Аномальды балалардың негізгі категориялары және оның ерекшеліктері

Балалар дамуындағы аномальды балаларды арнаулы мектептерге жібереді. Аномальды балалар – физикалық немесе психикалық дамуы ауытқыған балалар. Кемістік немесе дефект балаларда іштен туа және жүре пайда болуы мүмкін. Іштен туа пайда болған кемістіктің болуы әр түрлі себептерге байланысты:

1. 
   Тұқым қуалаушылық;
   
2. 
   Жаңа дамып келе жатқан ұрыққа сыртқы ортадан химиялық, механикалық, температуралық әсерлердің ықпал етуі;
   
3. 
   Тамақтанудың нашарлығы;
   
4. 
   Организмге суық тиюдің әсері.
   

«Аномальды балалар» - термині бұл арнаулы мектептерде оқытылатын балаларға арналған. Аномальды балалардың негізгі топтары:

1. 
   есту мүшелері нашар дамыған балалар(кереңдер, нашар еститіндер).
   
2. 
   көру мүшелері нашар дамыған балалар (соқырлар, нашар көретіндер).
   
3. 
   күрделі құрылымды кемістігі бар балалар.
   
4. 
   ақыл-есі нашар дамыған балалар.
   
5. 
   сөйлеу қабілеті нашар дамыған балалар (алалия, тұтықпа, дислалия, дизартрия).
   

1. 
   Керең, нашар еститіндерге арналған мектептер;
   
2. 
   Соқыр және нашар көретіндерге арналған мектептер;
   
3. 
   Қосалқы мектептер (ақыл-есі нашар дамыған балаларға арналған);
   
4. 
   Логопед пунктері (тіл кемістіктері бар балаларға арналған);
   
5. 
   Сөйлеу қабілетін түзету мектептері (күрделі тіл кемістіктері бар балаларға арналған);
   
6. 
   Барлық топтағы балалар үшін бала-бақшалар;
   
7. 
   Мемлекет тарапынан жәрдем беретін арнаулы орындар.
   

Ақыл-ой кемістігін халықаралық ғылыми тілде олигофрения деп атайды, грек сөзі, қазақша аудармасы «ақылы таяз» деген ұғымды білдіреді. Бұл терминді ғылымға Э.Кренлин енгізген.

Олигофрения негізінен баланың орталық жүйке жүйесінің, әсіресе бас миының зақымдалуынан болатын кемістік. Бас миының зақымдалуына әр түрлі сыртқы және ішкі жағдайлар себеп болады. Сыртқы факторларға - ананың жүкті кезіндегі гриппке, сүзекке, қызылшаға, сары ауруға және басқа да әр түрлі жұқпалы дерттерге шалдығыуы, ананың организміне жайылған уытты заттардан құрсақтағы нәрестенің улануы және босану кезіндегі болатын әр түрлі зақымдар жатады.

Ішкі факторлардың зардаптарынан олигофрения іштей туа пайда болады.

1. 
   Тұқым қуалайтын кеселдер. Оған ата-ананың мерез ауруларымен ауруы, сонымен қатар ата-анасының бірінің ақыл-ой кемістігінің балаға ауысуы.
   
2. 
   Ақыл-ой кемістігінің іштен туа пайда болуына хромосомды аурулар да ықпалын тигізеді, яғни ата-ананың организміндегі тұқым қуалайтын қасиеттерінің бұзылуынан болады.
   
3. 
   Кейбір жағдайларда ананың қаны құрсақтағы нәрестенің қанымен резус-фактор бойынша сәйкес келмеуінің салдарынан баланың ақыл-ойының кеміс болып туылуы.
   

Демек, резус фактор бойынша ананың қаны құрсақтағы нәрестенің қанымен сәйкес келмеуінен оның физикалық және психикалық дамуының ауытқуы бұзылатындығы байқалады. Даму процесінің бұл сияқты бұзылуы олигофренияның пайда болуына мүмкіндік туғызады.

4. Баланың ақыл-ойының жетілмеуіне ата-ананың маскүнемдікке, нашақорлыққа және есірткіге салынуы да себеп болады.

Олигофрен балалардың бас миының үлкен жарты шарының қыртысы түгелімен жайылып зақымданатындығы арнайы клиникалық зерттеулердің нәтижесінде анықталған. Сонымен бірге олигофренияда бас миының үлкен шарының барлық қыртысының жайылып зақымдануымен қатар оның қыртысындағы жүйке жүйелерінің даму барысының сапалық жағы да бұзылатындығы байқалады.

Ақыл-ой кемістігінің даму барысындағы деңгейіне және сапалық дәрежесінің өзіне тән өзгешелігіне қарай олигофрения: идиотия, имбецильдік және дебильдік болып үш топқа бөлінеді.

Идиотия – гректің сөзі, қазақ тілінде «нақұрыс» деген мағына береді. Демек идиотия туа біткен психикалық бұзылудың нәтижесінен болатын ақыл-ой кемістігінің ең ауыр түрі.

1. 
   Идиот балалардың физикалық дамуы өте қатты күйзеліп бұзылған. Олардың бас сүйектері мен дене құрылысы сүйектерінің сыртқы мүсіндік тұлғалары майысып-қисайып бүлінген және соның салдарынан қимыл-қозғалыстары толық жетілмей қалған.
   

2. 
   Идиот балалардың сөйлеу тілдері жекелеген кейбір жеңіл дыбыстарды айтудан әрі бармайды. Тек кейбір жағдайларда ғана бір-екі буыннан тіркескен бірнеше сөздерді бұрмалап бұзып айтуға шамалары келеді.
   
3. 
   Бас миының үлкен жарты шары қыртысының жұмыс істеу қызметінің соншалықты өрескел қатты бұзылғандығының нәтижесінен идиот балалардың тіпті қарапайым деген шартты рефлекстерінің өздері де өте қиыншылықпен орындалады.
   
4. 
   Идиот балалардың мінез-құлықтары тағы тақылеттес болып кетеді. Олардың кейбіреулері өлі денеге ұқсап айналасындағыларға көңіл аудармастан ұзақ қимылсыз құлап жатып алады немесе қозғалмастан бір орында мелшиіп отырады да қояды; ал басқа біреулері керісінше, тынымсыз жүгіреді, секіреді немесе тоңқалаң асып құлайды да аунақшып дөңбекшіп домалай бастайды.
   

Баланың іштей жетілмей туатын физикалық және психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін «дебильділік» - деп атайды. Дебиль балалардың ақыл-ой қабілеттерінің таяздығы идиот пен имбецильге қарағанда әлде қайда жеңіл болады. Сондықтан да олар өздеріне арналған арнайы мектептің жеңілдетілген оқу бағдарламасын ойдағыдай меңгереді және сонымен қатар қарапайым қол жұмыстарымен атқарылатын еңбектің түрлерімен шұғылдануға бейімделеді.

Алайда бұл кемістік патологиялық процестің негізінде пайда болғандықтан дебиль балалардың физикалық дамуында да болмашы жеңіл ауытқулар байқалып тұрады. Бірақ бұл ауытқулар жайшылықта көп біліне бермейді. Тек кейбір иіліп-бүгілуі, қайырылып-бұрылуы қиын күрделі қимыл қозғалыстарды орындағанда ғана байқалады. Мысалы, футбол, волейбол, баскетбол, ұзындық пен биіктіктен жүгіре секіру сияқты және басқа да спорт ойындары. Дегенмен де, педагогикалық тәсілдердің қағидасымен жүргізілетін түзету, тәрбие жұмыстарының нәтижесінде дебиль балалардың физикалық дамуындағы патологиялық кемістіктерінің тіпті де білінбей кететіндері соншалықты, олардың кез келген қарапайым қол еңбегінің түрлерімен айналысуына мүлде кедергісі болмайды.

Дебиль балалар күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын дағдылы қарапайым сөздерді ауызекі сөйлеу тілдерінде еркін меңгеріп, оңай түсінеді. Ал, мазмұны күрделі, мағынасы астарлы болып айтылатын сөздерді байыптап түсінуге ақыл-ойларының зерделілігі жетпейді.

Олигофренияның дебиль тобына жататындардың өздері ауыр және жеңіл дәрежелі болып екіге бөлінеді. Өйткені олардың ақыл-ойларының даму процестері мен сөйлеу тілдерінің бұзылулары біркелкі болмайды. Сөйлеу тілі ақыл-ойдың ең негізгі құралы ретінде оның даму процесіне байланысты бірыңғай жетіледі.

Ақыл-ойларының патологиялы кемістері жаңадан нышан көрсетіп, енді-енді байқала бастаған мектеп жасына дейінгі ересек топтағы балалардың сөйлеу тілдеріндегі мүкістердің түрлері мен олардың айтылуындағы ерекшеліктері әр алуан болып келеді. Мұндай балалардың сөйлеу тілдердегі мүкістері, әсіресе олардың мектептің бірінші және екінші сыныбында жүрген кездерінде анық байқалады.

Ақыл-ойы кем балалардың арасында оқығанын түсінбейтін кемістіктері бар балалар да кездеседі. Олар берілген мәтінді қатесіз оқығанымен оның мағынасын түсінбейді. Себебі, мәтінді оқыған кезде не бастапқы, не соңғы сөз тіркесін ұмытып қалады. Соның салдарынан мәтіннің мазмұнына сәйкес қойылған сұраққа дұрыс жауап бере алмайды. Егер сол мәтінді басқа біреу дауыс ырғағымен мәнерлеп оқып берсе оны жақсы түсінеді. Демек, дебильдің жеңіл дәрежесіндегі балалар мәтіннің немесе сөйлемнің құрамындағы тіркескен сөздердің бір-бірімен грамматикалық синтаксистік жолымен байланысып, белгілі бір мазмұнды тудырып тұрғандарын ұқпайды және өздерінің оқығандарын түсініп, естерінде сақтай алмайды.

Имбециль – латын сөзі, қазақша аудармасы «әлсіз, дәрменсіз» деген мағынаны білдіреді. Имбециль идиотқа қарағанда ақыл-ой кемістігінің жеңілдеу тобына жатады. Олардың патологиялық кемістіктеріне зерттеу жүргізген кезде жүйке жүйелерінің, әсіресе оң жағының құрылысы мен оның қызметіне залалын тигізетін әр түрлі аурулар жиынтығының бытыраңқы қалдықтарының болатындығы анықталды.

Имбециль балалардың ақыл-ой кемістіктері идиоттарға қарағанда біршама жеңілдеу болғанымен, бірақ олардың да қимыл-қозғалыстарының толық жетілмегендігі айтарлықтай толық білініп тұрады. Демек мұндай балалардың да қимыл-қозғалыстарының толық жетілмегендігі айтарлықтай айқын білініп тұрады. Мұндай балалардың қимыл-қозғалыстары жеткілікті дамымай қалған. Соның салдарынан дене бітімдерінің құрылыстары да қисайып майысып бұзылған. Олар өздерінің дене мүшелерін кез келген нысаналы бағытқа бұрып және бір-бірінен айырып қимылдатып, қозғалтуға шамалары келмейді. Мысалы, бір көзіңді қыс десең, ол бүкіл бетін тыржитып жиырып екі көзін де қысады, кейде қолымен жабады.

Толық жетілмей кем болып қалған дене мүшелері баланың көздеген мақсатына қарай емін еркін қимылдап, қозғала бермейді. Сондықтан да олардың дене мүшелері әсіресе, қолдары ешқандай бағыт-бағдарсыз бет алды салдыр-салақ сілтеніп қимылдайтындары жиі байқалады. Қолдарының, аяқтарының және саусақтарының қимылдары өте әлсіз және ебедейсіз шалажансар болады, емін-еркін иіліп-бүгіліп, ашылып жазылмайды. Сондықтан да мұндай балалар өздерінің үсті-басына қарап, күтінуге шамалары келмейді. Қолдары мен саусақтарының кемістігі олардың жазуды үйренулеріне де қиындық туғызады.

Имбециль балалардың мінез-құлықтары идиоттардікіне қарағанда біршама тыныштау болғанымен, бірақ олардың да өздеріне тән тағылық қылықтары жиі-жиі көрініп тұрады.

Мысалы, олар көп уақытқа дейін өздерін мектептің шәкірттері болғанын, онда дәріс алып оқу керек екенін мойындамайды, өйткені «мектеп, шәкірт, оқу, мұғалім» деген сөздерді ұқпайды. Мұғалімнің қойған талап-өтініштеріне құлақ аспайды, демек, мұғалім сөйлеген сөздерінің мағыналарын түсінбейді. Олар сабақ жүріп жатқан кезде рұқсатсыз орындарынан тұрып, парталарды жағалап, бет-алды ары-бері сандалып жүреді, мұғалім ескертпелеріне құлақ аспайды.

Имбециль балалардың көпшілігінде мінез-құлықтарында еліктеушілік қасиеттері басым болады. Олар не көрсе соны дәл сол қалпында айнытпай салады, тіпті әлдеқашан бұрынғы көргендерін де ұмытпай қайталап сала береді.

Іштен туа бітетін ақыл-ой кемістігінің имбециль тобына кіретіндердің ішіндегі айтарлықтай көп тараған түрі – Дауна синдромы. Бұл кемістіктің дауна деп аталу себебі, 1866 жылы ағылшын дәрігері Лэнгдон Даун аурудың өз алдына жеке бір түрі ретінде ақыл-ой кемістіктерінің басқа түрлерінен бөліп алып арнайы зерттеген. Дауна синдромы ақыл-ойдың хромосомды кемістіктеріне жатады.

«Дауна» балалардың психикасында ақыл-ой кемістіктерінің басқа түрлерінен ерекшеленіп тұратын, өздеріне тән өзгеше белгілері болады.

Алайда ақыл-ойларының өте таяздығы жағынан олар имбециль балаларға көбірек ұқсас келеді. Тек кейбір сирек кездесетін жеңілдеу түрлерін ғана дебиль дәрежесіндегі ақыл-ой кемістігіне жатқызуға болады.

Мұндай балалардыың мінез-құлықтары әр түрлі және құбылмалы болады. Олардың кейбіреулері ашуланшақ, ызақор, кекшіл; екіншілері байқағыш, еліктегіш; үшіншілері мейірімді, ақкөңіл, кішіпейіл, ал төртіншілері өкпелегіш, жәбірленгіш, кінәмшіл болып келеді. Олар өздеріне күліп қарайтын адамға тез бауыр басып кетеді.

Дауна синдромы бар балалардың психикалық қимыл-қозғалыстарының жетілмей қалатындығы дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы айларында-ақ көріне бастайды.

Бұл кемістікке шалдыққан балаларда ынталы ұмтылыстың, қуанышты шаттықтың, еркелік наздың, мазасыз көңілдің, мұқтаждық талаптың ерекшеліктері тән, қимыл-қозғалыстары өте енжар, сүреңсіз, солғын болады. Демек, олардың барлық қимыл-қозғалыстарының, әсіресе психикалық жұмыс істеу қызметінің қалыптасып жетілуі кешеуілдеп тоқыраған немесе бұзылған.

Алайда, 3-4 жастан асқаннан кейін айналасындағы өзі қатарлы дені сау балалармен тікелей қатынасып араласудың және отбасындағылардың, әсіресе ата-анасының ерекше көңіл аударып түзету тәрбиесімен айналысудың нәтижесінде олардың қимыл-қозғалыстарының біршама ширайтындығын, психикалық дамуының белсенділік қызметінің артатындығын және сөйлеу тілінің сөз құрастыруға қалыптаса бастайтындығын көруге болады. Әрине, бұған қарап, бұл кемістік толық түзеліп кетеді деген ұғым тумайды.

Гидроцефалия – қазақ тілінде «өте үлкейіп кеткен, қазан бас» деген ұғымды білдіреді. Гидроцефалия дегеніміз – жұлын сұйығының шамадан тыс қатты тасып, басқа құйылып жиналуынан пайда болатын ауру.

Жұлын сұйығының тасуына ананың жүкті кезінде әр түрлі азық-түлік тағамадарынан ағзаға уытты заттардың жайылуы, әр түрлі жұқпалы аурулардың залалдары және әр түрлі зақымдардың зардаптары немесе мидағы қанның жүру жолын реттеп тұратын жұлын сұйығының жүйелеріне тікелей әсерін тигізіп, олардың жұмыс істеу қызметін бұзатын ми қабықтарының қабыну процестерімен мидың іріндеп ісініуі себеп болуы мүмкін деген жорамал бар.

Іштен туа бітетін гидроцефалия кемістігі баланың дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы күндерінде немесе айларында-ақ білінуі мүмкін. Бұл кезде баланың басы шарланып, әсіресе маңдайы дөңестеніп тез өсе бастайды.

Гидроцефалия кемістігіне шалдыққан балалардың психикасында өздеріне тән ерекшеліктері бар бірқатар өзгерістердің орын алатындығы байқалады. Мұндай балалардың кейбіреулері естігенін немесе көргенін мағынасы мен мазмұнын түсінбесе де есінде жақсы сақтайды. Мысалы, олар бірнеше шумақты өлең жолдарын бір естігенде-ақ жаттап алады. Ал, екінші біреулерінің музыкалық әуенге және көркем өнерге деген қабілеттері жақсы жетілген. Алайда, бұлардың жұмыс істеу қабілеттері бірқалыпты жетілмеген. Олардың белгілі бір мақсатқа талаптанып ұмтылу нысаны бұзылған. Демек, еш нәрсеге қызықпайды. Олар бір нәрсеге ден қойып көңіл аудара алмайтын алаңғасар келеді. Көңіл-күйлері тұрақсыз, құбылмалы келеді.

Гидроцефалияға шалдыққан балалардың ақыл-ойларының кемістіктері идиоттың ең ауыр түріндегісінен дебильдің жеңіл түріндегісіне дейінгі дәрежелерінде кездесе береді.

Ақыл-ой кемістіктерінің бұл сияқты әр түрлі дәрежеде көріну себебі, көбінесе аурудың даму барысының өзгешелігіне және мидың зақымдану дәрежесіне байланысты олардың ағзаларының әлсіреу шамаларына қарай болады. Алайда, гидроцефалияның бірқалыпты дамуында баланың ақыл-ойы дұрыс жетілуі де мүмкін және ол жалпы мектепте де оқуы ықтимал.

Гидроцефалияның дебиль дәрежесіндегі ақыл-ойы кем балаларға арналған арнайы мектепте, ал имбециль дәрежесіндегілердің тек жеңілдеу түрлерін ғана осы мектептің имбециль сыныбында оқытуға болады.

Микроцефалия – гректің «микро» - «кішкентай» және «цефаль» - «бас» сөздерінен бірігіп, бас сүйегі мен миы жетілмей қалған деген ұғымды білдіреді. Микроцефалия ақыл-ой кемістігінің ең ауыр түріне жатады. Мұндай ауруға шалдыққан балалардың басы дұрыс өсіп жетілетін әдеттегі көлемінен әлдеқайда кішкентай, шақша бас болып келеді де, соған орай милары да толық жетілмей қалады.

Сонымен қатар олардың қимыл қозғалыстары да бұзылған және құрысып-тырысудың, қалшылдап, дірілдеудің, сіңірі тартылудың синдромдары болады және қоршаған ортада болып жатқан тіршілік болмысының шындығын сезініп түсінуі, ұғынып әсерленуі, ойланып елестетуі арқылы көңіл күйдің реңімен бейнелеп көрсететін ми торабының жұмыс істеу қызметінің (психикасының) даму барысы да кешеуілдеп қалатындығы анық байқалады.

Микроцефалияның пайда болуына баланың миы бірқалыпты жетіліп келе жатқан шағында тыныс мүшелері мен жүрек тамырларының ауруынан тіндердегі оттегінің азайып кетуі (гипоксия), ағзаның әр түрлі улы заттармен улануы (интоксикация), ауру қоздырғыш әр түрлі жұқпалы микробтардың залалды зардаптарынан ағзаның дертке шалдығуы (инфекция) және витамин теңдігінің бұзылуы сияқты факторлардың әсер етуі ықтимал деген жорамал бар.

Микроцефал баланың миының салмағы дені сау балаға қарағанда әлдеқайда жеңіл болатыны, мидың үлкен жарты шарының, әсіресе маңдай бөлігінің қыртысы толық жетілмегендігі, оның үстіртіндегі иір-иір болып келетін қатпарлы арықтары мен жіңішке бұтақты иірімдері жетілмегендіктен ми біркелкі тегіс күйінде қалатындығы арнайы тексерудің нәтижесінде анықталды. Микроцефалияның алғашқы белгілері бала туғаннан кейін-ақ біліне бастайды.

Ал, кейбір жағдайларда бұл аурудың белгілері нәрестенің дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы айларында білінеді. Баланың микроцефалия ауруына шалдыққанын тек қана осы ауруға тән кейбір сыртқы белгілерінен байқауға болады.

Біріншіден, баланың бас сүйегі туылған кездегі көлемінен әрі қарай үлкейіп өспейді немесе болар-болмас қана өседі, бас сүйегінің ми орналасқан жоғары бөлігі мен бет сүйегінің түзілісі бір-бірімен сайма-сай келіп үйлесіп тұрмайды, маңдайы кейін қарай шалқайып, тайпайған, құлағы қалқайған үлкен және етегі салпиып төмен орналасқан.

Екіншіден, жүйке жүйелерінің зақымданып бұзылуынан бұлшық еттерінің жұмыс істеу қызметтері әлсірейді немесе мүлдем жұмыс істемей сал болып қалады, сіңірлері түйіліп, тартылады немесе құрысып-тырысады, дене мүшелерінің қозғалыстары жақсы жетілмегендіктен қимылдарының икемдері ауытқып бір-бірімен байланыстары бұзылады және көздері де қылиланып бітеді.

Микроцефаль балалардың басым көпшілігінің ақыл-ойларының кемістік дәрежелері негізінен идиоттарға немесе имбецильдерге жақын келеді. Ал, психикасының жетілмей қалуынан болатын кемістіктері басқалармен байланысып, араласқан түрде байқалады.

Қорыта келгенде, жүкті кезінде ағзаны әр түрлі зиянды заттардың уландырып, зақымдауынан құрсақтағы ұрықтың жаңадан қалыптасып келе жатқан орталық жүйке жүйесі дертке шалдығады да, оның бірқалыпты даму дәрежесі бұзылады. Нәтижесінде, баланың дүниеге келгеннен кейінгі алты айында-ақ іштен кеміс болып туылатындығы біліне бастайды.

Ал бұл кемістік баланың мектеп жасына таяған уақытында тіпті анық білінеді. Сонымен қатар, нәрестенің құрсақта жатқан кезінде мидың дертке шалдығып зақымдануынан оның ақыл-ойының бірқалыпты жұмыс істеу қызметінің қабілеті бұзылып, жетілмей қалады.

Ақыл-ойы кем балалар қосалқы мектептерде оқытылады. Қосалқы мектепте оқушыларға жалпы және арнайы еңбек тәрбиесі беріледі.

Жалпы – әр адамға тән еңбектің негізгі түрлері бойынша бағыт беріледі.

Арнайы – оқушыларды кәсіптік жағынан дайындауға бағытталады. Арнайы кәсіптік еңбекке баулу 3 кезеңнен тұрады:

1. 
   еңбек пропедевтикасы;
   
2. 
   кәсіптік бағдар;
   
3. 
   кәсіптік еңбекке баулу.
   

1. 
   Еңбек пропедевтикасы – (1-3 сыныпты қамтиды). Негізгі мақсаты – оқушылардың еңбекке деген жалпы дайындығын қалыптастыру. Еңбек әрекетінің негізгі формасы – еңбек сабағы. Балалар қағазбен, картонмен, ағашпен, матамен, пластилинмен жұмыс орындаудың алғашқы ептілігін, дағдысын меңгере бастайды.
   
2. 
   Кәсіптік бағдар – (4 сыныпты қамтиды). Оқу шеберханаларында қол еңбегін қолдану ретінде қалыптасады. Балалар шеберханаларда еңбек жағдайларымен, құралдармен, станоктармен танысады. Материалдарды (қағаз, картон, сымдар) өңдеудегі қарапайым дағды мен ептілікті меңгереді.
   
3. 
   Кәсіптік еңбекке баулу – (5-8 сыныпты қамтиды). Мақсат – оқушыларды өнеркәсіп орындарында, еңбек құрылыстарында, халыққа қызмет көрсету орындарында жұмыс істеуге үйрету, яғни арнайы мамандық беру. Қыздар киім тігу, ер балалар аяқ киім жөндеу, маляр, штукатур, обой жапсыру, картонды түптеу мамандықтарын алады.
   

Сөйлеу тіліндегі мүкістердің патологиялық дәрежелеріне, белгілі бір мүшелерінің атқаратын қызметтерінің бұзылуына, зақымдануының уақытына, басты кемістіктердің ықпалынан пайда болатын екінші бір ақаулықтардың көрінуіне байланысты олардың бір-бірінен айырмашылықтары да әр алуан болып келеді. Олар әрқайсысының өзіне тән симптоматикалық және динамикалық ерекшеліктеріне қарай әр түрлі салаға бөлінеді. Мұндай салаға дауыстың бірқалыптылығының бұзылуы, сөйлеу тіліндегі дауыс ырғағының бұзылуы, тұтықпа, дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, жазу тілі мен оқу тілінің бұзылуы жатады.

Тіл бұзылуының себептері органикалық және функциональдық болып бөлінеді.

Органикалық – түрлі зақымдардың нәтижесінде тіл аппараты мен жүйке жүйесінің бөлімдерінің бұзылуы.

Функциональдық – мұнда органикалық зақымдану болмайды, тек сөйлеу механизмдерінің функциясы бұзылады.

Тілдің бұзылуы түрлі жаста, әсіресе жас балаларда көп кездеседі.

Енді сөйлеу тілі мүкістеріне жеке-жеке тоқталып, олардың ерекшеліктерін сипаттайық.

Дислалаия – сөйлеу тілі мүшелерінің анатомиялық кемістіктерінен дыбыстардың бұзылып айтылуын сипаттайды. Дислалия сөйлеу тіліндегі ең көп тараған мүкістіктер.Пайда болу себептеріне қарай дислалия механикалық және функционалдық болып бөлінеді.

Органикалық дислалияға сөйлеу тілі аппаратының сыртқы сүйек құрылысының және бұлшық ет түзілісінің органикалық кемістігінен дыбыстардың бұзылып айтылуы жатады. Органикалық дислалияның ерекшеліктері: тіл асты желбезегінің тым қысқа болып бітуінен, тілдің ұшы жоғары қарай емін еркін көтеріліп қимылдай алмайды да, таңдай арқылы айтылатын дыбыстар бұзылады. Сонымен қатар тілдің ауыздың ішіне зорға сиып тұратын өте етжеңді үлкен немесе өте кішкентай жіңішке болуы да дыбыстардың дұрыс айтылуын қиындатады.

Соныменен, органикалық дислалия бұл перифериялық аппараттың сүйегі мен бұлшық етіне зақым келуінен дыбыстардың дұрыс айтылмауы.

Перифериялық сөйлеу аппаратының бұзылуы туа пайда және жүре пайда болуы мүмкін.

Туа пайда болатын кемістікке жататындар:

• 
  прогнатия -жоғары жақ төменгі жақтан алға шығып тұрады;
  
• 
  прогения – төменгі жақтың алға шығуы;
  
• 
  тістердің дұрыс орналаспауы;
  
• 
  еріннің түрлі кемістіктері;
  
• 
  таңдай параличі;
  

• 
  сүйектер мен бұлшық еттердің зақымдалуының нәтижесінде артикуляциялық аппаратта пайда болатын түрлі кемістіктер.
  

Органикалық дислалияға жататын кемістік бұл ринолалия.

Ринолалияның түрлері:

1. 
   Ашық ринолалия – сөйлеген уақытта ауа ауыз және мұрын қуысы арқылы өтеді.
   
2. 
   Жабық ринолалия – ауа тек ауыз арқылы өтеді, бұл әсіресе «м,н» әріптерін атағанда білінеді.
   

Жабық ринолалияның себептері: мұрын қуысының бітелуі, мұрын қуысындағы ісіктер, мұрын қалқасының қисайып қалуы.

Ринолалик балалар өте әлсіз болады. Осының өзі олардың сөйлеуінің дамуына әсер етеді. Туылғаннан кейін олар өте кеш отыра бастыйды, сөйлей бастағанда көптеген қиыншылықтарға кездеседі. Олар мектепке барған уақытта түрлі қиыншылықтарға кездеседі. Мұғалімдер оны түсінбеуі мүмкін, айналасындағы балалар да мазақтауы мүмкін. Бұның бәрі оның психикасының дамуына әсерін тигізеді. Кейбір ринолалик балалар өздерінің осындай кемістіктерінен мектепті тастап кетеді де көп сөйлемейтін жұмыс, мамандық іздей бастайды. Міне, сондықтан ринолалик балаларға ерте кезден бастап жәрдем көрсету керек. Бұл жәрдемді хирург пен логопед мамандары көрсете алады.

Мысалы, «хейлопластика» - бұл туғаннан кейінгі бірінші аптада баланың жоғары ерніне жасалатын операция.

«Уранопластика» - жасанды таңдай жасау. Бұл операция 5-6 жасында жасалады. Қазіргі мәліметтерге қарағанда жыл сайын 5000-нан астам балалар таңдай кемістіктерімен туылады. Бұның себебі: сөйлеу аппаратының жетілмеуі, түрлі инфекциялық, вирустық аурулар, тұқымқуалаушылық.

Дислалия сөйлеу тіліндегі бұзылған дыбыстардың санына қарай қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер баланың сөйлеу тілінде мүкістердің саны төрт дыбысқа дейін байқалатын болса – оны қарапайым дислалия деп атайды, ал егер бесеу және одан да көп болса – оны күрделі дислалия деп атайды.

Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың мүкістік ерекшеліктеріне қарай бөлінетін дислалияның түрлері:

1. 
   Сигматизм – ызың дыбыстардың («с», «з», «ц», «ж», «ч», «ш», «щ») айтылуындағы мүкістіктер. Бұлар сөйлеу тіліндегі кемістіктердің ішіндегі ең көп тараған түрі;
   
2. 
   Ротацизм – «р» дыбысының айтылуындағы мүкістік;
   
3. 
   Ламбдацизм – «л» дыбысының айтылуындағы мүкістік;
   
4. 
   Таңдай дыбыстарының айтылуындағы мүкістіктер;
   
5. 
   Каппацизм – «к» дыбысы;
   
6. 
   Гаммацизм – «г» дыбысы;
   
7. 
   Хитизм – «х» дыбысы;
   
8. 
   Йотацизм – «й» дыбысы;
   

Моторлы алалияда сөйлеу тілін қимылдатып қозғалысқа келтіріп тұратын анализатордың қызметі бұзылады. Моторлы алалик балаларда назар аудару, көңіл қою, зер салу, ықыласпен қарау немесе бір нәрсені елеу, ілтипатқа алу, ескеру және есінде сақтау сияқты жоғарғы психикалық функциясының даму деңгейінің төмен екендігі байқалады. Баланың психофизикалық жағдайының әлсіздігінен оның жұмысқа қабілеттілігі төмендейді және болдырып тез шаршайды. Сонымен қатар мұндай балалардың дене түзілістері және соған орай олардың қимыл-қозғалыстары да бұзылған. Олар ебетейсіз жүреді және жиі-жиі сүрініп кетіп құлай береді, музыканың ырғағымен қимыл жасап жүруді білмейді. Артикуляциялық аппаратының қимыл-қозғалыстарының дамуы айтарлықтай дәрежеде жетілмеген. Мысалы, бала тілін жоғары көтеріп және сол қалпында ұстап тұру, үстіңгі ернін жағалата жалау, таңдайын тақылдатып қағу, тілін екі жағынан қусырып сүйірлеу және т.б. сияқты артикуляциялық аппараттың қарапайым қимылдарын орындай алмайды. Моторлы алалияға шалдыққан балалардың өздеріне қарасты қарап айтылған сөздерді түсінуі біршама сақталған. Олар ересек адамдардың сөйлеген сөздерін ықыласпен тыңдай алады, қарапайым жай тапсырмаларды, өтініштерді орындайды. Қорыта келгенде, олар сөздерді жақсы түсінеді, бірақ сөйлей алмайды.

Сенсорлы алалия. Сөйлеу тілін түсініп ұғынудың және сезіп түсінуінің бұзылуы сенсорлы алалияның ең басты сипаты болып саналады. Алайда сенсорлы алалияда есту қабілеті толық сақталады. Демек, сенсорлы алалия бас миының сол жақ жарты шарының самай аймағының зақымдануынан пайда болады. Мұндай балалар өздеріне қарата айтылған сөздерді мүлде түсінбейді немесе өте нашар түсінеді. Олар дыбыстардың ерекшеліктерін ажырата алмайды, яғни оларға айналасындағы құбылыстардың қимыл қозғалыстарынан шығып жататын әр түрлі дыбыстардың барлығы да бірдей сияқты болып көрінеді.

Тұтығу – нң ауыр кесел. Оның себептері:

1. 
   Қорқу;
   
2. 
   Баланың түрлі инфекциялық аурулармен жиі ауруы;
   
3. 
   Ата-анасының тұтығуы;
   
4. 
   Шамадан тыс жазалау әдістерін қолдану.
   

Мысалы, кейбір ата-аналар балаларының қабілетін жұртқа мақтаныш ретінде көрсеткісі келгендей, миы әлі қатып үлгермеген жас балаға көлемді өлең, тақпақтар, ертегілер, өлеңдер оқытқызады. Осының өзі баланың орталық нерв жүйесін шаршатып, тілдік сөйлеу анализаторын бұзып, тұтығуға жол береді.

Жасы жетпеген балаға кітапты көп оқуға болмайды. Әсіресе түнге қарай қорқынышты ертегілерді оқу зиянды. Өйткені бала қатты қорқып, түсінде түрлі қорқынышты нәрселерді көруі мүмкін. Бала түсінде қорқып, шошып оянады, ал бұл, орталық нерв жүйесіне әсер етеді, осының өзі тұтығуға әкеледі.

Баланы жазалау мақсатында қорқыту әдісі де көп қолданылады. Бірақ, қорқытудың да жөні бар. Шамадан тыс қорқыту, үйде жалғыз қалдырып кету, осының бәрі баланың үрейленгіш болып өсуіне септігін тигізеді.

Тұтығатын бала күдікшіл болады, өзінің құрдастарының алдында сөйлеуге ұялады. Тұтыққан баланы өзге балалардың мазақтауынан сақтау керек. Мүмкіндігнше, дұрыс күтім жасап, баланың ойнауына, оқуына ыңғайлы жағдай туғызу керек.

Тұтығу асқынбастан арнайы мамандарға көрсетіп, уақытылы кеңесіп отыруы қажет, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен әуезділігі және дыбыстардың айтылуы бұзылуы мүмкін.

Афазия екіге бөлінеді: моторлы және сенсорлы.

Моторлы афазия – ауру тек қана ымдау арқылы түсінеді. Кейде, бұндай ауруларда 1-2 сөз қалып, осы арқылы қарым-қатынас жасайды. Жеңіл түрінде ауруда 10 шақты сөз қалып, сол арқылы қысқа сөйлемдер құрайды. Сөйлемде сөздердің не әріптердің түсіп қалуы мүмкін немесе орындарын ауыстырып айтуы мүмкін (қала – лақа, стол – скол) . Сөйлемдері телеграфтық стилде болады, тек қана зат есім мен етістіктен тұрады. (Мысалы, Папа барды завод). Оқыған кезде, сөйлемдері түсініксіз, түрлі қателер кездеседі.

Сенсорлық афазия – біреудің айтқанын түсінбейді. Есту органы қалпында. Айтқанды естісе де, оны дұрыс орындамайды. Мысалы, «Орындықты алып, бері әкел, сөйтіп үстелге отырып, оң қолыңды көтер» деген тапсырманы алып, оның тек кейбіреуін ғана түсінеді. Ал, кейбіреуін түсінбей бірден екі қолын көтеріп тұра береді. Өздерінің айтқан сөздерін- де, сөйлемдерінде де түрлі кемістіктер болады. Контаминация – екі сөзді біріктіріп, бір сөз етіп оқу (мысалы, мектепке бару – мекбар).