ТАҒдыр талқысында "Ақ үй, Вашингтон Хасен Оралтай мырза!"

"Азат Еуропа-Азаттық радиосы, Мюньхен-Германияға"

Қадiрлi Хасен! "Азат Еуропа" мен "Азаттық" радиосының қызметкерi ретiнде атқарған қызметiңiз үшiн, қайырымды бiр ел атынан рақымет айтамын. "Азат Еуроппа" мен "Азаттық" радиолары Шығыс Еуропа мен бұрынғы Сәбет одағында демократиялық күштердiң дамуында шешушi роль атқарды және Сiз оның мақсатына жету iсiне түрлi жақтан құнды үлес қостыңыз... Сiздiң адал қызметiңiз бен азаттық жолында шынайы берiлiп қызмет iстеуiңiз - қол жеткiзген жағдайды әлем алдағы жылдар бойы есте сақтайды. Тамаша iстерiңiз үшiн рақымет!

Шынайы адалдықпен - Билл Клинтон"

Бұл "Елiм-айлап өткен өмiр" аталатын әйгiлi кiтаптың 323 бетiнде берiлген Американың бұрынғы президентiнiң хаты...
Азуын айға бiлеген қаһарлы Сәбет өкiметiнiң күлi көкке ұшты. Адресiне бiр ауыз қиғаш сөз айтып қалған он мыңдаған кiсiнi оққа ұшырған осы Кеңес өкiметi емес пе едi. Ал өзiне бiр тал оқ атылмай шаңырағы ортасына түсуi қалай? Ендеше "Күнi бiткен бәйтерек күмiстен қырсау салсаң тұрмайды" деген сөзге жүгiнемiз. Мiне, осы оқиғаға "Азаттық" радиосының қатысы жоқ деп ойлар ма едiңiз? Билл Клинтон Америкадай алпауыт елдiн президентi бола тұра, Хасен Оралтайға жоғарыдағы сөздi неге айтып отыр? "Адам тiлiне аспандағы бұлт азады" деп бекер айтылмаған. Бiрақ осы шiрiгi жетiп келе жатқан опасыз империяға ең алдымен iзгi ниеттi адамзат баласының рухани қарсылығы керек едi. Сол iштей өсiп жетiлген қарсылыққа отқа май құйғандай етiп бүкiл дүниеге әуе толқынымен жар салған "Азаттық" радиосы болатын. Ал соның қазақ бөлiмiн ұзақ жылдар бойы басқарған Хасекең – Хасен Оралтай ағамыздың өзi едi. Бұл кiсiнiң "Азаттық" радиосында жұмыс iстеген кезi Алланың әмiрiмен нағыз сұранып тұрған ұрымтал уақытқа сәйкес келген. Бiрақ сәйкес келу бар да, соны жерiне жеткiзе сәйкестендiру бар. Қазақта "Кеткен күшiңдi сұрамайды, бiткен iсiңдi сұрайды" дейтiн ұлағат бар. Айналаңдағы жұртқа, қоғамға, тiптi өз отбасыңа сенiң жұмсаған күшiң емес, тындырған iсiң керек. Құның тек сонымен. Сол жолда ауырасың ба, өлесiң бе, ол есепке алынбайды. (Өз жанұяңнан басқаға)

Жұрт өз өмiрбаяны туралы, ата-анасы, тұтас әулетi туралы жазып жатады, кiтап шығарады. Қысқасы осыны жазу әр кiмге-ақ ұнайды. Өйткенi әркiмнiң өз өмiрбаяны өзiне қымбат екенi рас... Бiрақ бәрiнiкi бiрдей Хасекеңнiң өмiр жолындай күрделi; қиын да, қызықты да бола бере ме? Хасен Оралтайдың өмiр дастаны жеке адамның емес, қазақ халқының, ұлтымыздың басына түскен тауқыметiнiң бiр бөлшегi тәрiздi екенiне ешкiм көз жұма алмайды.

Бiразымыздың әлгi "қымбат" санап жүрген өмiр жолымыз өзiмiзге қатты ұнағанымен жалпы жұртқа қажетсiз. Халыққа керексiз, өзге ешкiмдi қызықтырмайтын көкжасық, жасаң кiтап болып шығады. "Итмұрынды тiзгенмен моншақ болмас" дегендей, автордың өзiнiң ғана жеке "моншағы" болып қала бередi. Сiз "Елiм-айлап өткен өмiр" атты кiтапты толық оқымай-ақ, бiр шолып көрiңiз. 800 беттiк кiтаптың қай тақырыпшасын оқысаңыз да, Хасен Оралтайдың өмiрлiк жиған-тергенiн, көрiп-бiлгенiн дәл өз көзiңмен көрiп, өз басыңнан өткiзгендей қанық түрде көңiлге түйесiң. Жүрегiң сыздайды. Кiтап оқиғасына жаның ауырады. Соншалық етiңе кiрiп кетедi. Бұл ұзақ хикаяны өзiңнiң әлдебiр қандас, қимас жақындарыңның басынан өткен оқиғадай керемет жанашырлықпен қабылдайсың. Бұл кiтап мен қазақпын деген адамның барлығына да жат емес, қайта, әрбiр қандас, бауырлас дос-жарыңның төрiнде тұрса қаныңды қозғап, жiгерiңдi тасытып, намысыңды оятарлық рухани қазынаң бола алатыны сөзсiз, дер едiм. Қысқа айтқанда бұл хикая туған жерiнен ауа көшiп, шiлдей тозып сыпырыла босқан қазақтың рухани жетiмдiгiнiң куәсiндей. Үстiмiздегi жылы 75 жасқа келiп отырған Хасен Оралтай мен оның туғанына 100 жыл толған әкесi Қалибек хакiм туралы мен өз басым ең алғаш "Қазақ әдебиетi" газетi арқылы мағлұмат бiлдiм.

Бала жасынан Шығыс Оңтүстiк Азияны көктеп өтiп айтарлықтай жаһанкез болған, өсе келе, Мұстафа Шоқайдың жолын қуған, тағдыры қиянкескi талқыдан тұратын, Хасен Оралтайдың бiр хикаясы жарияланған-ды. Оқиға барысымен менiң есiмде мықтап орнап қалған бiр нәрсе -дөңгелек дүниенi дүркiреткен Қалибек хакiмнiң салт атпен түскен суретi болатын. "Ат кекiлiн кескен" демекшi, айбынды батырдың тақымында кекiлi шорт кесiлген, мойны құрықтай, талыс танау, салпы ерiн сайгүлiгi.

Үстiндегi баласын алдырған барыстай ызалы иесiмен қоса күндiз-түнi жер кезген қаракер тұлпар да әлденеге қыжылы бардай, шатынаған шаралы көзiнен от шаша, құлағын да жымқырыңқырап алған. Жаугершiлiктегi сенiмiн ақтап жүрген бәсiре дүлдүлiне мiнiп ат үстiнде тәкаппар отырған Қалибек хакiмнiң асқақ көрiнiсi көз тартады. Алақандай оймыш-оймыш теңбiлдерi бар, ақшұбар барыс терiсiнен тон киген, құрыш жiгер, қайсар адам осы сұлбасының өзiнен-ақ дауылпаздық мiнезiн байқатып тұр. Өзгеде жоқ, ерекше тұрпат. Үзеңгiнiң таралғысын кере, шiрей теуiп, атының басын кекшите, тiзгiндi қымти тежеп, қамшы ұстаған қолымен бiр бүйiрiн таяна, әлдебiр биiк тау басына алыстан көз тiгiп айбаттана, құшырлана қараған.

Өз басын патша орнында бiлетiн жауына қарсы жаужүрек адамның күмiс ер-тұрманы; өмiлдiрiк, жүген үзеңгiбау-таралғысына дейiн күмiс үзбелермен айшықталғаны көрiнiп тұр. Сондай бесаспап ынсан дәл осынау жанпида қалпында ненi ойлап тұрды екен.

Шықшытын тiстенiп, мағыналы көзiн ызалы оймен қысыңқырай қадап айбаттанған барыс жүрек, баһадүр жан өзiнiң осынау нұсқасымен дүниедегi ешқандай әулиеңiзден кем соғып тұрмағандай. Бұл өзге емес, қазақ саңлағының бiр бек-заттық, тектiлiк белгiсi едi. Қалибек хакiмнiң бұл суретi қаным қазақ дегенге дес бередi. Рухыңды жаңғыртып, жiгерiңдi жаниды. Сезiмiң солғын, қарымсыз пақыр болмасаң, зердеңдi сiлкiп, зейiнiңдi қайрайды. Өмiрдiң күнделiктi күйкi тiрлiгiнен шаң басқан момақан көңiлiңдi өрге тартып намысыңды шабақтайды.

Жасанған жауға жалаң аттың жалымен, жалаң жасақ қолымен қарсы тұрған Қалибек хакiмнiң бұл суретi оның басынан кешкен нелер қанды оқиғаларға үйлесiп-ақ тұр. "Батыр" деп, "Баһадүр" деп қазақ кiмдердi айтып жүр? Қолына бақан алып ауылынан шыға шапқанды да батырға санап ақшасын төлеп кiтап шығарып жүрмiз... Осы орайда қосарым "Елiм-айлап өткен өмiр" атты кiтапты былай қоя тұрып әлгi "Қазақ әдебиетi" бетiндегi бiр ғана хикаяның өзiн оқып шыққан кiсi оқиғаның қақпанына қабылатыны даусыз.

Гималай тауындағы "ыс" деп аталатын улы газ... Кенеттен соның құрбаны болатын қайран, ғазиз, жазықсыз жандар. Әсiресе өмiрге көзiн ендi ашқан жас балалар, сәбилер!

Жау құрсауынан ығысып, ата қонысынан ауа босқандағы Қалибектей нағыз бiртуар батырларға, оның қасындағы жандарға қанат бiтiрген ат-көлiк, малдардың, жүк артқан түйелердiң аяқ астынан бақ етiп құлап өлiп жатуы. Арты жау, алды табиғат апаты.

Қалибек көшiнiң Қытайдан Индияға жол тартқан адам төзгiсiз қиямет сапарындағы (1950 жылы) Гималай шоқыларында улы газдан қаза тапқан отбасылардың күйзелiсi жан түршiктiрерлiк. Қалибектiң өзi өте жақсы көрген кiшкентай перзентi Мәриямның өлiм алдындағы қайғылы көрiнiстерi жаныңызды жаралайды. Жүрегiңдi сыздатып, ет бауырыңды езедi. Осының алдында Мәриямның ағасы Қапанның және әпкелерi Шәрбанның, Нұржамалдың, iнiсi Iскендiрдiң "ыстан" қасiреттi қазаға ұшыраулары отбасы мүшелерiнiң жан-дүниесiн шайлықтырып, жүрегiн ұшырған. Олардың артында бауыры қан болып езiлiп, Ханымша ана қан қақсап, зарлап қалған. Бiрi артынан бiрi кетiп отырған перзенттер қазасы ауыр-ақ едi. Ол аз болғандай ендi тағы мына үмiт еткен баласы жан үзуге айналғанда Қалибектiң жүрегi тiптi мүйiз болса да, күйзелтпей қоймап едi. Жазықсыз, кiнәсiз, арманды өлiмге беттеп бара жатқан, әрi қылығы тәттi, сүйкiмдi бүлдiршiнi Мәриям сол өлген аға-iнi, әпкелерiн еске алып жатып әкесiне шерге толы соңғы ақтық арызын айтып:

– Аға, бiздi неге осы жерге әкелдiң?!– деп өзiне ғана тән әлсiз, нәзiк наразылығын бiлдiредi. Өлiм қорқынышынан iш-өзегiн жегiдей жеген қайғысын арнайды. Әке көңiлiнде өмiрлiк айықпаз, арман, дерт қалдырады. Мұнсыз да өртенiп келе жатқан әке сорлы "аһ" десе аузынан жалын шығарарлықтай етiп өкiнiш-үрей арнаған. Наза мен налаға толы қасiрет арманын өксiткен. Балалық, сәбилiк пәк қалпымен ақырғы рет осылайша жалынышты мүсәпiрлiкпен тiл қатуы қайран әкенiң көзiне ерiксiз ыстық жас келтiрген. Осылайша бала-шағасын құрбан етiп, Ата-Түрiк елiне сегiз баланың екеуiн ғана жеткiзген Қалибек хәкiм бұл әрекеттi кiм үшiн, қандай жағдайда iстедi? Ойлап көрiңiз; бүгiнгi қарын тоқ, уайым жоқ заманда, мамырайхан-маңғаз заманда бұл ахуал тек айтуға ғана жеңiл. Жоғарыдағы суретке көп тоқталып, қадала айтып отырғанымыз, соншалық ауыр азаптың Қалибек тұлғасындағы қорытындысындай едi. Қалибектей адамның алмас қылыштай өткiр тұрпатының тартымы едi.

* * *
Хасен Оралтай ағамыз әкесi Қалибек хәкiмнiң атын және ондағы қазақ көшiнiң жағдайын айдай әлемге паш еткен "Елiм-айлап өткен өмiр" атты кiтап жеке адамдардың немесе рудың емес, ұлттың намысы десек болады. Бұл кiтаптың оқиғасына енген қазақтар тарихы бiздiң ұлтымыздың мына жалпақ жаһандағы ең қайсар, ең көнпiс, ең төзiмдi, ғажайып халық, айырықша жұрт екенiн әйгiлеген. Адам баласының төзiмдiлiгi деген осыдан артық болмас. Жан бергенше тiрескен күрес атаулы осындай-ақ болар. Мұздай темiр от қарумен бақайшығына дейiн жасақтала құрсанған жаумен қасық қаны қалғанша шайқасып, амалсыздан шетелге қарай ығыса ұрысқан Қалибек көшi тұтас бiр дәуiрдiң көрiнiсi болатын.

1944 жылы Гоминдаң езгiсiне қарсы Iледен басталған ұлт-азаттық көтерiлiстiң дүмпуi 45-жылдың көктемiнде Қалибек басқарып отырған Манас-Сауан ауданының Қызылөзен өңiрiне де ұласқан. Бұл жердегi елден тыныштық кете бастаған. Осы кезде 12 жасқа келген Хасен Оралтайдың яғни Қалибек хакiмнiң отбасында қиян-кескi тағдыр тауқыметi басталады. Бұл орайда ерекше назар аударарлық бiр жайт – бұған дейiн Гоминдаңның үкiметiне қарасты ауданды басқарып отырған Қалибек Iледен берi сыпыра жеңiспен келе жатқан ұлт-азаттық көтерiлiстiң құрамына қосылып кетейiн десе, оған шамасын келтiрмей Гоминдаңның сайма-сай әскерi бұларды қырып жiбередi. Қосылмайын десе ұлт-азаттық күрес бастағандар өз қазағы, өз қаны.

Оның үстiне Сталинның бұйрығымен ұлт-азаттық төңкерiс дәл осы Манас-Сауанға жеткенде тоқтатылып тасталған. Себебi аз ұлт армиясы ендi Шыңжан орталығы Үрiмжiнi қаратып алса, онда, бүкiл Шыңжан аз ұлттың қолына тұтас өтiп кетедi де кейiн Мау зе дуңға бағынбайды деген сөз. Iшкi жақта Мау зе дуң мен Жаң Кай Шы белшесiнен қызыл қанға батып соғысып жатқан кез... Iшмерез Сталин Жаң Кай Шының Шыңжандағы күшiн аз ұлттар көтерiлiсi арқылы әлсiретiп тұрып сол арқылы бұл жақтан Жаң Кай Шыға көмек қолын жеткiзбеу болатын. Өйткенi Жаң Кай Шыдан Мау Зе Дуңның күшi аз болмауы, яғни басым болуы керек едi. Сол үшiн Әкпар батыр бастаған ұлт-азаттық көтерiлiске мына жақтан қару-жарақ берiп әу баста алаяқтықпен қолдаған. Ендi қарап тұрса аз ұлттардың жойқын күш тегеуiрiнi гоминдаңның Шыңжандағы өкiметiн тұтас алып қоятын түрi бар... Сондықтан бұндағы гоминдаңды да, аз ұлттар көтерiлiсiн де белден соққан жыландай кауiпсiздендiрiп қоюдың амалымен ұлт-азаттық соғысты орта жолда тоқтатып тастаған. Сталинның түпкi мақсаты Шыңжаңды Мау Зе Дуңның қармағына алып беру болатын. Ал осындай жағдайда Манас-Сауандағы Қалибек хакiм екi жаққа да сенiмсiз адам болып көрiнген. Күнi ертең соғыс дүр етiп қайта қозғалса қолында бiр ауданның әскерi мен қару-жарағы бар Қалибек кiмге қосылмақ?! Шындығына келгенде текке арандайтын болған. Гоминдаңның Үрiмжiдегi үкiметi бұлардың сыртынан қарулы күзет аттандырған. Олай болса, Қалибек ендi өз қазағымен өзi соғысуына тура келедi. Гоминдаңның намысына шауып соның миятына шығуы керек. Бiрақ ол әрекетке өлсе де бармақ емес. Сонымен өзiнiң қарауындағы сақшы бастығы Тәкiман батырмен ақылдасып қоластындағы елiн қырғынға ұшыратпаудың қамын ойлаған. Жедел суыт хабармен тұтас елiн көшiрiп алдымен Көклiк деген тауға жетiп бiраз отырады. Айтқанындай-ақ Үрiмжi бұлардың соңына қарулы қалың әскер шығарады. Қалибек пен Тәкiман амалсыздан өздерiн басқарып отырған гоминдаң өкiметiмен қарулы шайқас бастауына тура келедi. Елi-жұртын жауға алдырмай, жылдар бойы соғыс жалғастырады. Арада 3-4 жыл өткенде 1949 жылы Шыңжаңды Мау Зе Дуңның "Халық-азаттық армиясы" басып алған.

Қалибек ендi Қытай компартиясының әскерiмен соғысады. Халық-азаттық армия барар жер, басар тауын қалдырмағандықтан мұнан былай шетелге аумай болмайтын едi. Көклiк тауынан Тибетке қарай жол ашып беретiн оңтүстiк Шыңжаңдағы Қарашәрi аймағына қарай бүкiл елi-жұртын бастап ығысады. Осының барлығында құмырсқадай қаптаған халық-азаттық армия әскерiмен үздiк-создық соғыса отырып, Такламакан шөлiне iлiнедi. Жылап күңiренген баладан, құлап күңiренген кәрiге дейiн дүбiрлi көшке iлесiп Такламакан шөлiн көктей өтуiне тура келедi. Өстiп 1950 жылға жеткенде Хасен Оралтай 17 жасқа толады. Такламакан шөлiнен өтердегi адам айтқысыз азап көптеген адамдардың шығынға ұшырауына соқтырған. Көш жөнекей бiр жағатын отын, бiр жұтым суға зар болған халық шөлден өлiп бара жатқан кезде қойды бауыздап қандарын iшiп көредi. Бiрақ ә дегенде таңдайды жiбiткенiмен соңынан қан деген адамды одан ары қаталататын нәрсе екен. Мiнген аттарының дәретiн жерге төкпей, шырқырап жылаған балаларының таңдайын сонымен де жiбiтулерiне тура келген. Айдаған малдары неше күндер бойы шөп көрмей, судан да қаталайды.

Қалибек батыр көштi бастап алдыға түсiп алып үнсiз тартады да отырады. Қалибектiң туған iнiсi Iлияс қытай құрсауында қалып, өзiнен үлкен ағасы, Әдiлбек қасындағы екi жолдасымен жол шолып келу үшiн кеткенiнен қайта оралмай адасып өледi. Қалибектiң бiр басына жалпақ жаһан құлап түскендей тауқымет көрген кезi едi. Елi-жұртының сиқы болса мынау. Отбасының түрi анау. Тек "жүрек iштен жыласа, ақыл iштен жұбатады" деген күн туған. Арты – жау, алды -апат, шексiз қиын кезең едi. Сондай жағдайға кiрiптар болып кездескен Қалибек хакiм өзi де өкiнiшке қалғандай едi. Iш-өзегiн өртеген, қатты тоқыраған сондай өкiнiштi сәтте өз соңына iлесiп шұбырған елдiң ықтиярына салып: "обалдарыңа қалып жүрмейiн, қаламын дейтiңдерiң қалыңдар" деген шынайы тiлегiн бiлдiредi. Шынымен қайтқысы келген бiр бөлiм жұртқа ықтияр берiп, ақ тiлек тiлеп жолға салады. Осындағы ең бiр ғажабы: мынандай қиын жолында көңiлiне тiрек көрген, сенiмдi өзiнiң бiрден-бiр арқа сүйер баласы Хасен Оралтайға да осы ерiктi берiп: "Балам, қаламын десең сенiң де қалуыңа рұқсат етейiн, жассың ғой, қытай сенi кешiрер. Мен болсам өлiм екеш, өлiмге де бас тiккен адаммын", деп тығырыққа тiреледi. Бұл сөзге мүлде қосыла алмайтын сүйiктi перзентi өз ойын қысқа түйiп "Әке, мен сен өлген жерде бiрге өлемiн" дейдi... Оқырманның кеңсiрiгi қақ айырылардай дуылдап кетедi. Көзiңе жас келедi. Оларға жеңiл болған ба? Екеуiнiң де жүйесi босап iшiнен егiле, мүжiлетiн анық бiр шерлi сәт осы болған. Бұл әке мен бала ортасындағы шексiз трагедиялық қайғы сағаттардың куәсi едi. Өмiрдегi әке, бала ортасындағы өлмес-өшпес, классикалық қарым-қатынас деп осыны айтуға болар едi.

Манас-Сауан Керейлерiнен шыққан қос батыр Қалибек, Тәкiман өз елдерi үшiн бел байлаған жанқиярлық күресте анау Көклiк тауында құс ұшпас, құлан жортпас, мәңгi мұзарт заңғарларда табан жолдарына киiз төсеп: үзiк, туырлық, текемет, сырмақтарының бiр бетiн сулап, соны мұз тауларға бiртiн-бiртiн қатыра отырып, қияметтiң қыл көпiрiндей мимырт, ауыр жол кешкен. Жау қамауынан құтылу үшiн мұзарттарға тiрелiп, қарсы алдындағы керме тастарға маңдай тiреп тоқтап қалған жерлерде ат-көлiктерiнiң белiнен арқан байлап, өздерi ер-әйел демей үстiңгi жағынан жабылып тартып шығарып отырған. Шығара алмағандарын үстiндегi артылған жүгiмен құз-шатқалдарға жiберген. Әйел демекшi, қазақ әйелдерi сонау жоңғар заманынан берi жаугершiлiктiң қай-қайсысында да ерлерi жаумен айқасып жатқанда, мына жақта үйiн жығып жүгiн артып, дем арада дұшпанына көшкен жұрттарын сипатып кетiп отырған. Қалибек, Тәкiманның соғысында да осы әйелдер бала-шаға қасында еркектер жоқтығын бiлдiрмей, мен-мен деген азамат iстерлiк iстi қылаусыз атқарған. Қалибек көшiнде бiр шетi жаудан қырылып жатса, бiр жағынан табиғат апатынан көз жұмған ұл-қыздарына қарай алмай, тiптi өлiктi жерлей алмай көлiкке артып көштiң бiр шетiн алға жылжытқан осы әйел-ардақтылар едi.

Такламаканнан өтiп арғы жағы Каскол, одан Гималай тауынан асып Тибет үстүртiне iлiнер жерде соңдарынан жау қуалап атқылағанда адамды былай қойып, көп жылдан бергi жаугершiлiкте жүк артар көлiктiң басы болып келген, құтты жануар-ақбас атан үстiндегi артылған алты қанат үйiмен сазға батып қалып, Ханымша Ана жылаған тұста да оқырман жаны құлазып кетедi. Дәл өзiңнiң шешең жылағандай боласың. Өзiңнiң шаңырағың қирап, сүйiктi жеке көлiк атаның көзi жайнап, тiрi қалып бара жатқандай қынжыласың. Көш адамдарының көрмегенi қалмайды. Адам баласына осыдан артық, мұнан асқан жапа бола ма?

Ит тiрлiк дегенiн iстеп, айтқанына көндiредi. Адамдардың телiмi шығып, қайыршыдай қаңғырған. Қалибек хакiмдi осыған жеткiзген қара басының қамы ма едi? Жоқ, ел намысы, ұлт намысы едi. Айналасына туған елi-жұртына деген әкелiк борыш, парызы едi. Соның бар азабына қасқая қарсы тұрып бас тiккен, Қалибек хакiмдей қаһарман ердiң қайталанбас, болаттай берiк серттiлiгi едi. Тiптi мынау жұмыр жердiң сонау екiншi қабатындағы асқақ әлем-Америкаға үнi жетiп, азуын айға бiлеген сәбет өкiметiн құлатуға күш қосқан әкелi-балалы Қалибек хакiм мен Хасен Оралтайдың ұлтқа деген қайталанбас мұрагерлiк еңбегi, адал төккен маңдай терi едi. Әсiресе, "Азаттық радиосы" қазақ бөлiмiнiң негiзiн салып, алғашқы кiрпiшiн қалаған Хасен Оралтайдың маңдайына жазылыпты. Соның мына ХХ-ХХI ғасырларға ұласып, бүкiл Азия, Еуропаны жалт қаратқан нәтиженiң басы едi.

Қаһарман Қалибек хакiм етектеп жиып ел еткiсi келген сол жұрттың ұрпағы қазiр Түркияда, Германияда, Еуропаның басқа да мемлекеттерiнде жасап жатыр. Гималай тауы арқылы қияметтiң қыл көпiрiн басып жүрiп Тибетке, одан Индияға жеткен. Онда бiрнеше жылдар тұрып қалған Қалибек дүниежүзi халықаралық мәселеге қатысы бар орындардың басшыларына арыздана отырып Түркияға көшуге рұқсат алған. Өз елiнiң әртүрлi себеппен жолда өлгеннен қалған, тiрi жұрнағы Пакистан, Ирандатып жүрiп ақыры арғы түбiмiз бiр, ата түрiкке-Түркияға жетiп бiрақ жығылған. Әу баста Қызылөзеннен қол ұстасып бiрге аттанған сенiмдi серiгi сақшы бастығы Тәкiман батыр қалың қырғын атыста оққа ұшқан. Қоршауға алынар тұста Қалибек өз сарбаздарының атын терiс тағалатып қытай әскерiн бағытынан адастырып ең қиын кезеңде құтылып алған. Бiрақ бәрiбiр жау әскерi соңдарына түсiп анталаған аш қасқырдай ұрымтал тұсты көздеп қарама-қарама атыс салып iлесiп отырған. Осындай тұста "жығылғанға жұдырық" болып әрi күйеу, әрi жылқышысы мен тағы бiр ертеден сенiм артқан қуаяқ екеуi Қалибек хакiмге опасыздық көрсетедi. Қалибек ол екеуiн жылқыға жұмсап, баласы Хасендi қастарына қосып берiп өзiнiң сенiмдi, серiк атын ертоқымымен соларға жетелетiп "Шылбырынан ұстап оттатыңдар, жау сыбысы бiлiне қалса, өзiме тез жеткiзiңдер" деп бередi емес пе... Ана екеуi сiлелеп шаршап жүрген Хасен балаға "сен екi-үш күннен берi ұйықтаған жоқсың... бiраз көзiңнiң шырымын ал" деп тiзеден келетiн омбы қарды тепкiлеп астаушалап қуыс орын шығарып берiп қалың киiнген баланы қамқорсып жатқызып қояды. Хасен әрине, жамбасы жерге тиiсiмен қалың қар мамықтай көрiнiп қатып ұйықтап қалады... Соны күткен ана екеуi жақсы аттарды таңдап мiнiп зытып отырады. Қалибекке жасаған ең қайырымы, оның ерттеулi атын бiр жерге байлап кетiптi. Тек бөктерiншегiндегi қоржыны толы қазы-шұжық тәрiздi жаугершiлiк тамағын шешiп әкетедi. Күнi бұрын жағдай келген жерде асқызып дайындап алған осындай құрғақ тағам болмаса, отын-суы жоқ, ақ қар, көк мұзда ас әзiрлей алу да оңай емес-тi.

Тамақтан бұрын ең қиын тигенi, Қалибектiң сонау Қызылөзеннен тартып жол бойы және мұнан былай Тибет, Индияға жол көрсететiн гео-картасы қоржынының бiр басында екен, соның кеткенiне қатты күйiнген. "Бәле келсе, балалап келер анасымен келедi" деген осындайдан едi.

* * *
"Соңына сор ергеннiң де бiр бақыты болады" деген. Түркия елiнде жан аямаған маңдай тер, адал еңбектерiмен байып жетi рет Мекке-Мединеге қажылық сапармен барған Қалибек хакiм сол бақытқа бiрден жете қоймаған. Ең алғаш бiр кәсiптiң басын ұстау үшiн тиын-тебен табудың жолын iздеп бiр қап терiнi арқалап үйiнен шығып бара жатып солқылдап жылап қайғыланғаны жаныңа батады-ақ. Адам жiгерi тастай берiк болғанмен жүрек сезiмi деген ұлпадай нәзiк емес пе? Соншалық қайсар адамды осындайлық халге жеткiзген өмiр-ай десеңшi. Жарықтық өмiрдiң қатал талабы үшiн, Тибетке жетiп қытай әскерiнiң шабуылына ұшырап, мал-мүлiктен жұрдай болғанда қарап өлудiң орны жоқ, амалсыздан тибеттiктердiң бiр қора қойын (күшi жеткен күшi жеткенге зорлық көрсететiн кез) айдап алған қайсар Қалибек ендi жаяу терi арқалағанда бордай үгiлмей қайтсiн... Мүмкiн осы көз жасын құрғатуға перiште "аумин!" деп, ұлы құдiрет иесi Аллаға зары жеткен болар. Хасен Оралтай бала жасынан мiне осындай қилы кезең, қияңкескi тағдыр тауқыметiн көзден кешiрген ынсан. Кiтабында айтылатын мына бiр сөзiне қарасаңыз: "Дүниенiң нешелеген атақты қалаларының маңдай алды -бесжұлдызды қонақ үйлерiнде жатқандарынан гөрi, суық қыста, ашық далада ұйқыдан талып тек бiр мызғып алу арман болып келе жатқанда қойдың арасына кiрiп алып ұйықтағаным есiмнен кетпейдi" дегенiне имандай ұйып, кәмiл сенесiң.

"Бақыттың келуi қайқайыс, кетуi еңкейiс" деген. Жас жасай келе жарты әлемге үнi жеткен Хасен Оралтайдың қол жеткiзген бақыты мiне осындай адам айтқысыз ауыр қиындықтардан кейiн қонған. Iлбiп келген бақытты ұстамасаң, құйғып қайтатыны тағы бар. Хасекең тұтқасы қолына тисе, дүниенi шырайналдырарлықтай құдiреттi "Азаттық радиосындағы" мiндетiн қапысыз атқарған кiсi. Оның жылы шарпуын сол қиын тоталитарлық кезеңнiң өзiнде қазақстандық бауырларына да тигiзiп атақты жазушы, ғалым саңлақтарымызды аталмыш радионың хабарына тартқан. Қалам ақылары үшiн дорбалап доллар әкеп үлестiрген кездерi болған.

"Туған жердiң қадiрiн шетте жүрсең бiлерсiң" деген. Хасен Оралтай ағамыз сол Қазақстандық бауырларын көрудi аңсаумен қоса, кiндiк қаны тамған "Қалибектiң Дөң жайлауы", "Қызылөзен" дейтiн жерлердiң де топырағынан тұмар тағардай ынтызарлықпен көкiрегi көнектей, көк тамыры бiлектей болған шексiз сағыныш арқалап құстай ұшып барып қайтқаны туралы да аталмыш кiтабында жазды. Қайран ата-ананың құт қонысы, ондаған адамдар бетiнен сүйiп, кекiлiнен сипап, еркелеткен балалық шақтың куәсi туған жер қандай. Көре алмай жүрген шағында түсiне қаншама рет кiргенiн құдай бiлсiн. Соның бәрiн тiзбектеп ойлағанда жамбасына жер батып, ұйқысы шайдай ашылмағанын күңiрене күрсiнбегенiн қайдан бiлесiз? Бұрынғыдан қалған "шалдың әнi зармен тынады, кемпiрдiң бала жұбатқан "әлди" өлеңi өзiнiң гөй-гөйiне ұласады" деген сөз қарны тойса ашуы басылатын жәутiк шалдарға емес, осындай кiсiлерге арналған болар. Адамның мұңы өзiмен бiрге ұлғаяды. "Биiк таудың тұманы да биiк" болатыны сияқты, өресi биiк, арманы асқақ адамдардың жан-дүниесi де өзгеге ұқсамаса керек.

Әңгiменiң басында "көкжал туған қой терiсiн жамылмайды" дегенiмiз де Хасекең сияқты ешнәрсенi ұмытпайтын, сомжүрек, жiгерi құрыш, киелi кiсiлерге айтылса лайық шығар деген ниеттен болатын. Айтарын кiмнiң болсын бетiне айтып, оны кiтаптарында да сол қалпында жазатын турашылдығы бұ заман адамдарында өте сирек кездесетiн құбылыс. Осындай себептерден де Хасекеңнiң жасаған жақсылықтарын жылы жауып қойып, өтiрiк "ұмытып" жүретiн мүйiзi қарағайдай, атағы таудай дос-жолдастары ол жайлы ешнәрсе айтпай, ешнәрсе жазбай үнсiз жатып алады. Олай дегенiм "Елiм-айлап өткен өмiр" қанша мақала жазылса да көтеретiн кiтап. Соған тұшымды, үлкен мақалалар жазылса артық болмас едi, деген ойдамын.

Қорыта келгенде Хасекең мiне 75-жасқа келiп отыр екен. Мәселе кiмнiң қандай жасқа келуiнде. Бәрi адам болғанмен "байғұстың азабымен жiгерлiнiң азабы бiрдей емес", бәрi қасқыр болғанмен "мықыр қасқыр мен мықты қасқырдың нәсiбi бiрдей емес". Олай болса адамдардың бақыттары да бiрдей емес. Арқан бойы жердiң тұсау бойы төтелiгiн тауып жететiн "бақыт" бар. "Сүйеушiсi мықты болса, сүйек жұтса да қақалмайды" дейтiн "бақыт" бар. Танауына таяқ бойламай, алақанда өскендердiң "ақ" дегенi алғыс, "қара" дегенi "қарғыс", яғни "қақырығы құйма алтын, түкiрiгi түйме алтын" дейтiн кейбiр шенеунiктердiң бақыты бар.

Ал, Хасекең сияқты тозақтың шекарасын тiршiлiгiнде көрiп, бала жасынан небiр өлiмнен аман қалып, тамұқтың ернеуiнен қайта оралып осы жасқа келген кiсiнiң бақытын немен өлшер едiңiз?!... Шыбын жанның шынайы шырылымен, көрмегенi қалмай, соның бәрiнен өткен кiсiнiң бақытын анық даусыз, баянды бақыт десек болар.

Ендеше келген жасыңызға жас қосып отбасыңызды ғана емес, байырғыдай ұлтыңызды да қуанта бергейсiз, жақсы Аға!!!

Жанат АХМАДИ, Жазушы
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=2144

TAĞDIR TALQISINDA

"Azat Ewropa-Azattıq radïosı, Myunьxen-Germanïyağa"

Qadirli Xasen! "Azat Ewropa" men "Azattıq" radïosınıñ qızmetkeri retinde atqarğan qızmetiñiz üşin, qayırımdı bir el atınan raqımet aytamın. "Azat Ewroppa" men "Azattıq" radïoları Şığıs Ewropa men burınğı Säbet odağında demokratïyalıq küşterdiñ damwında şeşwşi rolь atqardı jäne Siz onıñ maqsatına jetw isine türli jaqtan qundı üles qostıñız... Sizdiñ adal qızmetiñiz ben azattıq jolında şınayı berilip qızmet istewiñiz - qol jetkizgen jağdaydı älem aldağı jıldar boyı este saqtaydı. Tamaşa isteriñiz üşin raqımet!

Şınayı adaldıqpen - Bïll Klïnton"

Bul "Elim-aylap ötken ömir" atalatın äygili kitaptıñ 323 betinde berilgen Amerïkanıñ burınğı prezïdentiniñ xatı...
Azwın ayğa bilegen qaharlı Säbet ökimetiniñ küli kökke uştı. Adresine bir awız qïğaş söz aytıp qalğan on mıñdağan kisini oqqa uşırğan osı Keñes ökimeti emes pe edi. Al özine bir tal oq atılmay şañırağı ortasına tüswi qalay? Endeşe "Küni bitken bäyterek kümisten qırsaw salsañ turmaydı" degen sözge jüginemiz. Mine, osı oqïğağa "Azattıq" radïosınıñ qatısı joq dep oylar ma ediñiz? Bïll Klïnton Amerïkaday alpawıt eldin prezïdenti bola tura, Xasen Oraltayğa joğarıdağı sözdi nege aytıp otır? "Adam tiline aspandağı bult azadı" dep beker aytılmağan. Biraq osı şirigi jetip kele jatqan opasız ïmperïyağa eñ aldımen izgi nïetti adamzat balasınıñ rwxanï qarsılığı kerek edi. Sol iştey ösip jetilgen qarsılıqqa otqa may quyğanday etip bükil dünïege äwe tolqınımen jar salğan "Azattıq" radïosı bolatın. Al sonıñ qazaq bölimin uzaq jıldar boyı basqarğan Xasekeñ – Xasen Oraltay ağamızdıñ özi edi. Bul kisiniñ "Azattıq" radïosında jumıs istegen kezi Allanıñ ämirimen nağız suranıp turğan urımtal waqıtqa säykes kelgen. Biraq säykes kelw bar da, sonı jerine jetkize säykestendirw bar. Qazaqta "Ketken küşiñdi suramaydı, bitken isiñdi suraydı" deytin ulağat bar. Aynalañdağı jurtqa, qoğamğa, tipti öz otbasıña seniñ jumsağan küşiñ emes, tındırğan isiñ kerek. Qunıñ tek sonımen. Sol jolda awırasıñ ba, ölesiñ be, ol esepke alınbaydı. (Öz januyañnan basqağa)

Jurt öz ömirbayanı twralı, ata-anası, tutas äwleti twralı jazıp jatadı, kitap şığaradı. Qısqası osını jazw är kimge-aq unaydı. Öytkeni ärkimniñ öz ömirbayanı özine qımbat ekeni ras... Biraq bäriniki birdey Xasekeñniñ ömir jolınday kürdeli; qïın da, qızıqtı da bola bere me? Xasen Oraltaydıñ ömir dastanı jeke adamnıñ emes, qazaq xalqınıñ, ultımızdıñ basına tüsken tawqımetiniñ bir bölşegi tärizdi ekenine eşkim köz juma almaydı.

Birazımızdıñ älgi "qımbat" sanap jürgen ömir jolımız özimizge qattı unağanımen jalpı jurtqa qajetsiz. Xalıqqa kereksiz, özge eşkimdi qızıqtırmaytın kökjasıq, jasañ kitap bolıp şığadı. "Ïtmurındı tizgenmen monşaq bolmas" degendey, avtordıñ öziniñ ğana jeke "monşağı" bolıp qala beredi. Siz "Elim-aylap ötken ömir" attı kitaptı tolıq oqımay-aq, bir şolıp köriñiz. 800 bettik kitaptıñ qay taqırıpşasın oqısañız da, Xasen Oraltaydıñ ömirlik jïğan-tergenin, körip-bilgenin däl öz köziñmen körip, öz basıñnan ötkizgendey qanıq türde köñilge tüyesiñ. Jüregiñ sızdaydı. Kitap oqïğasına janıñ awıradı. Sonşalıq etiñe kirip ketedi. Bul uzaq xïkayanı öziñniñ äldebir qandas, qïmas jaqındarıñnıñ basınan ötken oqïğaday keremet janaşırlıqpen qabıldaysıñ. Bul kitap men qazaqpın degen adamnıñ barlığına da jat emes, qayta, ärbir qandas, bawırlas dos-jarıñnıñ törinde tursa qanıñdı qozğap, jigeriñdi tasıtıp, namısıñdı oyatarlıq rwxanï qazınañ bola alatını sözsiz, der edim. Qısqa aytqanda bul xïkaya twğan jerinen awa köşip, şildey tozıp sıpırıla bosqan qazaqtıñ rwxanï jetimdiginiñ kwäsindey. Üstimizdegi jılı 75 jasqa kelip otırğan Xasen Oraltay men onıñ twğanına 100 jıl tolğan äkesi Qalïbek xakim twralı men öz basım eñ alğaş "Qazaq ädebïeti" gazeti arqılı mağlumat bildim.

Bala jasınan Şığıs Oñtüstik Azïyanı köktep ötip aytarlıqtay jahankez bolğan, öse kele, Mustafa Şoqaydıñ jolın qwğan, tağdırı qïyankeski talqıdan turatın, Xasen Oraltaydıñ bir xïkayası jarïyalanğan-dı. Oqïğa barısımen meniñ esimde mıqtap ornap qalğan bir närse -döñgelek dünïeni dürkiretken Qalïbek xakimniñ salt atpen tüsken swreti bolatın. "At kekilin kesken" demekşi, aybındı batırdıñ taqımında kekili şort kesilgen, moynı qurıqtay, talıs tanaw, salpı erin saygüligi.

Üstindegi balasın aldırğan barıstay ızalı ïesimen qosa kündiz-tüni jer kezgen qaraker tulpar da äldenege qıjılı barday, şatınağan şaralı közinen ot şaşa, qulağın da jımqırıñqırap alğan. Jawgerşiliktegi senimin aqtap jürgen bäsire düldüline minip at üstinde täkappar otırğan Qalïbek xakimniñ asqaq körinisi köz tartadı. Alaqanday oymış-oymış teñbilderi bar, aqşubar barıs terisinen ton kïgen, qurış jiger, qaysar adam osı sulbasınıñ özinen-aq dawılpazdıq minezin bayqatıp tur. Özgede joq, erekşe turpat. Üzeñginiñ taralğısın kere, şirey tewip, atınıñ basın kekşïte, tizgindi qımtï tejep, qamşı ustağan qolımen bir büyirin tayana, äldebir bïik taw basına alıstan köz tigip aybattana, quşırlana qarağan.

Öz basın patşa ornında biletin jawına qarsı jawjürek adamnıñ kümis er-turmanı; ömildirik, jügen üzeñgibaw-taralğısına deyin kümis üzbelermen ayşıqtalğanı körinip tur. Sonday besaspap ınsan däl osınaw janpïda qalpında neni oylap turdı eken.

Şıqşıtın tistenip, mağınalı közin ızalı oymen qısıñqıray qadap aybattanğan barıs jürek, bahadür jan öziniñ osınaw nusqasımen dünïedegi eşqanday äwlïeñizden kem soğıp turmağanday. Bul özge emes, qazaq sañlağınıñ bir bek-zattıq, tektilik belgisi edi. Qalïbek xakimniñ bul swreti qanım qazaq degenge des beredi. Rwxıñdı jañğırtıp, jigeriñdi janïdı. Sezimiñ solğın, qarımsız paqır bolmasañ, zerdeñdi silkip, zeyiniñdi qayraydı. Ömirdiñ kündelikti küyki tirliginen şañ basqan momaqan köñiliñdi örge tartıp namısıñdı şabaqtaydı.

Jasanğan jawğa jalañ attıñ jalımen, jalañ jasaq qolımen qarsı turğan Qalïbek xakimniñ bul swreti onıñ basınan keşken neler qandı oqïğalarğa üylesip-aq tur. "Batır" dep, "Bahadür" dep qazaq kimderdi aytıp jür? Qolına baqan alıp awılınan şığa şapqandı da batırğa sanap aqşasın tölep kitap şığarıp jürmiz... Osı orayda qosarım "Elim-aylap ötken ömir" attı kitaptı bılay qoya turıp älgi "Qazaq ädebïeti" betindegi bir ğana xïkayanıñ özin oqıp şıqqan kisi oqïğanıñ qaqpanına qabılatını dawsız.

Gïmalay tawındağı "ıs" dep atalatın wlı gaz... Kenetten sonıñ qurbanı bolatın qayran, ğazïz, jazıqsız jandar. Äsirese ömirge közin endi aşqan jas balalar, säbïler!

Jaw qursawınan ığısıp, ata qonısınan awa bosqandağı Qalïbektey nağız birtwar batırlarğa, onıñ qasındağı jandarğa qanat bitirgen at-kölik, maldardıñ, jük artqan tüyelerdiñ ayaq astınan baq etip qulap ölip jatwı. Artı jaw, aldı tabïğat apatı.

Qalïbek köşiniñ Qıtaydan Ïndïyağa jol tartqan adam tözgisiz qïyamet saparındağı (1950 jılı) Gïmalay şoqılarında wlı gazdan qaza tapqan otbasılardıñ küyzelisi jan türşiktirerlik. Qalïbektiñ özi öte jaqsı körgen kişkentay perzenti Märïyamnıñ ölim aldındağı qayğılı körinisteri janıñızdı jaralaydı. Jüregiñdi sızdatıp, et bawırıñdı ezedi. Osınıñ aldında Märïyamnıñ ağası Qapannıñ jäne äpkeleri Şärbannıñ, Nurjamaldıñ, inisi Iskendirdiñ "ıstan" qasiretti qazağa uşırawları otbası müşeleriniñ jan-dünïesin şaylıqtırıp, jüregin uşırğan. Olardıñ artında bawırı qan bolıp ezilip, Xanımşa ana qan qaqsap, zarlap qalğan. Biri artınan biri ketip otırğan perzentter qazası awır-aq edi. Ol az bolğanday endi tağı mına ümit etken balası jan üzwge aynalğanda Qalïbektiñ jüregi tipti müyiz bolsa da, küyzeltpey qoymap edi. Jazıqsız, kinäsiz, armandı ölimge bettep bara jatqan, äri qılığı tätti, süykimdi büldirşini Märïyam sol ölgen ağa-ini, äpkelerin eske alıp jatıp äkesine şerge tolı soñğı aqtıq arızın aytıp:

– Ağa, bizdi nege osı jerge äkeldiñ?!– dep özine ğana tän älsiz, näzik narazılığın bildiredi. Ölim qorqınışınan iş-özegin jegidey jegen qayğısın arnaydı. Äke köñilinde ömirlik ayıqpaz, arman, dert qaldıradı. Munsız da örtenip kele jatqan äke sorlı "ah" dese awzınan jalın şığararlıqtay etip ökiniş-ürey arnağan. Naza men nalağa tolı qasiret armanın öksitken. Balalıq, säbïlik päk qalpımen aqırğı ret osılayşa jalınıştı müsäpirlikpen til qatwı qayran äkeniñ közine eriksiz ıstıq jas keltirgen. Osılayşa bala-şağasın qurban etip, Ata-Türik eline segiz balanıñ ekewin ğana jetkizgen Qalïbek xäkim bul äreketti kim üşin, qanday jağdayda istedi? Oylap köriñiz; bügingi qarın toq, wayım joq zamanda, mamırayxan-mañğaz zamanda bul axwal tek aytwğa ğana jeñil. Joğarıdağı swretke köp toqtalıp, qadala aytıp otırğanımız, sonşalıq awır azaptıñ Qalïbek tulğasındağı qorıtındısınday edi. Qalïbektey adamnıñ almas qılıştay ötkir turpatınıñ tartımı edi.

* * *
Xasen Oraltay ağamız äkesi Qalïbek xäkimniñ atın jäne ondağı qazaq köşiniñ jağdayın ayday älemge paş etken "Elim-aylap ötken ömir" attı kitap jeke adamdardıñ nemese rwdıñ emes, ulttıñ namısı desek boladı. Bul kitaptıñ oqïğasına engen qazaqtar tarïxı bizdiñ ultımızdıñ mına jalpaq jahandağı eñ qaysar, eñ könpis, eñ tözimdi, ğajayıp xalıq, ayırıqşa jurt ekenin äygilegen. Adam balasınıñ tözimdiligi degen osıdan artıq bolmas. Jan bergenşe tiresken küres atawlı osınday-aq bolar. Muzday temir ot qarwmen baqayşığına deyin jasaqtala qursanğan jawmen qasıq qanı qalğanşa şayqasıp, amalsızdan şetelge qaray ığısa urısqan Qalïbek köşi tutas bir däwirdiñ körinisi bolatın.

1944 jılı Gomïndañ ezgisine qarsı Ileden bastalğan ult-azattıq köterilistiñ dümpwi 45-jıldıñ kökteminde Qalïbek basqarıp otırğan Manas-Sawan awdanınıñ Qızılözen öñirine de ulasqan. Bul jerdegi elden tınıştıq kete bastağan. Osı kezde 12 jasqa kelgen Xasen Oraltaydıñ yağnï Qalïbek xakimniñ otbasında qïyan-keski tağdır tawqımeti bastaladı. Bul orayda erekşe nazar awdararlıq bir jayt – buğan deyin Gomïndañnıñ ükimetine qarastı awdandı basqarıp otırğan Qalïbek Ileden beri sıpıra jeñispen kele jatqan ult-azattıq köterilistiñ quramına qosılıp keteyin dese, oğan şamasın keltirmey Gomïndañnıñ sayma-say äskeri bulardı qırıp jiberedi. Qosılmayın dese ult-azattıq küres bastağandar öz qazağı, öz qanı.

Onıñ üstine Stalïnnıñ buyrığımen ult-azattıq töñkeris däl osı Manas-Sawanğa jetkende toqtatılıp tastalğan. Sebebi az ult armïyası endi Şıñjan ortalığı Ürimjini qaratıp alsa, onda, bükil Şıñjan az ulttıñ qolına tutas ötip ketedi de keyin Maw ze dwñğa bağınbaydı degen söz. Işki jaqta Maw ze dwñ men Jañ Kay Şı belşesinen qızıl qanğa batıp soğısıp jatqan kez... Işmerez Stalïn Jañ Kay Şınıñ Şıñjandağı küşin az ulttar köterilisi arqılı älsiretip turıp sol arqılı bul jaqtan Jañ Kay Şığa kömek qolın jetkizbew bolatın. Öytkeni Jañ Kay Şıdan Maw Ze Dwñnıñ küşi az bolmawı, yağnï basım bolwı kerek edi. Sol üşin Äkpar batır bastağan ult-azattıq köteriliske mına jaqtan qarw-jaraq berip äw basta alayaqtıqpen qoldağan. Endi qarap tursa az ulttardıñ joyqın küş tegewirini gomïndañnıñ Şıñjandağı ökimetin tutas alıp qoyatın türi bar... Sondıqtan bundağı gomïndañdı da, az ulttar köterilisin de belden soqqan jılanday kawipsizdendirip qoyudıñ amalımen ult-azattıq soğıstı orta jolda toqtatıp tastağan. Stalïnnıñ tüpki maqsatı Şıñjañdı Maw Ze Dwñnıñ qarmağına alıp berw bolatın. Al osınday jağdayda Manas-Sawandağı Qalïbek xakim eki jaqqa da senimsiz adam bolıp köringen. Küni erteñ soğıs dür etip qayta qozğalsa qolında bir awdannıñ äskeri men qarw-jarağı bar Qalïbek kimge qosılmaq?! Şındığına kelgende tekke arandaytın bolğan. Gomïndañnıñ Ürimjidegi ükimeti bulardıñ sırtınan qarwlı küzet attandırğan. Olay bolsa, Qalïbek endi öz qazağımen özi soğıswına twra keledi. Gomïndañnıñ namısına şawıp sonıñ mïyatına şığwı kerek. Biraq ol äreketke ölse de barmaq emes. Sonımen öziniñ qarawındağı saqşı bastığı Täkiman batırmen aqıldasıp qolastındağı elin qırğınğa uşıratpawdıñ qamın oylağan. Jedel swıt xabarmen tutas elin köşirip aldımen Köklik degen tawğa jetip biraz otıradı. Aytqanınday-aq Ürimji bulardıñ soñına qarwlı qalıñ äsker şığaradı. Qalïbek pen Täkiman amalsızdan özderin basqarıp otırğan gomïndañ ökimetimen qarwlı şayqas bastawına twra keledi. Eli-jurtın jawğa aldırmay, jıldar boyı soğıs jalğastıradı. Arada 3-4 jıl ötkende 1949 jılı Şıñjañdı Maw Ze Dwñnıñ "Xalıq-azattıq armïyası" basıp alğan.

Qalïbek endi Qıtay kompartïyasınıñ äskerimen soğısadı. Xalıq-azattıq armïya barar jer, basar tawın qaldırmağandıqtan munan bılay şetelge awmay bolmaytın edi. Köklik tawınan Tïbetke qaray jol aşıp beretin oñtüstik Şıñjañdağı Qaraşäri aymağına qaray bükil eli-jurtın bastap ığısadı. Osınıñ barlığında qumırsqaday qaptağan xalıq-azattıq armïya äskerimen üzdik-sozdıq soğısa otırıp, Taklamakan şöline ilinedi. Jılap küñirengen baladan, qulap küñirengen kärige deyin dübirli köşke ilesip Taklamakan şölin köktey ötwine twra keledi. Östip 1950 jılğa jetkende Xasen Oraltay 17 jasqa toladı. Taklamakan şölinen öterdegi adam aytqısız azap köptegen adamdardıñ şığınğa uşırawına soqtırğan. Köş jönekey bir jağatın otın, bir jutım swğa zar bolğan xalıq şölden ölip bara jatqan kezde qoydı bawızdap qandarın işip köredi. Biraq ä degende tañdaydı jibitkenimen soñınan qan degen adamdı odan arı qatalatatın närse eken. Mingen attarınıñ däretin jerge tökpey, şırqırap jılağan balalarınıñ tañdayın sonımen de jibitwlerine twra kelgen. Aydağan maldarı neşe künder boyı şöp körmey, swdan da qatalaydı.

Qalïbek batır köşti bastap aldığa tüsip alıp ünsiz tartadı da otıradı. Qalïbektiñ twğan inisi Ilïyas qıtay qursawında qalıp, özinen ülken ağası, Ädilbek qasındağı eki joldasımen jol şolıp kelw üşin ketkeninen qayta oralmay adasıp öledi. Qalïbektiñ bir basına jalpaq jahan qulap tüskendey tawqımet körgen kezi edi. Eli-jurtınıñ sïqı bolsa mınaw. Otbasınıñ türi anaw. Tek "jürek işten jılasa, aqıl işten jubatadı" degen kün twğan. Artı – jaw, aldı -apat, şeksiz qïın kezeñ edi. Sonday jağdayğa kiriptar bolıp kezdesken Qalïbek xakim özi de ökinişke qalğanday edi. Iş-özegin örtegen, qattı toqırağan sonday ökinişti sätte öz soñına ilesip şubırğan eldiñ ıqtïyarına salıp: "obaldarıña qalıp jürmeyin, qalamın deytiñderiñ qalıñdar" degen şınayı tilegin bildiredi. Şınımen qaytqısı kelgen bir bölim jurtqa ıqtïyar berip, aq tilek tilep jolğa saladı. Osındağı eñ bir ğajabı: mınanday qïın jolında köñiline tirek körgen, senimdi öziniñ birden-bir arqa süyer balası Xasen Oraltayğa da osı erikti berip: "Balam, qalamın deseñ seniñ de qalwıña ruqsat eteyin, jassıñ ğoy, qıtay seni keşirer. Men bolsam ölim ekeş, ölimge de bas tikken adammın", dep tığırıqqa tireledi. Bul sözge mülde qosıla almaytın süyikti perzenti öz oyın qısqa tüyip "Äke, men sen ölgen jerde birge ölemin" deydi... Oqırmannıñ keñsirigi qaq ayırılarday dwıldap ketedi. Köziñe jas keledi. Olarğa jeñil bolğan ba? Ekewiniñ de jüyesi bosap işinen egile, müjiletin anıq bir şerli sät osı bolğan. Bul äke men bala ortasındağı şeksiz tragedïyalıq qayğı sağattardıñ kwäsi edi. Ömirdegi äke, bala ortasındağı ölmes-öşpes, klassïkalıq qarım-qatınas dep osını aytwğa bolar edi.

Manas-Sawan Kereylerinen şıqqan qos batır Qalïbek, Täkiman öz elderi üşin bel baylağan janqïyarlıq küreste anaw Köklik tawında qus uşpas, qulan jortpas, mäñgi muzart zañğarlarda taban joldarına kïiz tösep: üzik, twırlıq, tekemet, sırmaqtarınıñ bir betin swlap, sonı muz tawlarğa birtin-birtin qatıra otırıp, qïyamettiñ qıl köpirindey mïmırt, awır jol keşken. Jaw qamawınan qutılw üşin muzarttarğa tirelip, qarsı aldındağı kerme tastarğa mañday tirep toqtap qalğan jerlerde at-kölikteriniñ belinen arqan baylap, özderi er-äyel demey üstiñgi jağınan jabılıp tartıp şığarıp otırğan. Şığara almağandarın üstindegi artılğan jügimen quz-şatqaldarğa jibergen. Äyel demekşi, qazaq äyelderi sonaw joñğar zamanınan beri jawgerşiliktiñ qay-qaysısında da erleri jawmen ayqasıp jatqanda, mına jaqta üyin jığıp jügin artıp, dem arada duşpanına köşken jurttarın sïpatıp ketip otırğan. Qalïbek, Täkimannıñ soğısında da osı äyelder bala-şağa qasında erkekter joqtığın bildirmey, men-men degen azamat isterlik isti qılawsız atqarğan. Qalïbek köşinde bir şeti jawdan qırılıp jatsa, bir jağınan tabïğat apatınan köz jumğan ul-qızdarına qaray almay, tipti ölikti jerley almay kölikke artıp köştiñ bir şetin alğa jıljıtqan osı äyel-ardaqtılar edi.

Taklamakannan ötip arğı jağı Kaskol, odan Gïmalay tawınan asıp Tïbet üstürtine iliner jerde soñdarınan jaw qwalap atqılağanda adamdı bılay qoyıp, köp jıldan bergi jawgerşilikte jük artar köliktiñ bası bolıp kelgen, quttı janwar-aqbas atan üstindegi artılğan altı qanat üyimen sazğa batıp qalıp, Xanımşa Ana jılağan tusta da oqırman janı qulazıp ketedi. Däl öziñniñ şeşeñ jılağanday bolasıñ. Öziñniñ şañırağıñ qïrap, süyikti jeke kölik atanıñ közi jaynap, tiri qalıp bara jatqanday qınjılasıñ. Köş adamdarınıñ körmegeni qalmaydı. Adam balasına osıdan artıq, munan asqan japa bola ma?

Ït tirlik degenin istep, aytqanına köndiredi. Adamdardıñ telimi şığıp, qayırşıday qañğırğan. Qalïbek xakimdi osığan jetkizgen qara basınıñ qamı ma edi? Joq, el namısı, ult namısı edi. Aynalasına twğan eli-jurtına degen äkelik borış, parızı edi. Sonıñ bar azabına qasqaya qarsı turıp bas tikken, Qalïbek xakimdey qaharman erdiñ qaytalanbas, bolattay berik serttiligi edi. Tipti mınaw jumır jerdiñ sonaw ekinşi qabatındağı asqaq älem-Amerïkağa üni jetip, azwın ayğa bilegen säbet ökimetin qulatwğa küş qosqan äkeli-balalı Qalïbek xakim men Xasen Oraltaydıñ ultqa degen qaytalanbas muragerlik eñbegi, adal tökken mañday teri edi. Äsirese, "Azattıq radïosı" qazaq böliminiñ negizin salıp, alğaşqı kirpişin qalağan Xasen Oraltaydıñ mañdayına jazılıptı. Sonıñ mına XX-XXI ğasırlarğa ulasıp, bükil Azïya, Ewropanı jalt qaratqan nätïjeniñ bası edi.

Qaharman Qalïbek xakim etektep jïıp el etkisi kelgen sol jurttıñ urpağı qazir Türkïyada, Germanïyada, Ewropanıñ basqa da memleketterinde jasap jatır. Gïmalay tawı arqılı qïyamettiñ qıl köpirin basıp jürip Tïbetke, odan Ïndïyağa jetken. Onda birneşe jıldar turıp qalğan Qalïbek dünïejüzi xalıqaralıq mäselege qatısı bar orındardıñ basşılarına arızdana otırıp Türkïyağa köşwge ruqsat alğan. Öz eliniñ ärtürli sebeppen jolda ölgennen qalğan, tiri jurnağı Pakïstan, Ïrandatıp jürip aqırı arğı tübimiz bir, ata türikke-Türkïyağa jetip biraq jığılğan. Äw basta Qızılözennen qol ustasıp birge attanğan senimdi serigi saqşı bastığı Täkiman batır qalıñ qırğın atısta oqqa uşqan. Qorşawğa alınar tusta Qalïbek öz sarbazdarınıñ atın teris tağalatıp qıtay äskerin bağıtınan adastırıp eñ qïın kezeñde qutılıp alğan. Biraq bäribir jaw äskeri soñdarına tüsip antalağan aş qasqırday urımtal tustı közdep qarama-qarama atıs salıp ilesip otırğan. Osınday tusta "jığılğanğa judırıq" bolıp äri küyew, äri jılqışısı men tağı bir erteden senim artqan qwayaq ekewi Qalïbek xakimge opasızdıq körsetedi. Qalïbek ol ekewin jılqığa jumsap, balası Xasendi qastarına qosıp berip öziniñ senimdi, serik atın ertoqımımen solarğa jeteletip "Şılbırınan ustap ottatıñdar, jaw sıbısı biline qalsa, özime tez jetkiziñder" dep beredi emes pe... Ana ekewi silelep şarşap jürgen Xasen balağa "sen eki-üş künnen beri uyıqtağan joqsıñ... biraz köziñniñ şırımın al" dep tizeden keletin ombı qardı tepkilep astawşalap qwıs orın şığarıp berip qalıñ kïingen balanı qamqorsıp jatqızıp qoyadı. Xasen ärïne, jambası jerge tïisimen qalıñ qar mamıqtay körinip qatıp uyıqtap qaladı... Sonı kütken ana ekewi jaqsı attardı tañdap minip zıtıp otıradı. Qalïbekke jasağan eñ qayırımı, onıñ erttewli atın bir jerge baylap ketipti. Tek bökterinşegindegi qorjını tolı qazı-şujıq tärizdi jawgerşilik tamağın şeşip äketedi. Küni burın jağday kelgen jerde asqızıp dayındap alğan osınday qurğaq tağam bolmasa, otın-swı joq, aq qar, kök muzda as äzirley alw da oñay emes-ti.

Tamaqtan burın eñ qïın tïgeni, Qalïbektiñ sonaw Qızılözennen tartıp jol boyı jäne munan bılay Tïbet, Ïndïyağa jol körsetetin geo-kartası qorjınınıñ bir basında eken, sonıñ ketkenine qattı küyingen. "Bäle kelse, balalap keler anasımen keledi" degen osındaydan edi.

* * *
"Soñına sor ergenniñ de bir baqıtı boladı" degen. Türkïya elinde jan ayamağan mañday ter, adal eñbekterimen bayıp jeti ret Mekke-Medïnege qajılıq saparmen barğan Qalïbek xakim sol baqıtqa birden jete qoymağan. Eñ alğaş bir käsiptiñ basın ustaw üşin tïın-teben tabwdıñ jolın izdep bir qap terini arqalap üyinen şığıp bara jatıp solqıldap jılap qayğılanğanı janıña batadı-aq. Adam jigeri tastay berik bolğanmen jürek sezimi degen ulpaday näzik emes pe? Sonşalıq qaysar adamdı osındaylıq xalge jetkizgen ömir-ay deseñşi. Jarıqtıq ömirdiñ qatal talabı üşin, Tïbetke jetip qıtay äskeriniñ şabwılına uşırap, mal-mülikten jurday bolğanda qarap ölwdiñ ornı joq, amalsızdan tïbettikterdiñ bir qora qoyın (küşi jetken küşi jetkenge zorlıq körsetetin kez) aydap alğan qaysar Qalïbek endi jayaw teri arqalağanda borday ügilmey qaytsin... Mümkin osı köz jasın qurğatwğa perişte "awmïn!" dep, ulı qudiret ïesi Allağa zarı jetken bolar. Xasen Oraltay bala jasınan mine osınday qïlı kezeñ, qïyañkeski tağdır tawqımetin közden keşirgen ınsan. Kitabında aytılatın mına bir sözine qarasañız: "Dünïeniñ neşelegen ataqtı qalalarınıñ mañday aldı -besjuldızdı qonaq üylerinde jatqandarınan göri, swıq qısta, aşıq dalada uyqıdan talıp tek bir mızğıp alw arman bolıp kele jatqanda qoydıñ arasına kirip alıp uyıqtağanım esimnen ketpeydi" degenine ïmanday uyıp, kämil senesiñ.

"Baqıttıñ kelwi qayqayıs, ketwi eñkeyis" degen. Jas jasay kele jartı älemge üni jetken Xasen Oraltaydıñ qol jetkizgen baqıtı mine osınday adam aytqısız awır qïındıqtardan keyin qonğan. Ilbip kelgen baqıttı ustamasañ, quyğıp qaytatını tağı bar. Xasekeñ tutqası qolına tïse, dünïeni şıraynaldırarlıqtay qudiretti "Azattıq radïosındağı" mindetin qapısız atqarğan kisi. Onıñ jılı şarpwın sol qïın totalïtarlıq kezeñniñ özinde qazaqstandıq bawırlarına da tïgizip ataqtı jazwşı, ğalım sañlaqtarımızdı atalmış radïonıñ xabarına tartqan. Qalam aqıları üşin dorbalap dollar äkep ülestirgen kezderi bolğan.

"Twğan jerdiñ qadirin şette jürseñ bilersiñ" degen. Xasen Oraltay ağamız sol Qazaqstandıq bawırların körwdi añsawmen qosa, kindik qanı tamğan "Qalïbektiñ Döñ jaylawı", "Qızılözen" deytin jerlerdiñ de topırağınan tumar tağarday ıntızarlıqpen kökiregi könektey, kök tamırı bilektey bolğan şeksiz sağınış arqalap qustay uşıp barıp qaytqanı twralı da atalmış kitabında jazdı. Qayran ata-ananıñ qut qonısı, ondağan adamdar betinen süyip, kekilinen sïpap, erkeletken balalıq şaqtıñ kwäsi twğan jer qanday. Köre almay jürgen şağında tüsine qanşama ret kirgenin quday bilsin. Sonıñ bärin tizbektep oylağanda jambasına jer batıp, uyqısı şayday aşılmağanın küñirene kürsinbegenin qaydan bilesiz? Burınğıdan qalğan "şaldıñ äni zarmen tınadı, kempirdiñ bala jubatqan "äldï" öleñi öziniñ göy-göyine ulasadı" degen söz qarnı toysa aşwı basılatın jäwtik şaldarğa emes, osınday kisilerge arnalğan bolar. Adamnıñ muñı özimen birge ulğayadı. "Bïik tawdıñ tumanı da bïik" bolatını sïyaqtı, öresi bïik, armanı asqaq adamdardıñ jan-dünïesi de özgege uqsamasa kerek.

Äñgimeniñ basında "kökjal twğan qoy terisin jamılmaydı" degenimiz de Xasekeñ sïyaqtı eşnärseni umıtpaytın, somjürek, jigeri qurış, kïeli kisilerge aytılsa layıq şığar degen nïetten bolatın. Aytarın kimniñ bolsın betine aytıp, onı kitaptarında da sol qalpında jazatın twraşıldığı bu zaman adamdarında öte sïrek kezdesetin qubılıs. Osınday sebepterden de Xasekeñniñ jasağan jaqsılıqtarın jılı jawıp qoyıp, ötirik "umıtıp" jüretin müyizi qarağayday, atağı tawday dos-joldastarı ol jaylı eşnärse aytpay, eşnärse jazbay ünsiz jatıp aladı. Olay degenim "Elim-aylap ötken ömir" qanşa maqala jazılsa da köteretin kitap. Soğan tuşımdı, ülken maqalalar jazılsa artıq bolmas edi, degen oydamın.

Qorıta kelgende Xasekeñ mine 75-jasqa kelip otır eken. Mäsele kimniñ qanday jasqa kelwinde. Bäri adam bolğanmen "bayğustıñ azabımen jigerliniñ azabı birdey emes", bäri qasqır bolğanmen "mıqır qasqır men mıqtı qasqırdıñ näsibi birdey emes". Olay bolsa adamdardıñ baqıttarı da birdey emes. Arqan boyı jerdiñ tusaw boyı töteligin tawıp jetetin "baqıt" bar. "Süyewşisi mıqtı bolsa, süyek jutsa da qaqalmaydı" deytin "baqıt" bar. Tanawına tayaq boylamay, alaqanda öskenderdiñ "aq" degeni alğıs, "qara" degeni "qarğıs", yağnï "qaqırığı quyma altın, tükirigi tüyme altın" deytin keybir şenewnikterdiñ baqıtı bar.

Al, Xasekeñ sïyaqtı tozaqtıñ şekarasın tirşiliginde körip, bala jasınan nebir ölimnen aman qalıp, tamuqtıñ ernewinen qayta oralıp osı jasqa kelgen kisiniñ baqıtın nemen ölşer ediñiz?!... Şıbın jannıñ şınayı şırılımen, körmegeni qalmay, sonıñ bärinen ötken kisiniñ baqıtın anıq dawsız, bayandı baqıt desek bolar.

Endeşe kelgen jasıñızğa jas qosıp otbasıñızdı ğana emes, bayırğıday ultıñızdı da qwanta bergeysiz, jaqsı Ağa!!!