтерінің міндетті түрде қатысатындығын ескеретін болсақ, онда тіліміздегі сөздердің қалыптасу негізінде жатқан танымдық құрылымдардың рөлі де күшейе түседі. Әсіресе, адам санасының ерекше қабаттарында сақталатын мифтік архетиптердің жүріп жатқан таным процесіне үздіксіз әсерін қарастыру өте маңызды. Демек, миф тілдің, барлық рухани эволюцияның алғашқы нүктесі, бастауы.

Ғалым Ә. Ахметов: Түркі тілдеріне арналған қасқыр‚ бөрі деген табу сөздер мен олардың орнына қолданылып жүрген қазақ тіліндегі: ит-құс‚ өзбек тіліндегі: итқұш (ит-құс)‚ тува тіліндегі ыт (ит)‚ чер ыъды (жер иті)‚ түрікмен тіліндегі месдан ит (дала иті) деген сөздер мен сөз тіркестері бәрі де этнографиялық мәнге ие болған лексика. Мысалы‚ бөрімен байланысты табу қазақ арасында да қатты сақталған. “Қазақ балаларына қасқырдың атын атауға болмайды‚ қасқыр малға шабады” деп сендірген. Өйткені олардың астарында дәстүрлі наным-сенімдерден туындайтын атын атаса ит-құс малға шабады немесе адамға қастандық істейді деген этнографиялық ұғымдар жатыр. Ит-құс атауымен бірге қара құлақ‚ ұлыма‚ серек құлақ‚ теріс езу секілді жанама атауларының бәрі сөз магиясына деген нанымның салдарынан туындаған эвфемизмдер, – дейді [8, 155 б.].

Ғалым Ш.Ч. Саттың деректеріне қарағанда түркі тектес халықтардың бірі тувалықтардың тілінде көптеген табу мен эвфемизмдер қалыптасқан. Сондықтан тувалықтар үйіне келген қонағымен ең әуелі сәлемдесіп алған соң жоғарыдағы табу сөздерді ауызға алмай‚ оларды эвфемизмдермен алмастырып: Мал-маганыңар ыт‚ куштан сол-дур бе?/Мал жандарыңыз ит-құстан аман ба? деп сұрайтын болған. Тува тілінде табуға айналған бөрінің ыт атауынан басқа чер ыъды (жер иті)‚ алтайның ыъды (алтайдың иті) деген эвфемистік атаулары да кездеседі [9, 42-45 бб.].

Қазақ және тува тіліндегі эвфемистік баламаларды салыстырғанда қазақ тіліндегі ит-құс деген сөздің көмескі этимологиясы айқындала түседі. Бұл күнде қазақ тілінде ит-құс сөзінің қос сөзге айналып‚ қасқыр деген бір ұғымды білдіргенімен‚ ит-құс о баста бөрі және бүркіт деген табу сөздерінің орнына қолданылған ит және құс деген дара эвфемизмдер екеніне көз жеткізуімізге болады.

Түркі халықтарына тән тыйымдар мен тотемдік нанымдармен байланысты қалыптасқан табу жайлы мәліметтер 1247-1318 жылдар арасында өмір сүрген Шыңғысханға дейін түркі халықтарының тарихын алғаш рет қағазға түсірген‚ бүкіл әлемге танымал‚ ғұлама ғалым Рашид-ад-Диннің Жамиғат тауарих/Жылнамалар жинағы деп аталатын парсы тілінде жазылған құнды еңбегінде берілген. Сонымен қатар Н.А. Алексеев‚ Г.П. Потанин‚ Л. Расони‚ С.П. Толстов‚ Д.Е. Хайтун‚ А. Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады. Ғылыми деректерге сүйенсек тотемизм және онымен байланысты тыйымдардың да түрлері түркі халықтарына ортақ екені байқалады.

Ғалым Рашид-ад-Диннің деректеріне сүйенсек, оғыздардың жиырма төрт тайпасының әр тобының тотемдері болған. Соның бірі ителгі тотемімен аталған. Оны аулауға қатаң тыйым салынған. Сондай-ақ этнографиялық материалдардың ішінде қазақтар мен қарақалпақтарда ортақ наным болғандығын білдіретін деректер бар [10, 162 б.]. Өйткені қарақалпақтардың күшік‚ ителгі сияқты ру атаулары немесе қазақтардың үкі мен аққуға тимейтіндігі сол тотемдік нанымның негізінде қалыптасқан тыйым деген пікірді айтуға болады.

Тура атауға тыйым салынып жанама атауға ие болған атаулар бар. Аңға бірге алып шығатын иттің де атын аңшылар тура атамаған. Мысалы‚ аңшы якуттар итті/ыт деп тура атаудың орнына – сыс “түкке алғысыз” немесе үнгәс “күшік” деп басқаша атаған. Шорлар да аңға шыққан кезде үйде қалған итті – у арык кузрук “лас құйрық” деген жанама эвфемизмдермен атайтын болған.

Фразалық тіркестер әдетте идиомдар және фразалар болып екі топқа бөлінеді. Бұлардың екеуі де тұрақты сөз тіркестері. Солай бола тұрса да идиомдар мен фразалар бір-бірінен өзіндік ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мәселен‚ идиомдардың құрамына кіретін сөздер өздерінің тура мағынасынан айырылып қалады да бір-бірімен жымдасып‚ басқа бір мағынаға ие болады. Керісінше‚ фразаның мағынасы сол фразаны құрайтын сөздердің тура мағыналарынан туындайды.

Осы сияқты фразалық тіркестердің ішінде эвфемистік мағынада жұмсалатындары да болады. Мысалы‚ біреуді біреу балағаттады делік. Әрине‚ балағаттау жақсы сөздерден тұрмайтыны белгілі. Мұндай жағдайды екінші біреуге айтқымыз келсе‚ жаңағы балағатты сөзбе-сөз қайталап жатпаймыз. Мұндай жағдайда эвфемистік мағыналы фразалық тіркестер көмекке келеді. Мысалы‚ ит терісін басына қаптау; аузынан ақ ит кіріп қара/көк ит шықты; ит итті жұмсайды‚ ит құйрығын жұмсайды; аш иттің артын сұқ ит жалайды; ит пен мысықтай; иттің етінен жек көру т.с.с. фразалық тіркестерді эвфемистік фразалық тіркестер деп айтуға болады. Өйткені бұл тіркестер ұғымы дөрекі әрі қағаз беті көтере бермейтін анайылау ұғымдардың атын тура атамай майдалап немесе сыпайылап жеткізу үшін қолданылады.

Фразалық топтар сияқты мақал-мәтелдер де эвфемистік мағына тудыра алады. Бұл әсіресе астарлы‚ ауыспалы мағыналы мақал-мәтелдерге тән сипат. Мақал-мәтелдер қолданысы мен мағынасы жағына қарай екі топқа бөлінеді: а) тура мағынада қолданылатын мақал-мәтелдер‚ б) негізгі ойды астарлап жеткізетін мақал-мәтелдер. Мұнда екінші топтағы мақал-мәтелдер эвфемистік мағына тудыра алады. Мысалы‚ қатын көп болса‚ шөмішті ит жалайды; итті күшігім десең‚ аузыңды жалайды; жаман иттің атын бөрібасар қояды; ит бір сүрінсе‚ қырық сүрінеді‚ итті күшігінде үйрет т.б.

Түркі халықтарының мәдениетінен‚ наным-сенімдерінен‚ мифологиялық дүниетанымдарынан‚ салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан орын тепкен сан алуан тыйымдардың‚ табу мен эвфемизмдердің зерттелу жайы ғалымдардың назарынан тыс қалмаған мәселе. Алайда о баста аталмыш халықтардың тегі‚ тілі‚ діні бір болғанымен‚ келе-келе олардың ұрпақтары бастапқы ортақ мекеннен жан-жаққа қоныс аударып‚ бірте-бірте одан мүлде алыстап, орасан зор географиялық кеңістіктен жаңа мекен тапты. Арада сан ғасырлар ішінде түркі тектес халықтар бір-бірінен одан бетер алшақтап‚ тұрмыс-тіршілігі‚ мәдениеті‚ тілі өз бетімен оқшау дамып келді. Сондықтан бұл күнде олардың тілдерінде‚ әдет-ғұрыптарында‚ наным-сенімдерінде‚ жалпы мәдениетінде өткеннен қалған ортақ ұқсастықтармен қатар әр елдің заңы әр басқа‚ иттері қара қасқа демекші‚ айырмашылықтар мен ерекшеліктердің де бар екенін естен шығармаған жөн.

1. 
   Фрейд З. Тотем и табу. – М.,1992. – 180 с.
   
2. 
   Трубачев О.Н. Происхождение названий животных в славянских языках. – М., 1960. – 260 с.
   
3. 
   Маковский М.М. Сравнительный словарь мифологической символики в индоевропейских языках. Образ мира и миры образов. – М., 1996. – 420 с.
   
4. 
   Дорошенко Е.А. Зароастрийцы в Иране. – М., 1982. – 290 с.
   
5. 
   Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – 250 с.
   
6. 
   Кормушин И.В. Домашние животные // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. – М.: Наука, 1997. – С. 590-677.
   
7. 
   Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1971. – 215 б.
   
8. 
   Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы, 1195. – 256 б.
   
9. 
   Сат Ш.Ч. Табу и эвфемизмы в тувинском языке // Советская тюркология. – Баку, 1981. – №5. –С. 220-225.
   
10. 
    Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей.– М. – Л., 1952. – Кн.1, т.1. – 450 с.