Сабақтың тақырыбы : §58 Сүтқоректілер класс өкілдерінің жалпы сипаттамасы. Сабақтың мақсаты

А) Сәлемдесу;

Ә) Кезекші мәліметі бойынша оқушыларды түгелдеу;

Б) Сынып ахуалын ретке келтіру.

• 
  §57 Құс шаруашылығы;
  
• 
  Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген құстар туралы деректер жинақтау;
  
• 
  Сәйкестендіру кестесін талдау:
  

1. 
   Құстар класына жататын түр саны      8600
   
2. 
   Құстарды зерттейтін ғылым саласы  орнитология
   
3. 
   Ұшатын құстардың төссүйегінің ерекшеліктері
   

4. 
   Жыл маусымдарына сәйкес қоныс аударатын құстар
   

5. 
   Құстың дене температурасы жоғары, жылықанды
   
6. 
   Үй тауығының жабайы арғы тегі банкив
   
7. 
   Жыл санауға кірген құс тауық
   
8. 
   Қыран құстардың қоразы, мекиені, балапаны қалай аталады
   

9. 
   Қазақ халқының қыран құстарға байланысты дәстүрлі өнері 
   

10. 
    Ғаламшардағы ең кішкене құс: киви
    

1. 
   Қамыс құлақ, тостаған тұяқ,
   

2. 
   Үстінде екі тауы бар,
   

3. 
    Тарғыл – тарғы таспа, тастан бірақ басқа,
    Мекені қамыста, бұл саған таныс па?    (жолбарыс)
   
4. 
    Жазда қыдырады, қыста тынығады. (аю)
   

Сүтқоректілер (лат. Mammalia) – жануарлардың хордалылар типіне жататын, құрылысы жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар класы. Сүтқоректілерге ұрпағын тірі туып, сүтімен асырайтын жылықанды жануарлар жатады. Қазіргі кезде сүтқоректілердің 5000-ға жуық түрлері жер шарының барлық аймақтарында кеңінен таралған.

Олар түрлі табиғи орта жағдайларында (суда, аспанда ұшып жүріп, жер астында, құрлықта, ағаш басында) тіршілік етеді. Сүтқоректілерді зерттейтін зоология ғылымының саласын «маммалогия» (лат. «маммалис» - емшек+гр. «логос» - ғылым), кейде «териология» (грекше «терион» - аң, + «логос» - ғылым) деп те атайды. Алайда олар әр түрлі ортада – құрлықта болсын, суда болсын, ауада болсын – кез келген жағдайда, кез келген климатта өмір сүруге бейім келеді. Олардың миы (дене мүшелерінің өзгелеріне қарғанда) басқа жануарлармен салыстырғанда үлкен болады.

Омыртқалылар эволюциясында:

• 
  Сүтқоректілердің бас сүйегінің құрылысы жеңілдей түскен және ол ауыз омыртқамен берік жалғасқан;
  
• 
  тістері мен аяқтары жетіле түскен;
  
• 
  дене температурасы біркелкі тұрақты;
  
• 
  жүрегі 4 камералы;
  
• 
  қан қызыл түйіршіктерінің жетілгендері ядросыз;
  
• 
  есіту аппараты ішкі, ортаңғы, сыртқы құлақтан тұрады, көбінің құлақ қалқаншасы жақсы дамыған.
  
• 
  Күрек тіс, ит тіс, азу алды және азу тістері болады, азу тістерінен басқасы бір рет (кейде бірнеше рет) алмасады.
  

Олардың тұрқы 4 см, салмағы 1,2 грамдық, сондай-ақ тұрқы 33 м, салмағы 150 тонна тартатындары да бар. Денесі түкпен қапталған, алдыңғы ми сыңарларының сыртында ми қыртысы жақсы дамыған.

Сүтқоректілердің тері жабыны басқа омыртқалыларға ұқсас екі қабаттан тұрады. Теріде май, тер, сүт, иіс шығаратын бездері болады. Түк, мүйізді тырнақ, мүйіз және тұяқтар - терінің қосалқы бөлімдеріне жатады. Тері бездері мен тер бездері зат алмасуын, дене температурасын реттейді және тері бездерінің иісті затының жауынан қорғануда, үйірге түскенде бірін-бірі табуда, еліктетуде маңызы үлкен.

Қаңқасы бассүйек, омыртқа жотасымен [кеуде қуысы], иық белдеуі мен алдыңғы аяқтардан және жамбас белдеуі мен артқы аяқтардан тұрады. Сүтқоректілердің мойын омыртқасы - 7. Бассүйекке астыңғы жақсүйек қозғалмалы (буын арқылы) байланысқан. Бассүйектегі басқа сүйектер бірімен-бірі жіктесіп, тұтасып кеткен.

Алдыңғы ми сыңарларында иірімдер мидың көлемін арттырып, сүтқоректілердің шартты рефлекстерінің түзілуіне жеңілдік жасайды. Сыртқы ортадан келген сансыз хабарларға орай алуан түрлі шартты рефлекстер қалыптасады, тіршілік ортасының өзгерісіне бейімделу арқылы жануарларда жаңа байланыстар пайда болады. Мысалы, сүтқоректілердің баласы дүниеге келісімен анасының сүтін қорек етеді, ата-енесінің бауырында жүріп, ата-енесі пайдаланатын азыпен қоректенуге бейімделеді. Егер жытрқыштың баласы болса-етпен, ал өсімдікқоректі жануардың баласы- өсімдікпен қоректенудің әдісіне үйренеді.

Сүтқоректілер Жер шарында кең тараған. Сүтқоректілерге гоминидтер де жатады. Қазіргі кезде сүтқоректілер класы 2 класс тармағынан: құрамында жұмыртқа салушылар отряды бар алғашқы аңдар класс тармағынан және құрамында қалталы жануарлар мен ұрықжолдастылар инфракласы бар нағыз аңдар класс тармағынан тұрады. Сүтқоректілердің 4,5 мыңнан астам түрі белгілі.

Жылы қандылығы, ұрпағына қамқорлық жасауы, жоғарғы жүйке жүйесінің болуы сүтқоректілерге жер шарының Солтүстік полюсінен бастап, Антарктида жағалауларына дейінгі барлық жерді мекендеуге мүмкіндік берді. Қазақстанда сүтқоректілердің 8 отряды (жәндік жегіштер, қолқанаттылар, кеміргіштер, қоянтәрізділер, жыртқыштар, жұптұяқтылар, тақтұяқтылар және ескекаяқтылар), 31 тұқымдасы және 180-нен астам түрі кездеседі. Әсіресе, қосаяқ, аламантәрізділер, қуысмүйізділер, жертесерлер, т.б. тұқымдастарының түрлері өте көп. Жеке жүріп (кірпі, жертесер, сусар, аю, т.б.), топталып (шақылдақ, сарышұнақ, суыр), табын, үйір болып (арқар, таутеке, ақ бөкен) тіршілік етеді. Сүтқоректілердің кейбіреулері (суыр, үлкен құмтышқан, т.б.) қорегін күндіз, басқа түрлері (тоқалтіс, кейбір жыртқыштар, т.б.) іңірде не түнде, ал үшінші біреулері күндіз-түні аулайды.

Бейнематериал көрсету.

VІ. Сабақты бекіту:

№9 Зертханалық жұмыс: «Аңдардың тіршілігін бақылау. Сыртқы құрылысын, қанқасынығ құрылыс ерекшелігін зерттеп білу».

1. 
   Сүтқоректілер қандай экологиялық топтарға бөлінеді?
   
2. 
   Сүтқоректілердің терісінде қандай бездер болады?
   
3. 
   Класс неліктен сүтқоректілер деп аталады?
   
4. 
   Сүтқоректілердің қандай топтарға бөлінеді?
   
5. 
   Сүтқоректілерді зерттейтін зоология ғылымының саласы.
   

А) Оқушыларды тиісті бағалау;

• 
  §58 Сүтқоректілер класс өкілдерінің жалпы сипаттамасы;
  
• 
  Өздерің тұратын жердегі сүтқоректілерге сипаттама жазу.