-тақырып. Бақылау және аудит

Жоспар

2.Заңсыз бұрмалауды кездестіргендегі аудитордың эрекеттері.

3.Халыкаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін аныктау.

4.Елеулілік қағидаттарын

5.Бұрмалаудың елеулілігін

Маңыздылық пен пікір

320 "Аудиттегі маңыздьшық" Халыкаралық стандартга: "Ақпарат оны жіберіп алу немесе бұрмалау қаржьшық есеп беру негізіңде қабылдан-ған пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу немесе бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателер немесе баптар шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудің табалдырығы немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу керек және сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап өтілген.

Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармау керек:

—бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қодданылмауы;

— қажетті ақпаратты өткізіп алу.

Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың сапалық және сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.

Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.

Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.

Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер етпейтін оңда максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.

Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау және ұсыну "БЕУ сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте, нақты және объективті ақпаратты сақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген [40].

Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп беру дұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы туралы мәліметтер қажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір пәні болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл оның әрекетінің тәртібін қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім қабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың теңгені күрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады.

"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" /34, 231-6./. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинақгауды жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса, онда оған елеулі соманы анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.

Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да қаржылық есепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бүл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғына қарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау бо-луы мүмкін.

Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі факторлар:

—кәсіпорын көлемі;

—базалық көрсеткіштері;

—аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;

—бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң талап-тарының өзгеруі.

Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің абсолютті шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.

Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге болғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне кдрай маңызды деп танылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.

Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынаста анықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына дейін және т.б.).

Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау үшін критерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды фирмаішілік немесе әдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде аудиторға екі факторды ескеру қажет:

— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;

—пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.

Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе тәртібін талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және кдбылдауға кдбілетті тәуекелдерді өзі анықгайды.

Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:

—шоттар сальдосы деңгейінде;

—қаржылық есептеме деңгейінде.

Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп есептеуге болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды көрсетеді. Бүл деңгейге дейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-дылық түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрсетілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-сты.

Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау кезінде аудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды аудитті жеке емес, басқа шоттар сальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуы мүмкін бүрмалауларды анықгауға болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.

• 
  Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын ала пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын ала бағасын жекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты бөлу жолымен алуға болады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен шығын-дар туралы есеп беруде де жасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі де баланстық есеп беру-ге әсер ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз болатындыктан көптеген аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іске асырылады. Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын бұрмалаудың шыңцыққа жақын болуы;
  
• 
  осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;
  Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша
  

Клиентпен жұргізілген алдыңғы жүмыс тәжірибесіне сүйене оты-рьш аудитор ақша қаражатгары мен негізгі құралдар активтердің бао қа шоттарына кдрағанда арзавдау болады деп күгеді. Қаржылық есеп-теме маңыздылығы деңгейін алдын ала бағалау активтердің жалпы кұнының 1%-ын немесе 20 млн теңгені қурайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолмен бөлуге болады.

Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит шығындарын ескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте маңыздылықгы ірірек бөлу бұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары жоғары болуы жоспарланатын алу-лар мен тауарлы-материалдық босалқы қорлар шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттар мәліметтері бойынша қажетті дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосы мен ма-ңыздылығы мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынан қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған кезде осы шоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы сомасының ең жоғарырақ үлесін жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен салыстырғандағы осы шоттарға қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса қымбат емес және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.

Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде қарастыруға болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар аудитінен кейін максималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың теңге болса, 1000 мың теңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі мүмкін.

Қателер және заңсыз әрекеттер

240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті аудиторлық дәлелдеме алуға үмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі, ол кдте түзетілуі керек. Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтау ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".

• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры, қызметкерлер немесе үшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі және үсынуы. Оған алғашқы қүжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есеп саясатын бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі ал-дын ала белгілі қүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.

•Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен есеп беру мәліметтерін бүрмалау мақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-ларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.

•Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.

• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше шаруашы-лық операциялар бойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.

• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық не-месе логикалық кателіктер, есеп толықгығында байқалмай калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі емес бүрмалау.

Қателердің негізгі түрлеріне жатады:

•Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай да бір факгісін есепке алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-дай негізсіз немесе кездейсоқ "Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандартгарын білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салып алынатын қүндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістіруді жатқызуға болады.

• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мүндай қателерге жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік қүнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндетті төлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет ету арқылы алаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.

Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды. Аудиттің жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.

Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекеті

Аудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда қаржылық есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер немесе алаяқгық салдарынан пайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл болмаушылық".

Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.

•Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нөтижесі бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру үшін бас пайдасы-ның мақсатын ойлаумен іске асырылады.

•Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы мүмкін.

Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау болуын ескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақгылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары басшылығы өкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңцық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі әсер етуі мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-талуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса, онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді және пікірді біддіруден бас тартады.

Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін аудиторға өзінің жүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық көрсету керек.

Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесі жоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар аудиторларға маңыздылықгың нақгы критерийін үсынуға дай-ын емес. "Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілген жалғыз ол Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекші аудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша нұсқаулар бар.

Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі айып шаралары қолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстық сипаттағы тәртіп бүзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.
Әдебиеттер:1, 2, 3, 9

4-тақырып. Аудиторлық тәуекелділік және оның маңызы

Лекция 7

1. 
   Аудиторлық қауіп туралы түсінік және оның құрамы.
   
2. 
   Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.
   

3. 
   Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі
   

Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік — бұл нарық конъюктурасының өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.

Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны "қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.

Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби стандарт сақталады, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу үшін бағаланды дегенді білдіреді.

Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасындағы диапазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондық-тан аудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.

Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор "қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.

400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген. "Аудиторлық тәуекелдік — қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".

Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненті бар (сызба 1 көрсетілген).

Сызба 1. Аудиторлық тәуекелдік компоненттері

1. 
   2. Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.
   

Бөлінбейтін тәуекел - бухгалтерлік шотта, баланс бабында шаруашылық операциялардың біртектес тобында, жалпы экономикалық субъектінің есептілігіне елеулі қаталіктердің пайда болуын мұндай бұрмалаулады ішкі бақылау жүйесінің құралдары мен анықталғанға дейін немесе мұндай мұндай құралдарының болмауына жол берілген жағдайда аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық ұсынады. Бұл қауіп көбінесе клиенттің ерекшелігімен анықталады және ішкі шаруашылық құралдарымен тексеру мүмкін болмайтын оның ішкі сипаттамаларымен, сондай-ақ сыртқы орта жағдайларымен байланысты болады. Шындап келгенде, бұл шаруашылық жүйесінің өзіндік дамуының оңтайлы даму жолында ұдайы бола алмау ықтималдылығын білдіреді . Бұл қауіптің бастамасы ішкі шаруашылық бақылау құрылығына дейінгі шаруашылық ортасының сыртқы аясы да болуы керек.

Аудитор тексерілетін экономикалық субъектінің ішкі шаруашылық қауіпіне өзінің кәсіби тұжырымын пайдалана отырып, жоспарлау сатысында баға беруге тиіс. Осы жағдайда бухгалтерлік есептің шоттары мен операцияларға сальдоға және мәнділіктің берілген деңгейінің асатын айналымдарға ерекше назар аудару қажет .

Аудитор баланс пен есептелікке қатысты ішкі шаруашылық қауіпке баға берген кезде мынадай факторларды назар алуға қажет ;

- экономикалық субъект әрекет жасайтын сала қызметін және ағымдағы экономикалық жағдай ерекшеліктері;

- осы экономикалық субъекті жүзеге асыратын қызметтің арнайы ерекшеліктері;

- экономикалық субъектінің басшылықты жүзеге асыратын және есепті жүргізу мен есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлер адалдығы ;

- есепті жүргізуге және есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлердің тәжірибиесі мен біліктілігі;

- бухгалтерлік есептіліктің белгілі бір көрсеткіштеріне қалай да қол жеткізуі мақсатымен экономикалық субъектінің басшылары мен қызметкерлеріне сырттан қысым жасалу мүмкіндігі.

Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықгимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100%-ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.

Бақылау кұралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды. Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау құралдарының тәуекелдігі өзара толықтырушы категориялар болып табылады:

• 
  сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелдік сәйкес болады;
  
• 
  сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелдік сәйкес болады;
  
• 
  сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелдік сәйкес болады.
  

Бақылау құралдарының қаупін бағалау үшін тестілеу деп аталатын арнаулы аудиторлық шаралар қолданылады :

1. 
   Кәсіпорында көзделген бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің сенімді жұмыс істейтініне бухгалтерлік есептілікте елеулі бұрмалаулардың пайда болуына тиімді қарсы тұруға және оларды анықтауға қабілеттілігіне;
   
2. 
   Бақылау құралдарына бүкіл есепті кезеңінің ішінде бірдей тиімділікпен жұмыс істейтініне көз жеткізуіне мүмкіндік береді.
   

Бақылау құралдарының тәуекелін бағалау нәтижелерін аудитор аудиттің жалпы жоспарында, ал нақтылаушы бағаларды тексеру жөніндегі жұмыс құжатында көрсетуге тиіс.

Айқындалмау (қателерді) тәуекелдігі — бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудитор "мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақты тексерулер жүргізбейді" деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан" жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан-жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.

Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен аудитордың оларды тек бағалап, бірақ бақылай алмайтындығымен ерекшеленеді. Аудитордың бөлінбейтін және бақылау тәуекелдіктерін бағалауы оларды жақсы түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқындамау тәуекелдігі аудитор мәні бойынша жекелеген тексерулердің сипатын, уақыты мен масштабын өзгерту арқылы бақылап алады.

Аудиторлық қызмет көрсету нарығында клиент конкурстық негізде аудиторлық фирманы тандай алады. Егер оның көрсететін қызметінің жалпы құны басқа аудиторлық фирмаларға қарағанда едәуір жоғары болса, клиент өз ниетін өзгертіп, басқа фирманы таңдай алады. Сонымен бірге заңды аудиторлық тәуекелдік деңгейін нақты дәлелденген деңгейден орнатудан бас тартуда көмектеседі.

Бәсеке, құқықтық міндеттемелер, басқа шаралар мен кәсіпқойлық бірдей жағдайларда аудиторлық тәуекелдікті бағалау айырмашылығын төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ түрлі аудиторлар тең жағдайларда аудиторлық тәуекелдіктің абсолютті бірдей деңгейін орната алмайтындығын мойындау керек. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасында тікелей тәуекелдік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.

Аудиторлық тәуекелдік компоненттерін детальдандыру айқындамау тәуекелдігінің құрамдас бөлігін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Мәні бойынша тексеру деңгейі — елеулі қателер тексеру рәсімін орындау процессінде елеулі қателер анықталмай қалу қаупі.

Талдау тәуекелдігі — талдау рәсімі елеулі бұрмалауларды анықтамайды деген қауіп;

Таңдау арқылы зерттеу тәуекелдігі — тексеруді жүргізу операцияларының іріктемесі елеулі қателерді көрсетпеуі мүмкін деген қауіп.

Аудиторлық тәуекелдікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толық зерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.

Лекция 8

3. 
   Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі
   

Аудиторлық ұйымдар өз қызметтерінде қауіптерді бағалаған кезде жоғарыда аталған үш тармаққа қарағанда көп тармақтарды қолдану туралы немесе қауіптерді бағалау үшін сандық көрсеткіштерді (процент немесе үлес бірлігі) пайдалану туралы шешім қабылдай алады (кесте 1).

1 - кесте

Аудитордың мүмкін болатын аудиторлық тәуекелді таңдауы бойынша әрекеті

Теориялық тұрғыдан аудиторлық тәуекел «нөлдік» болуы да мүмкін, егер тексерілетін ұйым шағын болса және аудиторға жақсы таныс болатын болса, операциялары аз және стандартты болса, бизнес сферасы тұрақты, бухгалтерлік қызмет маманданған және жақсы жолға қойылған болса, аудитор квалификациясы жоғары болса.

Жоғарыда аталған аудиторлық тәуекелге әсер ететін факторлар жиынтығы мен комбинациясын негіз ретінде алуға болады.

Тәжірибеде аудиторлық тәуекелді бағалаудың сапалық шкаласы кеңінен қолданылады: жоғары, орташа және төмен. Аудит жүргізу барысында аудитор аудиторлық тәуекелді мүмкіндігінше төмендетуге қажетті шараларды жасағаны жөн (кесте 2).

2- кесте .

Таба алмау тәуекелінің мүмкін болатын деңгейін анықтау

1. 
   Аудитордың кәсіби қабілеттілік тәуекелі - ол тексерілетін фирма беделін ( фирма тәртібі, адалдығы, банк жасаған операциялардың тәуекел деңгейі ) ескере отырып, мұқият таңдаумен анықталады. Кез келген фирманы тексеруді қолға алған кезде аудиторлар ең алдымен, оның беделіне назар аударады. Сөйтіп, аталған фирмаға жүргізілген тексеру аудиторлық компанияға және оның клиенттеріне нұқсан келтірмеуі тиіс:
   
2. 
   Клиент үмітін ақтамау тәуекелі – жасалған тұжырыммен клиенттің мүддесін қанағаттандырмау тәуекелі. Аудиторлық тексерудің жүргізілуі клиенттің ойындағыдай болмаса, ол бұл аудиторлық компанияны қызметінен бас тартуы мүмкін :
   
3. 
   Аудиторлық тәуекел (DAR) – бұл аудиторлық қорытындының мынадай себептерге байланысты дұрыс болмауы ықтималдылығы : Экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің дұрыстығы расталғаннан кейін, онда анықталмаған елеулі бұрмалаулар бар деп танылуы . Тәуекелдің үшінші түрі – аудиторлық тәуекелді неғұрлым толығырақ қарастырайық .
   

B) Бухгалтерлік есептіліктегі қаталіктердің қайсыбірі тексеру барысында анықталмай қалу тәуекелі .

Ішкі шаруашылық қауіпін және бақылау құралдарының қауіпін бағалау негізінде жұмыста жіберілген таба алмау қаупін төмендетуге ескере отырып тиісті аудиторлық шараларды жоспарлауына болады .

DR = DAR / IR * CR

Таба алмау қауіпі және ішкі шаруашылық тәуекелі мен бақылау құралдары тәуекелі комбинациясның арасында кері байланыс бар :

• 
  ішкі шаруашылық қауіпі мен бақылау құралдары тәуекелінің жоғары мәні аудиторды таба алмау тәуекелін барынша мүмкін деңгейіне дейін төмендететіндей және жалпы аудиторлық тәуекелді қолайлы мәнге дейін жеткізетіндей еткізіп тексеруі ұйымдастыру ;
  
• 
  ішкі шарушылық мен бақылау құралдары қаупінің төменгі мәні аудитордың тексеру барысында таба алмау тәуекелін неғұрлым жоғары жасауға және бұл ретте жалпы аудиторлық тәуекелдің қолайлы мәнін алуға мүмкіндік береді .
  

А) бағалау ( интутивтік )

В) сандық

Бағалау әдісі бізде кеңінен пайдаланылады, аудитор өз тәжірибесімен клиенті білуіне қарай қаржылық есеп беру негізінде аудиторлық есеп беру негізінде аудиторлық қауіпті белгілейді және осы аудиті жоспарлауда пайдаланылады.

Сандық әдіс аудиторлық тексерудің көптеген есептеу үлгілерін қамтиды.

A_p = P_ч FP_k FP_h

А_Р = аудиторлық тәуекел

Р_ч – ажырамас тәуекел

Р_к – бақылау тәуекелі

Р_н - таба алмау тәуекелі

Аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық ішіндегі тәуекелдіктің 80%, бақылау тәуекелдігі 50% және таба алмау қатері 10% деп жорамалдайды.аудитте тәуекелдіктің осы сандары бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4% алады. Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелдіктің осы жолғы (тиісті) қолайлы деңгейі 4 % -тен жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті жоспарды қолайлы деп санауы керек. Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелдіктің қолайлы деңгейін аудитордың алуына көмектеседі, бірақ ол тиімсіз. Әлде қайда тиімді жоспар жасау үшін аудиторлар тәуекелдікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни таба алмау қатері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын анықтайды.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. 
   Аудиторлық қауіп түсінігіне анықтама беріңіз
   
2. 
   Аудиторлық қауіп түрлерін атап шығыңыз.
   
3. 
   Ішкі шаруашылық қаупіне анықтама беріңіз.
   
4. 
   Бақылау құралдарының қаупіне анықтама беріңіз
   
5. 
   Таба алмау қаупіне анықтама беріңіз.
   
6. 
   №400 ХАС сипаттама беріңіз.
   
7. 
   Бақылау процедураларын атап шығыңыз.
   

Әдебиеттер:1,3,5

Жоспар:

2. Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері.

4. 
   Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.
   
5. 
   Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.
   

Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталып талданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпарат аудиторлық дәлелдер деп аталады. Қаржылық есеп берудің дұрыстығы жөнінде аудитор өзінің негізделген пікірін білдіруі үшін бақылау тесті мен мәндік процедуралар сияқты процедураларды пайдалана отырып қажетті аудиторлық дәлелдер жинайды.Олар:

• 
  түгендеу кезінде қатысу немесе бақылау
  
• 
  шаруашылық немесе бухгалтерлік есеп операцияларын орындау, бақылау
  
• 
  ауызша сұрақ жауап алу
  
• 
  үшінші тұлғадан алынған құжаттарды тексеру
  
• 
  клиент ұйым дайындаған құжаттарды тексеру
  
• 
  арифметикалық есептеулерді тексеру
  
• 
  талдау
  

Бақылау тесті ұйымның жарамдылығы ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі туралы аудиторлық дәлел алу мақсатында алынатын тесттер. Мәндік процедуралар қаржылық есеп берудегі қателіктер мен заң бұзушылықтарды анықтау үшін алынатын тестер. Олар екіге бөлінеді:

1. 
   операциялар мен шоттар қалдығының өлшемдік тестері
   
2. 
   аналитикалық процедуралар
   

Аудиторлық дәлелдерге телаптар 500-ші аудиторлық дәлелдер деп аталатын халықаралық аудит стандарттарымен реттеледі.

Аудиторлық дәлелдердің келесідей түрлері болады: ішкі, сыртқы, аралас.

Ішкі дәлел аудиттелетін ұйымнан ауызша немесе жазбаша түрде алынатын ақпарат.

Сыртқы дәлел үшінші тұлғадан аудиторлық ұйымның сұрауы бойынша алынған жазбаша түрдегі ақпарат.

Аралас дәлел аудиттелетін ұйымнан жазбаша немесе ауызша алынып үшінші жақтың жазбаша түрде растаған ақпараты.

Аудиторлық дәлелдерді алу көздері:

• 
  қаржылық есеп беру
  
• 
  бухгалтерлік есеп регисторлары
  
• 
  аудиттелетін ұйымның және үшінші тұлғаның алғашқы құжаттары
  
• 
  статистикалық есеп беру
  
• 
  жарғылық құжаттар:келісім шарттар, бұйрықтар , өзге де әкімшілік құжаттар.
  
• 
  қаржы шаруашылық қызметінің талдау нәтижелері
  
• 
  аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның ауызша пікірі
  
• 
  аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның құжаттарын салыстыру
  
• 
  түгендеу нәтижелері
  
• 
  ауызша және жазбаша формада басшылыққа хабарлау
  

Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылым тану құралы ретінде қолданылады. әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бірдей әмбебап әдіс-ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық әдістің негізі-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық құбылысты өзара объективтік заңдылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан да диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негізін құрайды. Аудит, экономика ғылым саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.

Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады.

Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукация және дедукация, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.

Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелеп мазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізгі зерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн, мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.

Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдау жүргізу үшін қажет. Осы әдістердің ерекшеліктеріне сәйкес талдау объектісінің жекелей және топтаулы түріне де талдау жасау оның мазмұн мағынасын анықтауға болады. Аудит барысында шаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық көрсеткіштерін талдау үшін дедукция-индукция әдісі қолданылады.

Дедукция (тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Яғни, осы әдіс қолданған жағдайда кәсіпорын шаруашылығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды жасалынады. Индукция - ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпы көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.

Аудит барысында дедукция әдісі шаруашылық субъектілерінің жалпы көрсеткіштерінің мағынасы мен мазмұнына талдау жасап оның жеке құрамдарына байланыстылығын анықтау. Индукция шаруашылық субъектілерінің шаруашылығының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап оның жалпы көлемін көрсететін анықтамаларға байланыстылығын анықтап қорытынды жасайды.

Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін қарастырдық.

Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.

Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі-ол негізінде экономикалық талдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және статистикалық, экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған әдістемелік әдісі-ол, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс шығынын, оны сатудан түскен төлем сомасымен салыстыру, онда анықталған өзгеру мөлшерінің нендей себептен болғанын, факторлардың әсерін есептеу.

Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады. Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратын жасауда, онда кездескен өзгертулерді анықтауда және кәсіпорын шаруашылығының даму жолын бағдарлау барысында аналитикалық тексеру үздіксіз жүргізіліп отырады.

Әдістемелік құжаттау әдісі-өз кезегінде үш топқа бөлінеді: 1) мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік құқылық жолын анықтау; 3) есеп құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз-аудит объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мәліметтерін айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары, перфокарта, магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).

Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-құқылық, ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит жүргізуге ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің моделін алатын болсақ, онда шығыны жоспарланған өлшемде, нақты шығын өлшемінде, оның цехтар арасындағы құбылыс қозғалысы, оның бухгалтерлік құжаттарға тіркелуі, жауапкершіліктегі есебі тағы басқа көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп, мәлімет моделін құрайды.

Нормативтік-құқықтық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже нұсқаудың, нормативтік құжаттар талабының ішкі ереже тәртібінің орындалуын анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін бақылау үшін түгелдеу жүргізудің ереже-нұсқауының дұрыс қолданылуы бақылау қажет. Нақты мүлік түгелдеу, қаржы қорларын тексеру, ақша қаржысын тексеру ережелерінің дұрыс қолданылуы.

Есеп құжаттарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда көрсетілген шаруашылық әрекеттерінің операцияларының заңдылығы, қажеттілігі және экономикалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау қажет. Осы әдісті іске асыру үшін әр түрлі құжаттарды тексеру түрлері, нақты бақылау әдісі, әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар қолданылады.

Осы орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін қарастыруға болады: формальдық, арифметикалық заңдылық, логикалық тексеру. Немесе жаппай қарама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу жолымен, есепті қалпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.

Формалдық әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі, жауапкершіліктегі жұмысшылардың қол қоюы қарастырылады.

Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат сондағы тіркелген анықталады. Құжаттың заңдылығын тексерудегі мақсат сондағы тіркелген операциялардың заңдылығын және экономикалық тиімділігін анықтау.

Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруде өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі қайтара кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп түссе, материалдың құжатының бір данасы қоймасының есебінде болса, екіншісі банк көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқылы қарама-қарсы тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен ақшаны кассаға өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады да оның түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы анықталады. Осы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы ұрлық немесе әдейі қиянат жасаушылық қылмыстары анықталады.

Есепті қалпына келтіру әдісі-ол негізінде аудит процесінде бухгалтерлік есепте жіберілген қатені түзету. Қате түзету процесінің бірнеше түрі бар.

1. 
   Корректура әдісі, ол бухгалтерлік тіркеу кезінде жіберілген қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы, тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен адам өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
   
2. 
   Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы түзету. Бұл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін әдіс. Мысалы, дүкенші жабдықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап алған. Тауар сомасы 10000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп, тіркелген бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен. Кейін тексеру барысында қате анықталғаннан кейін қосымша екі жақты жазу 9000 теңгеге жасалады.
   
3. 
   Үшінші қате түзету әдісі-қызыл жазу. Бұл әдіс бойынша, бұрын екі жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана екі жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шоттарына екі жақты жазу бойынша тіркелген тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни, қате жазу бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан шығарылғаннан бұрын жіберілген қате түзетіледі.
   

Аудит барысында түгелдеу процесіне тікелей бақылау жасалынады. Себебі, көп жадайда есеп процесіндегі кемшілік немесе қиянатшылық осы түгелдеу процесінде анықталады, екіншіден барлық бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің дұрыстығы көп жағдайда осы түгелдеу қорытындысымен тікелей байланысты болады. Осы орайда, ерекше орын алатын есеп процесі ол қоймадағы тауардың, материалдың аналитикалық есебі. Оны жүргізу әдісі қазіргі кезде септеу машинасы арқылы немесе компьютер қолдану арқылы, ал көп жағдайда қолмен есеп карточкалары арқылы жүргізіледі. Аудит барысында аналитикалық есеп жұмысын тексеру өте күрделі процесс. Ол жұмыста қате жіберілсе немесе әдейі өзгерістер енгізілсе оның кәсіпорын шаруашылығына тигізетін әсері өте күрделі. Соның салдарынан өндіріс процесінде толқушылық, өндіріс өнімнің сату қуатының өзгеруіне жалпы шаруашылық қаржылық-табыстылық жағдайына әсерін тигізеді. Мысалы, өндіріске қажетті материалдың сапалылығы өзгертілсе оның бағасы да өзгереді. Ал, ол өзгерістер материалдарды кіріс-шығыс жасауда құжатқа бір бағамен, басқа сапамен есепке алынады. Соның көрсеткіштерінің арасында көптеген айырмашылықтар болады да еншісінде немесе пайдасында қалады. Яғни, соның нәтижесінде шаруашылықтағы субъектілер, оның сыбайластары көп зиян шегеді.

Кәсіпорын экономикасында материалдарды, тауарды түгелдеу сияқты негізгі құралдарды бухгалтерлік есебіндегі ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік айырмашылығы болады. Мысалы, түгелдеу тізімі негізгі құралдың аналитикалық есеп карточкалары арқылы толтырылады. Сол сияқты ақша қаржысы мен құнды қағазды түгендеу процесі де өзінің бухгалтерлік есеп, ереже-нұсқау талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Шаруашылық субъектілерінің есеп-айырысу әрекетіне түгелдеу жүргізу өте күрделі, оның тауарлары аудит жұмысы үшін өте қажет. Егер де жабдықтаушыға алған тауары үшін төлем жасалмаса немесе сатып алушылар алған тауарына төлем жасамаса ол кәсіпорынның қаржылық, табыстылық жағдайы туралы жұмысын текеру мүмкін емес.

Қорыта келгенде аудитор түгелдеу жұмысы туралы өзінің қорытындысын жасайды. Ал, кездейсоқ, өрескел жағдайлар анықталса тапсырушыға арнайы әр фактілер туралы жеке-жеке анықтама жасап тапсырылады, ол бірақ аудиттің құпиялық принципін сақтау тәртібімен жүргізіледі.

Сараптау. Нақты тексеру барысында сараптап анықтау әдісі негізінде өндіріс барысын бақылау ретінде қолданылады. Оның ішінде өндіріс технологиясының дұрыстығы, өндіріске жіберілетін шикізаттардың, материалдардың, өндіріс технологиясының талабына лайықты екенін, жаңа өнім сапалылығын сараптау, өндіріс процесіндегі шикізат пен материалдардың қосалқы шығынын сараптау тағы сол сияқты көптеген процестерге сараптау жүргізіледі.

Бақылау - бұл да нақты тексерудің бір түрі. Оның негізгі мақсаты күнделікті шаруашылық барысын тексеру, бақылау жасау. Мысалы, күнделікті өндіріс барысына бақылау жасау, еңбек жұмыс тәртібін бақылау, материалдар тасу, дайын өнімнің сатылу барысын олардың қоймада сақталу тәртібін бақылау.

Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістері үлкен орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютер қолдану, тапсырушының компьютер құрылымымен жұмыс істеуі ерекше орын алады. әрине ол үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуі қажет.

1. 
   Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.
   
2. 
   Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.
   

230 "Құжаттау" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында "аудитор аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің Халықаралық стандарттарға (ХАС) сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді беру кезінде зор маңызы бар мәліметтерді құжатпен рәсімдеуге тиісті" делінген. Аталмыш құжатқа сәйкес аудитті жалпы түсінуді қамтамасыз ету үшін жұмыс жазулары жеткілікті түрде толық және аяқталған болуға тиісті.

Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты - аудитордың аудитті нормативтік-құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:

- олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңіңде көмектеседі;

- олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға жағдай туғызады;

- оларда аудиторлық қорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.

Құжаттарды дәлелдеу маңыздылығы бойынша 4 топқа бөлеміз:

1. 
   алғашқы
   
2. 
   жиынтық
   
3. 
   өкілетті емес
   
4. 
   көмекші
   

Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұны. Жұмыс құжаттарында аудитор аудиторлық жұмыстардың жоспарлануы, сипаты, орындалған аудиторлық процедуралардың көлемі және мерзімі, болатын нәтижелер, сондай-ақ алынған аудиторлық дәлелдеулердің негізінде жасалынған қорытынды-пікірлер туралы ақпараттарды көрсетуге тиісті.

Аудит практикасында жұмыс құжаттарының унификациясы (бір ізге салынуы) ұлттық стандарттарда да, халықаралық стандарттарда да қарастырылмаған. Олар фирма ішілік стандарттарға сәйкес жасалынады және сол стандарттармен бекітіледі.

Жұмыс құжаттарын стандарттау бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етеді:

- жұмыс құжаттарын дайындау және оған шолу жасаудың тиімділігін арттырады;

- жұмыстарға шолу жасауды жеңілдетеді;

- сапаны бақылауға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұнына төмендегі факторлар әсер етеді:

- көрсетілетін қызметтің сипаты;

- аудиторлық қорытынды есептің нысаны;

- клиент бизнесі;

- ішкі бақылау жүйесінің жағдайы;

- аудитті орындау процесінде қолданылатын әдістеме.

Жұмыс құжаттарының мазмұнына қойылатын негізгі талаптар.

Жұмыс құжаттары төмендегі ақпараттарды растауға (дәлелдеуге) тиісті:

1. Бухгалтерлік жазулар қаржылық және басқа қорытынды есеп берулерге сәйкес орындалған;

2. Жұмыс бірдей жоспарланған және бақыланған;

3. Аудитті жоспарлау мақсаты үшін ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізілген;

4.Дәлелдеулер алынған, аудиторлық процедуралар жүзеге асырылған және тексерулер пікірлердің дұрыс білдірілгендігін растау үшін жетік дәлелдеулер алатындай етіп жүргізіледі.

Аудитор оның дайындаған жұмыс құжаттарын аудиторлық қорытынды жасау үшін аға аудитор немесе аудиторлық фирманың жетекшісі мұқият қайта қараған кезде ол құжаттардың мазмұнында сәйкессіздік немесе толық еместік табылып қалуы мүмкін екендігін мойындауға тиісті. Бұл жерде кейбір жұмыс құжаттарын клиент дайындайтындығын айта кету керек. Клиентті кеңсе жұмыстарына жіберуге болады, содан соң, бірақ оларды аудитордың өзі тексеруіне тура келеді. Ондай құжаттар төмендегілер болуы мүмкін:

- Тексеруші баланс.

- Банк шоттарынан үзінділер.

- Түгелдеу тізімдемесі.

- Дебиторлар мен кредиторлардың тізімі.

- Келіп түскен және шыққан негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің және т.б. тізімі.

Жұмыс қүжаттарының толық саны (тізімі) әрбір аудиторлық ұйымның өзінің фирма ішілік стандарттарымен анықталуға тиісті. Тұрақты аудиторлық папкада: Жарғының және құрылтай келісім-шарттарының, статистикалық карталардың, тиісті қызмет түрлеріне алынған лицензиялар, партнерлермен жасалынған келісім-шарттар, бизнес-жоспарлар, есеп саясаты жөніндегі бұйрықтар, жұмысшы шоттар жоспары, ұсыныс хаттары.

- жоспарланған жұмыстар туралы жазу үшін жүргізіледі;

- жүзеге асырылған процедуралармен, жүргізілген тестілермен, жасалынған қорытынды пікірлермен бірге, орындалған жұмыстар жөнінде егжей-тегжейлі ақпараттар алу үшін жүргізіледі.

Ағымдағы құжаттардың картотекасында аудитордың жұмыс құжаттарының көбірек бөлігі сақталады, сондықтан оларды төмендегі бөлімдерге топтастырылған тиісті номенклатура бойынша бөлу дұрыс:

- қаржылық қорытынды есепке шолу жасау құжаттары;

- аудиторлық тексерудің жоспары мен бағдарламалары;

- нақты тексеру жүргізу нәтижесі бойынша құжаттар;

- арнайы мақсаттағы құжаттар.

1. 
   Аудиторлық дәлелдер түсінігі
   
2. 
   Аудиторлық дәлел түрлерін атап шығыңыз.
   
3. 
   Аудиторлық дәлел алу көздері.
   
4. 
   Аудиторлық дәлел алу әдістері
   
5. 
   Жекелеген шаруашылық операцияларды қайта есептеу, түгендеу, есеп жүргізу тәртібінің сақталуын тексеру.
   
6. 
   Аудиторлық тексеру кезіндегі растаулар.
   
7. 
   Қандай аудиторлық құжаттама түрлерін білесіз?
   
8. 
   ХАС 230 сипаттама беріңіз.
   
9. 
   Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты не?
   
10. 
    Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібі.
    
11. 
    Жұмыс құжаттарының маңызына қойылатын талаптар.
    
12. 
    Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібін анықтаңыздар.
    

Әдебиеттер: 1

1. Ішкі бақылау жүйесі (ІБЖ) және оның элементтері.

2. Бухгалтерлік есеп жүйелерін бақылаудың мақсаты. (БЕЖ).

12 лекция.

Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері. Бақылау құралы туралы түсінік (БҚ) және оның түрлері.