Сабақ Кіріспе сабағы Тапсырмаларды орындау Сөздерді сөз құрамына талдау, қосымшалардың түрін анықтап жазу

Сөздерді сөз құрамына талдау, қосымшалардың түрін  анықтап жазу.

I –топ: қаласында, өзендері, көлдері, көшелерінде, көшелердің, ықшамаудандарында, қаласының, астанадан, таудың, дүкендерде, кітапхананың, ескерткіштерді, әуежайдың, темір жолдар, вокзалдан;

            II –топ: оқушылар, әншісін, айтпа, келіңдер, әкелме, жазамыз, дәрігермін, көкөністер,, дүкенге, үйден, балалық, үй-іші, көңілсіз, ақылды, жеңіл, замандас, совхоз, кеше,күншығыс;

            III –топ:  қарауын, сөйлеспеуіңіз, бармауларың, ықшамаудандарда, азық-түлікке, атасының, ұлттық, кепілсіз, әдебиет, қауіпсіздікпен, оқу бітірушілерге, жүзің, тәрбиелісіңдер, жоқшылық.

 II – тапсырма.

- Түбірлес сөздерді үлгі бойынша жазу.

             Үлгі: оқу                            жазу

                      оқу-шы                     жаз-ды

                      оқу-шы-лар              жаз-ыңдар

Оқу, оқулық, жаз, кел, оқушылар, жазды, жазушылар, келді, келушілер, жина, аш , жинады, ашты, аштың, жинадың, жу, ки, жуды, киді, жуыңдар, киіңдер, ал, алды, алыңдар, жи, кір, кірді, кіріңдер, бар, барыңдар, сату, сатушы, сатыңдар.

- Көптік ұғымды көрсетіңдер.

I - топ:          1.Менің анам дүкеннен сүт әкелді.

                             2.Базарда жарма, тары бар.

                             3.Қазақстанда қазақ, орыс, неміс, ұйғыр тұрады.

                             4.Үстелде нан, сүт бар.

      II – топ:          1.Менің атам қымыз ішіп отыр.

                              2.Оқушылар сабаққа келді.

                              3.Көп адам қонаққа келді.

                              4. Әлденеше кісі үйге кірді.

      III – топ.         1.Дастарқанда бауырсақ, кәмпит, қант, нан бар.

                              2. Үстелде бауырсақ жатыр                                                                                                                                    .                             3. Бірнеше күн өтті.

                              4. Жайлауда қой, сиыр жайылып жүр.

 I-топ: «Қазақ тілі туралы қысқаша мәлімет».

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. Ол түркі тілдері тобына жатады. Қазақ тілі сияқты  тілдерінің тобынан тараған қазіргі қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, өзбек, түрікмен, әзірбайжан, ұйғыр, чуваш, тува, саха (якут), т.б. тілдерінде сөйлейтін халықтар бір- бірімен еркін түсінісе алады. Сол себепті бұл тілдер өзара туыстас тілдер болып есептеледі. Ал, қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт тілдері бір- біріне өте жақын. Өйткені бұлар жалпы түркі тілдерінің бір тармағы – қыпшақ – ноғай тобынан өрбіген тілдер. Қазақ тілі өзінің көп ғасырлық дамуы барысында рулық тіл дәуірін де, тайпалық тіл дәуірін де, халықтық тіл дәуірін де басынан кешірді. Ол осы уақыт бойы қазақ халқының өзара тілдесу қажеттілігін өтеп келімен қатар, оның рухани байлығы –ауыз әдебиетін атадан балаға мұра етіп ауызша жеткізді. Мұны «Ер Төстік», «Аяз би»,сияқты қазақ ертегілерінен, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Алпамыс» тәрізді батырлар жырынан , «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» секілді ғашықтық жырларынан, сонымен бірге халқымыздың аса мол  мақал-мәтелдерінен, жұмбақтары мен жаңылтпаштарынан көруге болады.

    1.Мәтіннің негізгі мазмұны бойынша бірнеше сұрақ қой.

 II –топ : «Өмір талабы»

Тіл әрбір адамға өмір бойы керек. Жер бетінде халық та, тіл де көп. Ғалымдар дүние жүзінде бес мыңдай тіл бар деп есептейді.

            Қазіргі уақытта көп тіл білу - өмір талабы. Көп тіл білетін адамды  полиглот деп атайды.

            Қазақтар: « Өне алды- қызыл тіл», - дейді. Өз ойын шешен тілмен жеткізе білгендерді ерекше бағалайды..

            Тілінен айырылған халық ұлттық қасиетінен айырылады. Ол халық ретінде жоғалады.

            Біздің республикамыздың мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Ол сөз құрылымы жағынан жалғамалы тіл болып табылады. Қазақ тілі - өте бай, көркем тіл,   

            Тіл үйренуші шәкірттер! Г.Гегельдің мына сөзін есте сақтай жүріңдер: «Білімділіктің ең басты факторы ана тілінде сөйлеу мен оны сыйлаудан басталады.» Өз ана тіліңдң қадір тұтсаң,  ата-анаңды, еліңді сүйе алмайсың.»

  

1.Жасалған жоспар бойынша қысқаша әңгіме құрастырыңдар.

                       Жоспар:

1.Тіл адамға қарым – қатынас үшін керек.

2. Полиглот болу- өмір талабы.

3. Тіл-халық тағдыры.

4. Ана тіліңді сүй.

5. Қазақ тілі өте бай тіл.

 III- топ: Мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің мәнін түсіндіріңдер, жаттап алыңдар.

1. Ана сүті бой өсіреді,                                 2. Анам берген туған тілім,

    Ана тілі ой өсіреді.                                       Атам берген құрал тілім.

3. Туған тілім – тірлігімнің айғағы,             4. Ана тілін білмеген

    Өссе тілім, менде бірге өсемін,                    Ана тілін сүймеген

    Өшсе тілім, мен де бірге өшемін.                 Халқын сүйіп жарытпас. 

                                     (Ә.Тәжібаев)                                          (Б.Сарноғаев)

5. Тәрбие басы-тіл,                                         6. Игі істің басы – тіл,

    Өмір алды –тіл.                                              Тәрбие басы –тіл.

                                                                                                     (М.Қашқари)

7. Тіл аспап сияқты, оны жақсы білу керек, жақсы меңгеру керек.  (М.Горький)

9.Тіл дегеніміз – қай халықтың болмасын, кешегі, бүгінгі ғана емес, ертеңгі де тағдыры.  (Б.Момышұлы)

10. Тілден артық қазына жоқ, тілден артық қасиет жоқ.  (Н.Назарбаев)

Екінші сабақ       
Тақырып: «Сөздің тура мағынасы және ауыспалы мағынасы »

 

Мағыналы сөздер дегеніміз – атау болатын сөздер. Олар мүмкін тікелей заттың, құбылыстың атауы немесе оның (заттың) сынының яки әрекетінің атауы болады. Мысалы, кәрі жартас дегенде жартас заттың атауы болса, кәрі – заттың сынының атауы.

            Мағынасыз сөздердің мәні сөйлемдегі байланысында ғана. Мағынысыз сөздерге: шылау, демеу, демеуліктер, одағайлар жатады.

            Сөз мағынасы туралы түсінік.

             Сөздің мағынасын анықтау , тарихи даму барысында сөз мағынасының сапалық өзгерістеріне талдау жасау – лексикологтардың алдында тұрған міндет – дейді акдемик В.В.Виноградов.

            Шынында да, сөздің мағынасы бірімен – бірі ұштасып, бірімен – бірі байланысып жатады. Мысалы, Биыл егін жақсы шықты.  Биыл астық мол шықты сөйлемдердегі астық, егін  немесе жақсы, мол деген сөздердің әрқайсысының өз алдына тұрақты мағыналары болғанымен, констекстегі мағыналарына қарай , кейде бірінің орнына бірі қолданыла береді.

            Сөз мағынасының құбылуы – сөздің грамматикалық тұрақтылығын әлсіретіп , бір сөз табынан  екінші бір сөз табына ауыстырып отырады. Бұл жөнінде  сын есімнің мен зат есімнің , яғни есімдердің , ара жігі тым тұрақсыздау. Мысалы: Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын жасайтын сапалық сын есімдердің бәрі де септік жалғауын жалғаса-ақ заттанып, зат есімге айналып кетеді. Көптеген сын атаулары зат атауымен ұштасып жатады. Мысалы: Кішкентайларға көмек көрсету керек.

   Тапсырма:   

1. Байлар біздің еңбегіміздің қаймағын жесе, біз әлі өз еңбегіміздің қаспағына да қолымыз жете алмай жүрміз. (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемде қаймақ, қаспақ  сөздер қай мағынада қолданылып тұр?  Орысшаға аудар.

2.  Тарлан(сивыймасть лошади), сұңқар, түйе,қасқыр, шошқа   сияқты сөздер қандай эмоцияны аңғартады?

            Түлкі, жылан, есек  сияқты сөздер қандай эмоцияны білдіреді?  (Жағымды, жағымсыз)

 Сөздің ауыс мағынасы.

                            Төре болдың, бас болдың,

                            Көкірегіңді кермедің !

                            Бас инженер  кетті дейді көруге,

                            Жерді көріп, өз бағасын беруге.      (Х.Ерғалиев.)

 

1 -тапсырма: Бас сөздің әр түрлі мағынада тұрғанын түсіндіріңдер.

 

2 – тапсырма. Сөйлемдерден тура мағыналы сөздерді, ауыспалы мағыналы сөздерді тауып көшір

7. Беті туманнан көрінбейді. 8. Жау беті қайтарылды. 9. Шөлмектің мойны  ұзын.

 


Үшінші сабақ    
Тақырып: « Сөздердің мағыналық топтары: омонимдер, синонимдер, антонимдер, фразеолгизмдер, мақал – мәтелдер»

 

Омонимдер туралы түсінік.

Қазақ тілі лексикасында омонимдер әр сөз таптарында жиі кездеседі.

            Айтылуы, дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары  бір – бірінен мүлде басқа сөздерді омоним дейміз.

Омоним толық (лексикалық) , жартылай (лексика-грамматикалық), аралас  омонимдер үш топқа бөлінеді.

 

Синонимдер туралы түсінік.

            Сонымен, синонимдер бір мағынадағы сөздер емес, мағыналары бір – біріне жақын сөздер.  Мысалы : қысқа, келте, шолақ деген үш сөз бір – біріне белгілі жағдайда ғана синоним бола алады.  Мысалы : қысқа құйрық ит емес, шолақ құйрық ит ; сондай – ақ қысқа ағаш дегенде, шолақ, келте сөздері синоним бола алмайды. Бұнда қысқа сөзінің орнына  аласа алынуы мүмкін.

             Мысалы , ұстаз және мұғалім сөздерін салыстырсақ, мағыналас, синоним сөздер. Бірақ олардың реңктерінде өзгешелік те жоқ емес. Ұстаздық еткен жалықпас. Үйретуден балаға. (Абай). Мұғалім оқушыларды сыныпқа кіргізді, осы екі сөйлемде ұстаз және мұғалім сөздерінің бір- бірінен өзгешелігі аңғарылмайды. Себебі бұл екі сөз тек оқыту мағынасында ғана синоним бола алады. Ұстаз деген сөзінің мағынасы мұғалім сөзіне қарағанда әлдеқайда кең.  Сондықтан да ұстаз тұту, ұстаздығын көру сияқты тіркесте мұғалім сөзін қолдануға болмайды.

            1). Сөздің көп мағыналы болуына байланысты пайда болған синонимдер.

                         Сағыныш па?

                         Қалай оны тауыса аламын,

                         Сағынғамын, шөлдеген, аңсағамын.

                         Ақыры шаршағанмын, шаршағамын.       (М.Мақатаев).

Осы тіркетегі сағынамын, аңсағамын, сөздері ішкі мағынасымен (сағын, аңса) жақын келеді. Ал, шөлдеген сөзі тура мағынасында шөлдеу, сусау сөздерімен синонимдес. Ал, келтірілген үзіндіде шөлдеген сөзі ауыспалы мағынада қолданылып, қатар түрған сағынамын, аңсағамын сөздеріне синонимдес болып тұр. Олай болса, көп мағыналы сөздің әр мағынасы жеке – синонимдік қатар жасай алады екен.                                                                Мысалы : Бәле –жала, , шатақ, дау – жанжал ,

                   бәле  - қырсық, кесел, кесапат, кедергі,  

                   бәйге – жарыс, ойын,

                   бәйге – сыйлық, жүлде,

                   тура – дұрыс, жөн, түзу,

                   тура – тік, тіке,

                   тура – шақ, дәл.

 

2). Сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған синонимдер.

ә) сөздерді біріктіру арқылы: еңбекақы – жалақы, қанішер – қанқұйлы – қаныпезер.

Б) сөз қосарлау арқылы ; өліп - өшу, жығылып – сүріну, көпе – көрнеу, ашықтан – ашық, болар – болмас, азын – аулақ.

            В) сөз тіркесі арқылы : иіс су – май, көк ет – бауыр ет.

Г) кірме сөздер мен төл сөздердің мағынасындағы пайда болған синонимдер. Мысалы : тағдыр (араб) – жазмыш., шәкірт (парсы – оқушы, аймақ (монг.) - өңір, атрап , т.б.

ғ) фразеолгизмдер мен жеке сөздің синонимдестігі. Мысалы :  қас пен көздің арасында – тез, шапшаң .Төбе шашы тік тұру – қорқу. Тайға таңба басқандай – анық, т.б.

 

Антонимдер.
Мағыналары бір- біріне қарама –қарсы сөздер антоним дейміз.

            Мысалы : жарық – қараңғы, қуаныш – реніш, жылдам – ақырын және т.б.

   

Тұрақты тіркестер ( фразеологизмдер)  - екі немесе бірнеше сөздің тіркесуі арқылы  бір ғана мағына білдіретін сөз тіркестері.

            Мысалы : тас бауыр – мейірімсіз, шөптің басын сындырмау -  жалқау .

 Жұмысқа  ат үсті қарауға болмайды – жеңіл  - желпі деген мағынада  фразеолегиялық тұтастық болып саналады.

            Мақал мен мәтелдер және  қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына жатқызылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпына жасалатыны, құрамының тұрақтылығы ескеріледі.

            Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында шарт немесе байымдау, соңғысында  қорытынды, түйінді пікір айтылады.

            Мысалы : Кең болсаң , кем болмайсың. Әзіл айтсаң да, әділ айт. Білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз. Бидайдың кеудесін көтергені – дақылы жоқтығы , жігіттің кеудесін көтергені – ақылы жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе , мақал сөздің сәнін келтіреді және т.б.

            Мәтелдерде ой – пікір топшылау мақалдардағыдай, тікелей кесіп айтылмайды да, образды түрде жаналмай айтылған ишара болады.

            Мысалы : Айдағаның екі – ақ ешкі, ысқырығың жер жарады. Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда. Үй менікі демеңіз, үй артында кісі бар. Ағама жеңгей сай. Сөзіңді біреу сөйлесе, аузың қышып бара ма? Лақ та өлерде тұяғын серпеді. Біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді. Байтал түгел бас қайғы. Батырға да жан керек. Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шығады т.б.

 

Тапсырма : Тұрақты сөз тірестердің  синоним сөздерін табыңдар.

            Суға солма батпайды, отқа салса жанбайды. (жігерлі, күшті)

            Судай жаңа, су жаңа .   (әдемі)

            Судай сапырды .   (мылжың)

            Судай сіңіп , тастай батып. ( бауырмал)

            Су жұқпас шешен.   (айлакер)

            Су жүрек .   ( қорқақ)

            Су қараңғы .    (соқыр)

            Сумаң қақты .   (өсекші )

            Су мұрын .   (бос адам)

            Су сепкендей басылды.   (лезде)

            Су сүйектеніп қалды .   ( қатты)

            Су татиды .   (дәмсіз)

            Су тігізбеді, шаң жұқтырмады.   (мәпеледі)

            Су түбіне батырды .   ( ұятқа қалдырды, алдап кетті)

            Суын сүт қып алды .   (арам)

            Су ми .   (дүлей , ақылсыз)

            Күн жаумай су болған .   (сорлы, бейшара)

            Су жұқпас .   (қу, айлакер)

 
Тұрақты сөз тіркестер. Омоним,синоним,антонимдер.

I. Не успешь оглянуться ; на краю света.

          1. Көз көргені ; елдің шеті.

          2. Көзді ашып жұмғанща ; көз көрмес , құлақ естімес жер.

          3. Бір шоқып, екі қарау ; жердің жиегі .

          4. Көзі ажылу ; айтуға аузың бармайды.

          5. Көз тоқтату ;  ағама жеңгем сай.

    II. Стоять на своём ; рукой подать.

2.      Сөз айту ; айырылып қалу.

3.      Сөз айтпау ; қолына беру.

4.      Зым – зия болу; қолдан қолға көшу.

5.       Қапы қалу ; қол жеткізу.

 

2 – жаттығу. Көп нұктенің орнына тұрақты сөз тіркесінің мағынасын білдіретін сөздерді қойып жаз. Өзіңді жауап кілт бойынша тексер.

Үлгі : Жұмған аузын ашпау – үндемеу.

Керекті сөздер:   қызғану, үндемеу, жалыну, келісу, ұйықтамау, қорқу, батыр, тоңу, айқайлау, күту.

1. Жұмған аузын ашпау - ... . 2. Қызыл итке жем болу - … . 3. Көз ілмеу - … .  4. Төбе шашы тік тұру - … .  5. Сөзге келмеу - … . 6. Өлердегі сөзін айту - … . 7. Тісі тісіне тимеу - ... . 8. Үйді басына көтеру - … . 9. Жүрегінің түгі бар - … . 10. Екі көзі төрт болу - … .

 

3 – жаттығу. Берілген сөздерге синоним келтір.

   Жігіт -                             ас-                            күресу -                        байлық -

   орман –                           түрген -                   тірлікте -                      оқымысты –

   халық –                           ыза -                        бейне -                          ықыласпен - 

   артты –                            зорға -                     нағыз -                          дарынды     -       

   ата –                                еңбекші -                 байлам -                       сөз басы -

   кейін-                              мадақтады -             биік -                            атақты -

 
4-жаттығу. Синоним сөздерді  теріп жаз.

 

5- жаттығу. Фразеологиялық тіркестерді жаттап ал.

 

Төртінші сабақ    

 

Фонетика (гректің сөзінен шыққан ) – тіл ғылымының басты  бір бөлімі.

Фонетика жалпы түрде айтқанда , тілдің дыбыс жүйесін  тексереді.

 

Тапсырма :  Берілген сөздерге екпінді  дұрыс қой және екпіннің түрін анықта.

            1. Көп нүктенің орнына тиісті әріпті жазыңдар;

            2. а) ы немесе і

                ә) а немесе ә

            ...ріп, ...же, ...лды, ж...ны, сұр...қ, ...йел, т...рбие, отб...сы, у...қыт.

            ...ят, ...лттық, ...рпақ, б...зау, қ...лып, ...йқы, ...міт, т...рлаусыз, к...ріш, б...йра, б...ршақ, ...лгі, ...найды, к...шік, т...рлаулы, к...лгін, ...лпа, б...рын, қ...лан.

 

4. Жіңішке дауысты дыбыстарды теріп жазыңдар.

Үстелдің үстінде тәрелке, шәйнек, кесе тұр. Шәйнекке су құяды. Шәйнектен шәй ішеді. Тәрелкеге көже құяды. Кесеге шәй құйып ішеді.

 

5. Көп нүктенің орнына дауыссыз дыбыстардың бірін қойып жазыңдар.

...алтанат, ...абақ, ...ұлу, ...әлем, ...ырна, ...ілем, ...алым, ...егіз, қа...ам, е...ік, та...та, ас...ана, о...ан, де...алыс;

 Сөз құрамына қарай талдау.

а) қаласында, өзендері, көлдері, көшелерінде, көшелердің, ықшамаудандарында, қаласының, астанадан, таудың, дүкендерде, кітапхананың, ескерткіштерді, әуежайдың, теміржолдар, вокзалдан;

ә) оқушылар, әншісің, айтпа, келіңдер, әкелме, жазамыз, дәрігермін, көкөністер, дүкенге, үйден.

 

2. Сөздерді құрамына қарай талдаңдар.

1. қарауың, сөйлеспеуіңіз, бармауларың;

2. ықшамаудандарда, азық-түлікке, атасының;