Шешендік – интеллект көрсеткіші: концептуалдық талдау

Интеллект концептосферасы – бүкіл жаратылыстағы мән-мағынасы (биофизиологиялық, психологиялық, философиялық, логикалық, лингвистикалық) толығымен ашылмаған ғылыми арна. «Интеллект» концептісі – ғылымдағы ең көне әрі ең жас ұғым. Себебі, ол адамның жаратылысымен бірге қалыптасып, бүгінгі күнге дейін бірге тарихи кезеңдерді артқа қалдыруымен қатар, әлі де қаншама ғылыми аспектілерднің «назарында» жүр. Қазіргі таңда адамның интеллектуалдық қабілетін сипаттайтын тілдік бірліктерді концептуалдық тұрғыдан қарастыру өз жалғасын табуда. Ендігі ретте мағыналық, концептуалдық, аспектілік қызметі көпқырлы болып келетін интеллектінің ментальдық сипатын көрсету – қазіргі ғылымның талабы.

«Интеллект» концептісінің мағыналық-ақпараттық өрісі өте кең. Бұл – әлемнің кез келген халқында, ғылым кеңестігінде қалыптасқан тұжырым. Дегенмен, әр халықтың ментальдық ерекшелікеріне байланысты тілдік бірліктерінде, қолданысында, концептуалдық өрісінде айырмашылықтар, тек өзіне ғана тән белгілер болатындығы да ақиқат. Осыған байланысты қазақ тілідегі «интеллект» концептісінің лингвомәдени мәнін ашуды мақсат етіп отырмыз.

Ресейлік зерттеуші В.И. Убийко «адам» концептісін зерттеу барысында жалпы когнитивтік тіл біліміне бет бұрған ғалымдар үшін маңызды тұжырым жасаған. Оның пайымдауынша, тілдегі мағыналық ортаның өзін танымдық-тұжырымдық сипатына қарай суперконцепт, макроконцепт және базалық концепт деп бөліп қарастыруға болады: «Суперконцепты, макроконцепты и базовые концепты представляют собой объемные ментальные образования, вбирающие в себя не только инвариант значений репрезентирующего слова, но и инвариант его словообразовательного гнезда и одновременно семантического поля. Этот объем заполняет его параметры. Чем больше параметры, тем больше объем концепта» [1; 37]. Бұндай пікірді зерттеуші А.В. Крюков: «Неғұрлым ауқымды ментальды тілдік бірліктер – суперконцептілер, одан төменгі қатардағылар – макроконцептілер, ал олардың құрамына енетіндер – қоршаған орта туралы белгілі бір түсінік қалыптастыратын базалық концептілер», [2; 22] - деген оймен нақтылап, түсіндіріп өтеді. Біздің ойымызша, ұғымдарға концептуалдық талдау жасауда осындай нақты топтастырулар қажет. Мәселен, біздің зерттеу нысанымыз «интеллект» концептісі – «адам» суперконцептісінің аясына енетін макроконцепт болмақ. Ал біздің бұдан бұрынғы зерттеуімізде аталып өткен ақыл, сана, білім, ғылым, тәжірибе, мәдениет ұғымдары – базалық концептілер..

Тілімізде аталған базалық концептілердің қатарын толықтыратын «шешендік» ұғымы бар. Шешендікті «интеллект» макроконцептісінің өрісіне енгізуге негіз бар деп есептейміз.

«Шешендік» ұғымы қазақ халқының тарихымен, тілімен, тұрмыс-салтымен тығыз байланысты. Мәселен, ел тарихындағы билер институты, шешендік өнер мұралары және олардың қазақ халқы жадынан еш арылмай, бірге өмір сүріп келгендігі осының айғағы.

Жалпы, ғылыми жағынан алғанда шешендік өнер (риторика) ежелгі гректердің қалыптастырған мектебінен бастау алады: ол заманда, тарихтан белгілі, шешендер арнайы мектептерде оқып, сөзуарлыққа дайындық кезеңдерін бастарынан кешірген, білім қорларын байытып, содан кейін шешен дәрежесін иемденіп, елінің игілігіне қызмет жасаған. Ал қазақ халқының шешендік өнері тарихына көз салсақ, мүлдем басқаша қалыптасып, дамыған. Шешендік өнер – қазақтың жаратылысына тән, ұлттық өнері. ХІХ ғасырда тіліміз бен әдебиетімізді меңгеріп, зерттеу жүргізген В.В. Радлов өз жазбаларында: «...Мені бұған итермелеген (қазақ халқының әдебиет үлгілерін молынан жинау – А.Р.) тағы бір жай қазақтардың басқа тайпаларынан суырып салып айтуға ұста, тамаша шешендігімен ерекшеленетіндігі болды» [3; 18] деген пікір қалдырған.

«Қазақ шешендерінің сөз майталманы ретінде қалыптасуы, өнерін өсіріп, шешендіктерін шыңдауы арнаулы оқу орнында, шешендік өнер мектебінде, ұстаз алдында емес, сахаралық тұрмыс-салт жағдайында өткен. Арнаулы мектеп, үйретуден жалықпаған арнаулы ұстаз жоқ сайын даланың төсінен шыққан алуан шешендердің, билердің сөздері бүгінде қазақтың өзін де, өзімен өзектес басқа жұртты да таңқалдырмай қоймайды» [4; 84].

Осындай халқымызға берілген аса бағалы өнер – шешендікті адамның ақыл-ойының ең басты көрсеткіштерінің бірі екендігі дау тудырмайды. «Ақыл кез келген кісіде, кез келген атақты ғалымда болады. Ақыл-ойдың кемелдігінсіз ғылым да жоқ, ғалым да болмақ емес. Бірақ ақыл-ойдың тереңдігі немесе кемелдігі мен алғырлығы – екі түрлі категория, екі бөлек ұғым. Ғылым мен білім ақыл-ойды арттырып, жетілдіре түскенімен, ақылдың алғырлығына тікелей ықпал ете алмайды. Ақылдың алғырлығы ғылым мен білімге тәуелді емес. Ғылым мен білім ақылға алғырлық қасиетті бере де алмайды, дарыта да алмайды, өйткені ақылдың алғырлығын адамға табиғат қана сыйлайды. Ақылдың алғырлығын шешеннің туа біткен талантының басты қасиеті ретінде танудың себебі осында» [4; 94].

«Шешен» сөзі, біріншіден, сөзге ағып тұрған, қызыл тілді, тілге жүйрік адам, екіншіден, <лат. orator> шаршы топ алдында тапқырлық танытып, нанымды, шебер сөйлеуші адам, үшіншіден, би, ділмар деген мағынаны білдіреді [ҚӘТС; 356]. Ал этимологиясына үңілетін болсақ, башқұрт тілінің сэсэн сөзі бүгінде қазақ тілінде шешен, қырғыз тілінде чечен формасында қолданылып жүр және орыс тіліне аударғанда «умный, мудрый» деген мағынаны білдіреді [http://ru.wiktionary.org].

Сонымен қатар, «шешендік» базалық концептісі логикамен тікелей байланысты. «Ойлау мен тіл тамырлас. Екеуі де жұмбақтай күрделі құбылыс. Ойды ойдағыдай жеткізу үшін оралымды, икемді тіл қажет. Нағыз шешен қапияда ой тауып немесе ойлап, ойша сөйлеп, лайықты тапқыр тілмен өрнектеп жеткізеді. Оның құдіретті миы, ақыл-санасы еш уақытта тыным таппайтын алып фабрикаға ұқсайды» [5; 22]. Шешендіктің қажетті көрсеткіштері – тіл мен ойлау егіз ұғым дейтін болсақ, логика – сол ойлаудың төркіні, яғни бұл жерде пайымды, түйінді, ақылға сала айтылған ой, тапқыр ой туралы айтылып тұр.

Шешендікті танытатын, дарытатын – шешен. Тілімізде «шешен» ұғымы шежіре, ділмар, майталман, тілді, тілуар, сөзгер, самар (кітаб.), ділмар (сөйл.) деген сөздермен мағыналас [6; 602]. Тілі мірдің оғындай, мәселені дөп басып, сөздің майын тамызып, әдемі әрі әсерлі етіп айта білу екінің бірінің қолынан келе бермейтін, тек ерекше интеллект иелері – шешендердің ғана құзырында болса керек.

– Айта ғой, - депті ықыласы түсіп.

– Бауырың өлсе недейміз? – депті Тазша бала.

– Бауырың күйіп түсті десейші.

– Балаң өлсе не дейміз?

– Қос бүйрегіңді тірідей суырып алды десейші.

– «Қатын өлсе, қамшының сабы сынды» дейміз ғой онда, аға? – депті Тазша бала.

– Жоқ, қарағым. Жарың өлсе ошағыңның күлі шашылып, 32 қабырғаңды сөгіп алдым десейші!

– Ал, аға, бүкіл қабырғаңызға қалқан боламыз деп қалың ел-жұртың келіп тұр, - дегенде Жиренше секем ала:

– Әй, көбейгір, балаларымның анасы, үйімнің жарық панасы, көзімнің қарасы, Қарашашым арманда кеткен екен-ау дүниеден, - деп ботадай боздағанда сақалынан алты тарам жас ағыпты деседі (Үш пайғамбар).

Байқап отырғанымыздай, «шешен» базалық концептісінің ақпараттық-мағыналық аясына бірнеше сипаты енеді:

Адамның интеллектісін ақыл-ой, саналы ойлау қабілеттері арқылы танимыз дейміз. Ал шешендік өнер дәл сол ақыл-ойдың қызметінен туындап отырған тарихи құндылық. Сондықтан да, «интеллект» макроконцептісіне тағы бір базалық концепт енгізуге толық негіз бар. Ол – шешендік. Нағыз шешен тек қана интеллектісімен танылады, оның басқа қасиет-қабілеттері шешен атану үшін есепке алынбайды. «...Шешендік өнер... – ақыл-ой, ар-ождан, абырой шекарасы. Ақыл-ойдан таятын, ар-ожданнан аттайтын, абыройдан ажырайтын межеден арғы жерде шешендік өнер жоқ» [4; 83].

Ал шешеннің «шешен» атануына ықпал ететін сипаттар мынандай микроконцептілер бола алады: «жүйелі сөз», «мәдениет», «этика», «дайындық», «батылдық», «логика», «дикция». Жеке қарастырғанда әрқасысы дербес («шешен» концептісіне тәуелсіз) мағынаға ие бұл тілдік бірліктер концептуалдық жүйеде базалық концептінің (шешендік) ақпараттық аясына енеді. Шешеннің интеллектісін шыңдау үшін керекті факторлардың өзі микроконцептілер тобын құрайды:

«Шешен» базалық концептісімен мағыналық жуықтығы бар фреймдерді де көрсетуге болады:

Қорыта айтқанда, «шешен» базалық концептісі адам интеллектісінің деңгейін көрсетеді әрі өзіндік мағыналық ерекшеліктері басым когнитивтік бірлік. «Шешен» базалық конептісі бірнеше асоциативтік микроконцептілерден (дана, көсем, әдебиетші, тарихшы, философ, заңгер, шыншыл, ұстаз), нақты шешендікті танытатын микроконцептілерден (тапқыр, сөзуар, сөзшең, пайымдағыш, зерделі, алғыр, ақылман және т.б.), шешеннің сыртқы бейнесін танытатын микроконцептілерден (жүйелі сөз, мәдениет, этика, дайындық, батылдық, логика, дикция) мағыналық-ақпараттық өріс құрайды. «Шешен» концептісі «ақын», «жазушы», «жырау», «айтыскер», «шайыр», «жыршы» деген фреймдермен де мағыналық байланыста болады. Осылайша, халқымыздың ұлттық танымымен тығыз байланысты, ментальды сана-сезімімен орайлас «шешендік» қай кезде болмасын, ең алдымен, адамның инлеллектуалдық сипатын танытады.

1. Убийко В.И. Концептосфера человека в семантическом пространстве языка // Вестник Омского госуниверситета.-2004. №5.

2. Крюков А.В. Концептуализация интеллектуальных характеристик человека (На материале русского и английского языков). Волгоград, 2005. 179 с.

3. Радлов В.В. Алтын сандық. Құрастырып, алғы сөзі мен түсініктемелерін жазғандар – С. Қирабаев, К. Ісләмжанұлы. – Алматы: Ана тілі, 1993.-256 бет.

4. Дәдебаев Ж. Шешендік өнер және шешен таланты. /Ұлағат. №4. 2006.

5. Негимов С. Шешендік өнер.-Алматы: Ана тілі, 1997. 208 бет.

6. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. /Құрас. С.Бизақов, Ә.Болғанбаев, Ш.Дәулетқұлов. –Алматы: Арыс, 2005. 720 б.

7. Ахан Б. Қазақтың шешендік және билік өнеріне философиялық талдау. /Адам әлемі-Мир человека. №1. 2002.

8. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 8-том. /Құраст.: Қ.Күдеринова, О.Жұбаева, М.Жолшаева және т.б. –Алматы: Арыс, 2007.

9. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері (Оқу құралы). –Алматы, «Білім», 2003.-260 бет.

10. Бөкей О. Екі томдық шығармалар жинағы бірінші том (повестер).-Алматы: Жазушы, 1994.

11. Үш пайғамбар./Құраст.: Ш.Мұртаза, А.Нысаналы, С.Шиманбай, Е.Смайыл, Ә.Тілеулес. –Алматы: Дәуір, 1992. -184 б.