Сабақта қолданылған әдіс тәсілдер III. Қортынды

I.Кіріспе

Қолөнер түрі

II.Негізгі бөлім.

1. 
   Баскиімдермен танысу.
   
2. 
   Орамал тоқу өнері.
   
3. 
   Сабақта қолданылған әдіс тәсілдер
   

IV Әдебиеттер.

Ұлттық киімдердің тігілуіне, тоқылуына, безендірілуіне көңіл бөлу.

қазіргі заманға сай ұлттық киім үлгілерін көбейту.

Еліміздің өнерін, мәдениетін дамыту.

Теориялық және практикалық жұмыс.

«Ең әдемі киім-ұлттық киім»-деген адамдар. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің түрі де, үлгісі де еш халықтан кем болған жоқ.

Ертеде халық шеберлері қазақтың болмысына тән, кигенде ыңғайлы әр түрлі киім үлгілерін жасаған.

Халқымыздың ұлттық киімдерінің түрлері өте көп. Кең байтақ даламыздың табиғатына, ауарайына байланысты киім түрлерінде де ерекшеліктері бар.

Қазақтың ұлттық киімдері қарапайымдылығымен және жаңашылдығымен ерекшеленеді.
Жас ерекшеліктеріне қарай киілген ұлттық киімдер.

Қазақтың киімінің тәуірін ежелден қыз-келіншектер киген, әшекейдің де ең асылын осылай таққан. Жас қыздар бүрмелі етекті көйлек, бешпент, комзол, қынама бел киімдер, бастарына үкі кепеш, аяқтарына мәсі, оюлы кебістер киген. Бойжеткен қыздар бастарына бөрік, сәндеп өрнектеген шыт орамал тартқан. Әсіресе ұзатылған қызды үлде мен бүлде ораған.

Киім тігуде адамның жас ерекшелігі ескерілген. Жас ерекшеліктеріне қарай бала киімі, бозбала киімі, қалаңдық, күйеу, жас жігіт, келіншек, бәйбіше, ақсақал киімдері үлгілерінің әшекейі, тігілуі, тоқылуы, сырылып, кестеленуі әртүрлі болып келген.

Қазақ әйелдері киімді тігіп қана қоймай, оған лайық сәндерін де өздері жасаған. Кесте тігу, жиек жүргізу, оюлау, шілтер шалу, зерлеу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмыстарды әйелдер атқарады. Г.Заряжский қазақ әйелінің шаруашылыққа ерте араласуы жөнінде былай дейді: «5 жаста қыз бала отынға шөпшек жинап, су тасиды. 8-9-ға келгенде кесте тоқып, киім тігеді, ұзатыларда берілетін жасауын дайындайды, қоржын, бау тоқиды, туырлықтарды шұғамен өрнектейді».

Алайда көне ғасырлада пайда болған көптеген киім түрлері мен үлгілері бізге жеткен жоқ. Кейбір түрлерін этнографиялық музейлерден, өнерден және сахнадан, жеке адамдардың үйлерінен көруге болады.

Киімдердің етек-жеңіне рәміздік ұғымды тұспалдайтын ою-өрнек элементтерін салу, үкі тағу жын-перілерден пәле-жаладан, ауру-сырқаудан қорғайды, магиялық күш әсер етеді деген сенімнен туған. Кейіннен үкіні тақия, сәукеленің төбелеріне, домбыраға, бесікке қадаған.

Беретін келе адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды, дегенмен сол тамыры терең ұлттық сән өнері үлгілерінің кейбіреулері әлі де қолданыста бар, дәстүрлі түр формасын, қасиетін жоғалтқан жоқ.

Қазақтың ұлттық киімдерінде оның этникалық тарихы мен экономикалық, әлуметтік және табиғи ортаның ерекшеліктерінен туындайтын көне дәстүрлері сақталған.

Олар адамның дене мүшелеріне сәйкес баскиім, иықтық киім, белдік киім, аяқкиім деп жіктеледі.

Қазақы киімнің барша сымбаты ою-өрнегінде, әрбір әшекейінде, халқымыздың тарихының ой дүниесінің қайталанбас көрінісі бар. Мысалы, әсемдігі мен өнері жағынан ХХ ғасырға тән өте келісті қалыңдық киімдерін жасаған. Қалыңдықтың басында салпыншағы мен жалтырауық тастары мол оқа, жібек, шашақтарға бай, үкі таққан құндызды сәукеле.

Ұлттық киім-бай тарихи, мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырлардағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде жан-жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Мұның басты себебі, қазақ халқының табиғат төсінде өсіп, еркін ғұмыр кешуімен байланысты. Қазақтың ұлттық киімдері негізінен ертедегі көшпенділер киімдерін еске түсіреді. Қазір өзіміз киіп жүрген бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады.

Бөрік. Ерлерге де, қыздар да киетін бас киім. Бұрын жігіттер мен ересек адамдар баскиімсіз жүрмеген, көбіне бөрік киген.

Қамқанның бөрік кидім қиығынан,

Біреуге, біреу күлер миығынан...

Басында түлкі бөрік түбіттелген

Болар ма сенен артық жігіт деген?

Сермейсің жел сөз десе емін-еркін

Басыңа жарасымды камшат бөркің,- деген халық

жырларына арқау болған бөрік туралы деректерден байқайтынымыз, бөрікті

ерлер де, қыздар да кигенімен, қазақта «бөріктінің намысы бір» деуден оның

көбіне еркектерге тән баскиім екендігін көрсетеді.

Қазақта бөріктің әр руға тән өзіндік үлгілері болған. Қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, татар, ұйғыр, орыс т.б. халықтар да бөрік киген.

Ертеректе жас жігіттер мен сал-серілер, ақындар бөркіне үкі тағып, зерлеп, өрнектеп киген. Мысалы, Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бөріктерінің төбесіне үкі тағып жүрген.

Іші едтіреден немесе аң терісінен аң терісінен жасалатын, матамен тысталатын бөрікті Арқа жеріне «тақия» дейді.семей облысындағы, әсіресе Тобықты руындағы қазақтар бөрік орнына «жекей» аталатын елтірі тымақ киген.

Қыстық бөрік ішіне жүн, мақта салып тігілсе, жаздық бөрік ішіне мақта салынбай, қос астарланып тігіледі. Тысына маржан тағып, әшекей сәндік үшін ою салады. Төбесіне шоқпардай үкі тағып, оның түбіне асыл тас маржан тағады. Сәндік үшін төбесіне үкі, диегіне моншақ, шашық, түрлі асыл тастар, түйме, оқа, зер күміс тағылады. Қыздардың бөркінің түрмесі көбінесе жалпақ, төбесі төрт салы, биіктеу болып келеді. Алтын, күміс теңгелермен, асыл жіптермен безендіріледі, үкі де тағылады.

ХХ ғасыдың 30 жылдарынан бастап кимешек қолданыстан шығып, оны тек егде жастағы әйелдерғана киетін болған.

«Қазақтар жаңа түскен келінің алғаш кимешек кигізу салтын жасаған. Ойын- тойға барғанда сәукелісін де киіп барады. Жас келін перзентті болып, ол қырқынан шыққанда енесі келінде бірінші рет төрге шығарып: «Сен енді санатқа қосылдың. Бұрын бала едің, енді ана болдың.Енді осы үйге толық мүшесің»,- деп, келіннің маңдайынан сүйіп, мейрім білдіреді. Содан соң ауыл әйелдері, бәйбішелер әдейі жиналып келіп, келінге үйінен келген киелі киім-кешекті өз қолдарымен кигізеді. Кимешек кигізген адам келінің енесінен сый алады. Арттағы әке-шешелері бұл баскиімді қыздары тез балалы болсын деп сандыққа әдейі ырыммен салады. Бұл киімнің болуы да осы ырымнан. Кимешек те, жаулық та ана болған әйелдің белгісі екендігін көрсетеді».

Жаулық-қазақ әйелдерінің ары, ажары, беделімен көркі, егде әйелдердің басына орап тартатын ең негізгі баскиімдерінің бірі. әз әжелерді, асыл аналарды ардақтағанда «ақ жаулықты» деп дәріптеуі сондықтан. Жаулықты ақ түсті матадан немесе ақ жібектен тігеді. Жаулықты кимешектің үстіңгі жағынан тартады. Жаулы әр ру, тартылу тәсіліне қарай әртүрлі аталған. Оңтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстанда оны көбінесе (матаның көлеміне байланысты) шаршы деп атайды, Жетісу; Алтай өңірлерінде шылауыш дейді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде шылауыш-кимешек үстінен байланатын, үлкен ақ шаршы орамал депберілген. Ал оңтүстік қазақстанда күндік деп аталады. Күндік деп аталуы, күн тимеу үшін киілетіндіктен болуы мүмкін. Оны сәндік үшін сәлде сияқты етіп те ораған. Күндігін қоқырайтқан әиелдерінің де бастары әр жерде ағараңдайды (І.Жансүгіров). Оны жасы 40-45-тен асқан жасы ұлғаиған әйелдер киген. Жаулық атауы Қазақстанның батыс, оңтүстік және оңтүстік шығыс бөліктерінде де кең таралған. Жаулықтардың да кимешек сияқты әр тайп мен рудың өзіне тән ерекшеліктері болған. Жаулық тұтас енімен алынған, кейде ұзындығын бір жарым, екі метрдей етіп қиып алып, шеттері жіңішке ғана бүгіледі. Жаулықтың етегі өкшеге дейін жетеді, алды қолдың ұшын жауып тұрады, төбесі дөңгеленіп, бөлек салынады. Жаулықты орар алдында қиғаштап ұзыннан салып бүктеген. Маңғыстауда матаны спираль секілдендіріп немесе екі қабат ұзын тіліктен тігілген бұрман жаулық киген, Семейде үшбұрышты, шеттері тым созыңқы орамал тәрізді етіп пішкен жаулықтың үшбұрыш сияқты түрлері болған. Арқа жерінде және төмен деп аталатын қос жаулық тартқан. Жаулықтың бір тартар кішкентай үлгілер де болады (С.Кенжеахметұлы).

Кеибір жерлерде жаулықтың маңдаи тұсына, ішіне қатты қағаз салып ораған. Мұндаи жаулықтар биік әрі көрнекті болғандықтан, әжелер мәртебісі мен ажарын көтере түскен. Ертеде мұндаи жаулықтарды көбнесе байбішелер киген. Мұндай күрделі оралатын жаулықтарды түйреуіштер арқылы бекітіп бөрік сияқты оралған күйінде шешіп киген.Жас әйелдер жаулығына қатты каркасты қолданудың іздері бұрынғы Ақмола облысындағы арғындарда да байқалады, бірақ олардың пошымы басқаша,қарапайымдау болған: «тік тұру үшін» Жетісудың кішігірім цилиндрге ұқсас негіз жасаған, оған матаны ораған кезде алдыңғы жағы тік бүктеліп ,күрделі түйінді жақтаудың шеттері салбырап тұратын болған.

ХІХ ғасырдың аяғында ешқандай каркассыз жаулықтар кию басым түсіп жатады, оларды киген сайын көлденең қатармен орап отырған. Ең қарапайым түрі Шығыс Қазақстанда, Лепсі оязындағы Жетісуда: шаршы матаны екіге бүктеп, қиғаштап қайырған соң басты айналдыра бір орап, арт жағынан қобыратып түйген, түйін көбінесе орамал астына таңылған, орамалдың төменгі бос бұрышы арқаға түсіп тұрған. (Захарова И.В.. Ходжаев Р.Д. казахская национальная одежда: ХІХ-нач. ХХ в.-Алма-Ата: Наука, 1964.-№115-122стр.)

Оңтүстік Қазақстандабасқа пішім: шаршы матаны жиірек тұтас бүктеп, басты екі айналдыра орап екінші орамда алдыңғы жағын қиғаш қиыстырып әкеткен. Желке жаққа апарып, шеттерін байлаған, олар арқаны жауып, кейде белге дейін түсетін болған. Жас келіншектер шеттерін шашақпен тігетін болған. Кейде арқа жаққа бір ұшын ғана жіберіп, екіншісін орам арқылы өткізгенде, ол сол жақ құлақтарың артында салпаңдап тұратын болған.

Көп тараған пішім түрі «мұнара тектес болған». Ол үшін бүкіл мата біртіндеп басқа оралып, ұштары орам арасында кіргізіледі немесе желке жақтан түйіледі. Бұндай пішімді жаулықтарды біздер Жетісудан, Әулиеата оязынан, Сырдария және Орталық Қазақстаннан кездестіреміз. Батыс Қазақстанның өңіріндегі қартаң әйелдер жаулығының пішімі де тура осындай болған. Маңғыстау өңірінің адайлары бір өзі астыңғы, үстіңгі әйелдер бас киімін алмастыратын қос жаулық тартқан.

Бұрынғы Торғай облысы территориясындағы жас келіншектер ХХ ғасырдың басында сұлма немесе сәукеле жаулық киген, бұл жерде оның екінші атауы тегін берілмеген, себебі оның шығу тегі сәукеле тәрізді пішімге байланысты. Оның негізін бірінеше қабат қағаз немесе картоннан жасаған, қатты каркас құраған (бұрындары киізден жасалса керек). Түрі жоғарыдан қиылған конус сияқты, биіктігі жарты метрдей, қапталған матасының артқы шеті емін-еркін арқаға түсіп кетеді.

ХІХ ғасрдың бірінші жартысында бұндай баскиім Бөкей ордасында да тараған, яғни жалпы Қазақстанның Солтүстік батысында тән киім үлгісі. Оның төменгі жағына оқалы кесте тігіп, моншақтар қадаған, ал жан-жағына күміс әшекеәлер тақпақ киген. Егде жастағы әйелдер үстіңгі жаулықты каркассыз бұрайтын болған. ХІХ ғасырдағы әйелдер үшін міндетті киім түрі болған жаулық Орта Азия халықтарына да кеңінен тараған. (Захарова И.В.. Ходжаев Р.Д. казахская национальная одежда: ХІХ-нач. ХХ в.-Алма-Ата: Наука, 1964.-№115-122стр.)

Әйел кимешегінің сыртынан тартатын шылауш-ақ жібектен, ақ түсті шүберек матадан көлемін шаршы етіп алынған ақ матаның шетін қайырып тігіп дайындайды. Матаны шаршылап, маңдайын қатырма етіп, шашының үлкен бөлігін тұтас төбені жауып тұратындай есеппен екі шекесінен қыр шығарып жасайды. Қатырма салынған маңдайдан күмістен жасалған салпыншағы төгіліп тұрады.

Шылауыш шаршасының ұзын, қысқа болуы тұтынушының бойының ұзындығына тіке байланысты. Шылауышты басқа тартқанда шаршының ұшы етіктің сірі өкшесіне тиіп тұруға тиісті. Шылауыштың шетіне қол кестемен қызыл, жасыл, сары, шолақ және жалғасқан қысқа оюларды салады. Оның бұрыштарына үшбұрыш және дөңгелек оюларды кестелеп немесе сырып әшекелейді. Шылауыштың төбесінен шекеге таман үкінің сабағын орап, маржанмен отырғызады. Жас келіншектер тартатын шұлауыштырдың бұрышын кестелеп, төбесінен шашақ төгіліп, кестеленген төбелдірік те пайдаланады.

Шылауыштың әр тайпалық үлгілері болады. Моңғолия еліндегі қазақ әйелдерінің басқа тартатын «Керей» үлгісіндегі шылауыштың сәндік үшін ұштарына шашақ, төбесіне «төбелдірік» бастырып шашақтайды. Алдымен кимешекті киіп, сонан кейін шылауышты тартып, төбелдірікті бастырады. (Биқұмар)

Күндік жаулық кимешектің сыртынан жартылай оралып, тартылады. Егде әйелдер оны үш-төрт құлаш ақ түсті матадан, жібектен дайындаған. Күндік жаулық тартқан әйел күнге қарсы жүргенде, күндіктің маңдайындағы үшбұрышты қаттаманы еңкейіп түсіріп қояды. Оның желке тұсында қарқара жаулығынан гөрі ұзындау, етегі әйелдің арқасы жауып тұрады. Күндік жаулықтың үшбұрышты қаттама шыққан жерінен және әйелдің желкесіне келетін тұсынан түйреуішпен түйреп бекітеді. («Шаңырақ» энциклопедиясы.)

ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап жаулық қолданыстан шыға бастады.

Қазіргі таңда жаңа түскен келіннің басына ақ жаулық(орамал) жабады. Алтын босағаны адалдығымен, ақ пиілдігімен адамгершілікпен, ақ ниетімен аттасын деп ырымдайды.

Жоғарғы сакралыды әлемдегі рухтар мен ата-бабалар аруағымен «шекараласатын» бөліктегі киім-баскиім үйдің құты мен берекесі, басқа қонған бақтың «тұрағы» деп есептеледі. Сондықтан да баскиімге қатысты ырым-тыйымдар кешені сол құт пен берекені сақтауға, баянды етуге бағытталады. Айталық, олардың қатарында баскиімді тарту етпеу, ауыстырып кимеу, қабаттамау сияқтыларды атауға болады.

Баскиім кез келген жерге тастай салуға болмайды, биікке іліп қою керек. Әсіресе астыға басып отыруға болмайды. «Себебі бастан бақ таяды, бас ауруына тап болды. Бас айналып, тіл байланып, иман қашады» деген наным бар. Адамның басынан қадірлі, ақылынан қасиетті ештеңе жоқ. Сонымен бірге баскиімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың барлығы адамның маңдайына жазылады, сондықтан баскиімнің орны ерекше.

Ер адам әйел адамның киімін кимейді, жаулығын салмайды. Себебі еркектігі сөнеді, рухы жасиды.

Қазақтар үкіні қасиетті құс деп санаған. Үкінің үлпілдек жүні мен қауырсыны жын-сайтаннан қорғайды деп, төсектің басына, бесікке, баскиімге қадаған.

Қыз басына ақ, кара орамал тартпайды. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі болып саналады.

Емшекте баласы бар әйел жалаңбас отырып бала емізбейді, орамал салып отыруы керек. Жалаңбас болса, қайызғағын шайтан баланың аузына салып жібереді, бала есейгенде мәңгірт болады, анадан безеді, басына шығып, аяқасты етеді деп біледі.

Басктім айырбастамайды (басыңдағы бағың кетеді немесе біреудің басындағы бәлесі жұғады). Баскиімнің төбесіне басып киюге болмайды. Баскиімді басқа адамға сыйлауға, сатуға болмайды, жаман ырым деп есептеледі. Баскиімін біреуге сыйға берген қыз-жігіттің үй болулары кешігеді. Тұрмысы жақсы адамның ырысы шайқалады деген нанымдары қалыптасқан. Сондай-ақ баскиім сатып алып тұрған адам, ол киімді сатушының қолымен басына кидіріп өлшесе, басындағы бағын сол кісіге береді. Сондықтан баскиімді сатып алушының өз қолымен өлшеуіне назар аударған. (Қанарбаева Б.Б. Қазақтың наным-сенімдері).

Бөтен адамға баскиім бермейді, берсе адам басы кемиді деп санайды. Киіп жүрген баскиімді сыйға немесе кие тұруға бермейді. Себебі, бастан бақ кетеді, соры қайнайды. Сыйлыққа жаңа баскиім беру керек. Бұл басты қастерлегендік.
Мысалы тымақ айырбастамайды, аяқ тигізбейді. Қазақта шала туған баланы тымаққа салып асырайтын дәстүр бар. Біреуге бас ұрғанда аяғына тымағын тастайды. Тымақ тастап кешірім сұрау бітімге шақырудың ең үлкен белгісі.

Жаулыққа қатысты заң жолы,салты.

Ежелгі «Жеті жарғы» заң ережесінде тәртіп бұзған адамдарға тек шапан ғана емес, дәстүрлі қымыстық істе оның құнының кімге төленетініндігіне баиланысты бітім орнына басқа киім де жүрген. Сондай бір киім атымен аталатын құн түрі «Сары жаулық»-кісі өлтірушінің туыстары өлге адамның үйіне жіберетін жаулық. Бұл жаулық құны төлеуге келіскендіктен білдіреді. Сары жаулықты өлген адамның әйелі жыл бойы тағып жүретін болған. Жаулыққа қарап бұл әйелдің қаралы екенін аңғаруға болатын.
Орамал және оның түрлері
Қазақ әйелдерінң басына салатын орамалын (парсы, араб, румал) да жаулық деп атаған. Әйелдер жас ерекшелігіне қарай әртүрлі жаулықтар салады. Үй және шаруа жұмыстарына арналған арзанқол және сән-салтанатқа салатын қымбат бағалысы да болады. Орамалдардың қалың-жұқа етіп жібектен, жүннен, мақтадан тоқылған түрлері болды. Оларды жыл мезгілдеріне қарай пайдаланады. Орамалдар пішіміне қарай шаршы және қиықша болып келеді.

Жібектен шашақтап тоқығанын «бөртпе» деп атайды. Жібектен және матадан шашақ шығармай тоқыған қалыңдау келген түрі «салы», торғын тектес, үлпілдек, жұмсақ маталардан немесе ешкі түбітінен жасалған түрі «шәлі» деп те аталған.

Әйелдердің басқа салатын түйе, ешкі түбітінен тоқылған түрі кей жерлерде бөкебай деп атайды. Орамалдардың шаршылып, кейде үшбұрыштап әртүрлі үлгіде із салып, ақ немесе күлгін түсті түбіттен тоқиды. Тоқудың да қарға тұяқ, ирек, айшық, құстаңдай, бұрма сияқты көптеген түрлері мен үлгілер болады. Жиегіне тоқу арқылы шашақ, «емшек» өрнегін салып селдіретіп те, жиілеп те, тығыздап та білтегішпен тоқиды. Жаңа тоқыған бөкебайды жуып, керіп, кептіріп, үлпілдетіп шығарғанда ол әрі жылы, әрі сәнді бағалы киім болып шығады. (С.Кенжеахметұлы)

Ер адамдарда да бөкебайға ұқсас ешкі мен түйе түбітінен тоқылған мойынға салатын жылы орамал түрі мойынсалғыш деп аталады. Шамамен бір құлаштан артық ұзын тоқылады, жиегі шашақталады. Бұл бұйымның да атауы әр өңірде әрқалай: Қызылорда мен Ақтөбенің кейбір жерлерінде шалма, Қостанайда мойынша Орынбор қазақтарында шарқат, басқа өңірде мойынорағыш.(Ә.Жақыпов. Түйе өсірушінің түсіндірме сөздігі.А.,1989 104-б)

Шәлінің бүркеніш, жібек, оюлы, торғын, шілтерлі деген түрлері және ою-өрнек гүлшоқтары сызылған әртүрлі бедерлі немесе шымқай қызыл күлгін т.б. өңділері де болады. Шәліні әйелдер өздеріне шаршылып, кейде үшбұрыштап әртүрлі үлгіде із салып, ақ немесе күлгін ешкі түбітінен де тоқиды. Қыстық жүн шәлілер түбіт, түйе жүнінен үлпілдек етіліп тоқылған, басқадай да суық өтпейтін қалың, жылы маталардан жасалып, барлығының да шетіне шашақ тігіледі. Бедері барын жастары, бірыңғай өңділерін орта жастан асқан ана, әжелер тартады. Шәлінің құны, сапасы мен қажеттілігі жағынан салы орамалға жетпейді.

Салы-жібек жіптен, бедер түсіріліп тоқылған, шетінде шашақ жоқ баскиім. Оны ұстап түктегенде сусып тұрады. Саланың өңі көбінде ақ болады және жасыл күдгін, қызыл күлгін, сарғыш түстілері де кездеседі. Н.Халелдің салы жөнінде келтірген анықтамасына сүйенсек, салыны қыз балалар, жас келіншектер, егде әйелдер де мойынға салады да тек қария әжелер ғана пайдаланбайды екен.

Шаршы шыт-шаршы шытты ертеректе ақ түсті (ақзу, ақторғын, атлас, шыншу т.б.) маталардан тігіп пайдаланатын болған. Мұндай шыттарды төртқұлағын кестелеп немесе қызыл, сары күлгін т.б. өңді шүберектерден үшбұрыш астырып, сырып әшекейлеген. Шаршы ақ шытты жіңішкелеп бүктеп жапсырылған екі бұрышын дәл ортасына келтіріп бүктеп қаттама арасынан артық шығарып бүктейді де екі ұшын әркім өз басына сәйкестіріп түйіп байлайды. Байлау оң жақ шекеге сәйкес келеді де ұшындағы үшбұрыш шүберек жапсырылған ұшы артық шығып тұрады. (Халел. Н. Ұлттық мирас).

Мен бүгінгі баяндамамда жіптен орамал тоқуды үйретемін.

Тоқу өнері-қазақ халқының ежелден келе жатқан, ең алғаш киім мен үй жабдығының негізі болған қадірменді өнер. Бұл тамаша өнер қазіргі талап-тілектер тұрғысынан жалғастырылып, туысқан халықтар шығармашылығымен толықтырылып, байытылып, тұрмыспен бірге ұласа дамып, онан сайын жетіліп, адамдарды сұлулыққа, әсемдікке жетелеуде.

Адамдардың тұрмыс халдерінің үнемі өрлеуіне сай, оладың мәдени тұрмыстық тілектері де өсе түсуде. Сондықтан да әр адам киген кимінің қазіргі сән үлгісіне сәйкес бола отырып, одан өзінің талғампаздығын, қайталанбас әседік ерекшелігін, даралығын таныт білуге тырысады. Міне осыған орай, бізге көмекке келген өнердің бірі-тоқу. Тоқумен айналысқанда адам жеке басына аса қажет нәрсені жасау үшін тоқымайды: осы тоқу үстіндегі түрлі-түсті бояулар әлемінің үйлесімділігін, алуан түрлі сән үлгілерін таңдап, түрлі тоқу әдістерін меңгеру адамның талғамын, шеберлігін, ой-өрісін жетілдіріп, көркемдікті сезіну қабілетін дамытады. Соған орай тоқу өнері басқа да істер үйренуді, ізденуді қажет етеді.

Орамал тоқу үшін жіптердің түрін таңдап аламыз.

Түстердің мағанасы:

1. 
   Ақ түс-қасиетті тус. Тазалықтың бақыттың, адалдықтың белгісі.
   
2. 
   Жасыл түс. Бақытты жастық шақ пен көктемнің белгісі.
   
3. 
   Қызыл түс. От, күн көзінің белгісі.
   
4. 
   Сары түс. Сағыныштың, ақыл-парасаттың белгісі.
   
5. 
   Көк түс. Аспанның белгісі.
   
6. 
   Қара түс. Жердің белгісі.
   

1. Жұмыс орны жақсы жарықтанған болу керек.

2. Орындық арқасына сүйеніп тік отыру қажет.

3. Тоқу кезінде арқасы бар орындықта басты сәл иіп отырады.

4. Ілмек біздің ұшы қауіпсіз шектелген болу керек.

5. Тоқып жатқан бұйым бүлінбеу үшін қолды жуу қажет.

6. Барлық құрал жабдықтарды жәшікке жинап салу керек.

7. Ілмек бізді қорабында алып жүру керек.

Әдетте үстімізге киетін киімдерді босау иірген жіптерден тоқиды. Бөлшектерінің сыртқы пішініүлгімен есепке сәкес шалуды қосу, яки қысқарту, сирек те жиі тоқу арқылы жасалады. Орамал тоқу үшін бізге үлпілдеген жіп керек. Жіптің ұшын дөңгелек етіп байлап аламызда. Осы дөңгелектің іші арқылы бос жіпті ілмекке шалып алып 5 рет тоқылып, дөңгелектің ішінен бос жіпті шалып алу арқылы тоқуды аяқтаймыз. Киінгі тоқылатын қатарда дөңгелек ішінен бос жіпті шалып алып 2 рет тоқылады. Осы тоқу ары-қарай кайталанып тоқылады.

Қорытынды.

Ата заманнан жалғасып, ар-ұжданымызға ұялаған, қанымызға сіңген қастерлі қазақтың ұлттық киімдерін ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын мұра ретінде кейінгі ұрпаққа қалдыру-бәріміздің де борышымыз деп ойлаймын.

Ұлттық киімге айырықша мән берген ата-бабамыз асыл сөздің кестесімен ұрпақ жүрегін тербеп, ой-санасын игі адамгершілікке жетелеген.

Бүгінгі күнде жастардың киім киісін әдепті де саналы етіп тәрбиелеу үшін, ең алдымен, ұлттық киім ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды, ата-бабамыздан қалған насихат мұраларын жастардың және киінгі ұрпақ санасына сіңіре білу басты міндетіміз болуы қажет.

Тәрбиенің көзі ата-бабамыздан қалған дана сөздер десек, біз соның жүргізушісіміз. Бұған қоғам алдындаағы үлкен міндет ретінде қарағанымыз жөн деп бұл жұмысқа әлі де зерттеу жүргізем деген ойдамын. «Өнер-жастан, асыл-тастан» деген ұранды алға ұстай отырып, Повлодар облысының Бұқар Жырау атындағы мұражай, «Қазақтың ұлттық драма театрының» қазақ киім бөлімінде ауылымыздың шеберлерімен кездесу өткізіп, қазақтың ұлттық киімдерімен таныстық.

Баяндама
Технология пәні мүғалімі:

2014-2015 оқу жылы.