«Қазақтар мен Орталық Азия халықтарындағы өлген адамды жерлеуге, артын күтуге байланысты әдет-ғұрыптар, діни наным-сенімдер»

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі қазақтар мен Орталық Азия халықтарының жан туралы түсініктері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалға, таулы тәжіктердің түсінігінде Орталық Азияның басқа халықтары сияқты жан чон және рух болып бөлініп, арвох (аруақ) деп те аталған. Рух немесе мурги (шыбын жан) адамның өліміне 40 күн қалғанда денеден шығады. Рух егер адам күнәлі болмаса жұмаққа түседі, егер ол күнәға батса тұзаққа түсіп азап шегеді. Жан ұйықтап жатқандағы сияқты өлген адамның денесін тастап, мұрнынан маса, шыбын болып ұшып кетеді. Бұл түсініктердің тәжіктердегі атауында ғана кейбір өзгешеліктер болмаса, олардың анимистік мағнасы, дүниетанымдық мазмұны бүкіл аймақ халықтарында бірдей [48].

Жан тапсыру ұзаққа созылып, адам қиналмауы үшін қырғыздар мынадай ырым-жоралғы жасаған: қой сойылып, айыл адамдарына ет асып, бата оқытқан. Кейбір ру-тайпаларда – ыстықкөл мен тянь-шань қырғыздарында ырыммен (саяк және бугу тайпаларында) адам қиналмай жаны тез шықсын деген науқас адамның жаны шығар кезде көйлегі мен шапанын алып, оларды аулаға жағасын төмен қаратып ілетін болған. Черік тайпасында науқас адамның жаны шығар кезде, егер ол аяғымен есікке қарай жатса, онда оны керісінше басын есікке қаратып жатқызған. Соңғы ғұрыптар Орталық Азияның басқа халықтарында кездеспейтіндіктен, бұл ырым-жоралғының түп тамыры қырғыздардың Енесайлық тегінен бе деген оймен оған параллелді Сібірдің түркі халықтарының ғұрыптарынан іздеген едік, бірақ ондайды олардан таппадық.

Орталық Азияның барлық халықтарында адамның жаны шыққаннан кейін, оның денесін жақын адамдары жеңіл тазалап, оң жаққа қоятын ғұрып болған.

Қазақта мәйітті тақ санды адам жуған. Сүйекті жууға тірісінде силасқан, жегжат, құда адамдар қатысқан. Сонымен қатар жуушылардың ішінде бір адам ет жақын туысы болуын қадағалаған. Самарқандта өлікті кәсіби жуушылар жуған, олар келер алдында тумалары мәйітті бір қабат жуып, тазартып қоятын болған. Жартылай көшпелі өзбектер мәйітті өздері жуған немесе оның сүйегіне тумаларынан үш адам түсуі шарт. Ал отырықшы өзбектерде тәжіктердегі сияқты мәйітті арнайы адамдар жуған. Әйелдердің кебінін солдан оңға қарай, еркектердің кебіні оңнан солға қарай ораған. Тәжіктер және өзбектермен салыстырғанда қарақалпақтарда мәйітті жуатын кәсіби «мамандар» (мурдашуй) болмаған. Жалпы мәйіттен жиіркену, қорқу, соған байланысты арнайы мәйіт жуушылардың тобының (кастасы) қалыптасуы сонау қола дәуірінен бастап, әсіресе Хорезм жерінде терең тамыр жайып кең тараған зороастризм дінімен байланыстылығында дау жоқ.

Өлікті зиянды деп ұғу, оны тірілерден бөлектеу Орталық Азияның барлық халықтарына тән. Хорезм өзбектерін зерттеген ғалымдар, өлік шыққан үйден тамақ ішпеу және ол үйде от жақпау дәстүрін зороастрийстік сеніммен байланыстырады.

Адам жан тапсырысымен оны оң жаққа қояды. Тек қырғыздарда ғана егер өлген кісі еркек болса, онда оған киіз үйдің сол жағынан – ерлер жактан орын дайындаған. Ал әйел қайтыс болса, оған киіз үйдің – оң жағынан орын дайындаған. Өлген адамның басын есікке қаратып салған. Оңтүстік қырғыздарда (алайлардан басқа) мәйіттің денесін киіз үйге жатқызбай, оны әдейі арналған бөлмеге жатқызған. Бұл дәстүрдің пайда болуы оңтүстік қырғыздардың жергілікті көне ирандық генетикалық субстратының негізінде, сонымен қатар оларға кейіннен жергілікті өзбектер мен тәжіктердің ықпалынан да болуы мүмкін. Оңтүстік қырғыздарда солтүстік қырғыздардағы сияқты мәйітті шымылдықпен қоршамай, ашық ұстаған.

Қазақта ертеде күйеуі өлген әйел өз қайғысының өте қаттылығын көрсетіп, бетін жыртып, шашын жұлатын. Орталық Азияның түркі тілдес халықтарының бәріне тән бұл әдет, иран тілдес тәжіктердің де кейбір топтарында да тараған. Көне түркілерден, Орталық Азияда ерте ортағасырлардан белгілі бұл ғұрыптың түп-тамыры түркілік дүниеден бастау алса керек.

Регион халықтарының бәрінде де қаралы болу белгілері бар. Қаралы болудың негізгі түсі аты айтып тұрғандай – қара түс. Деседе, қаралылық белгісі этникалық тетктестік жағынан да, өлген адамның жасы жағынан да түсін өзгертіп отырады. Терістік қырғыздарда жесір қара көйлек пен қара кемсел (қамзол) киген. Өлген адамның үлкен ұлдары мен оның кіші інілері мәйітті жерлегенге дейін бастарын қызыл орамалмен байлаған. Терістік қыр-ғыздары мәйіттің жасына сәйкес, басына ақ, көк немесе жасыл орамал тартқан. Қырғыз әйелдері қырық күн бойы көк немесе жасыл түсті көйлек киген.

Өзбектердің көне салт-дәстүрі бойынша, еркек өлсе, онда оның жесірі және анасы аза тұтып, көк көйлек пен көк дамбал киген, басына ақ жаулық жапқан. Ал мәйіттің жесірі мен анасы көк түс киім киген. Марқұмның жылын өткізген күні оның үйіне аза тұтқан тумалары шақырылып, жыл бойы киген қаралы киімдерін ақ киімге ауыстыратын дәстүр болған.

Қырғыздарда қазақтардың дәстүрі сияқты қайтыс болған адамға қаралы белгі ретінде желек (жалау) тіккен. Мәйіттің жасына қарай, жалау әртүрлі болған. Мәселен, киіз үйдің ішінен сыртына шығарып найза шығарып, оның ұшына орамал байлаған. Егер қайтыс болған адамның жасы үлкен болса – ақ орамал, орта жаста болса – қара орамал, жас болса – қызыл орамал байлаған. Бұл белгі жалаулар жыл бойы сақталған.

Қарақалпақтардың салт-дәстүрінде адам қайтыс болған кезде оның отбасының мүшелері қара немесе көк түсті киім киген. Көк киімнің қаралы киім ретінде таралуы қарақалпақтарда мынадай аңызбен байланыстырылады: Мұхаммед пайғамбар дін үшін соғыс (дінді тарату мақсатында) жүргізген кезде қаза болғанда, оның жауынгерлік ақ жалауы көк түске боялған және бірнеше бөлікке бөлініп қалған қаралы киімнің белгісі ретінде осы бөліктерден әйелдер киім тігіп киіп жүрген.

Сонымен Орталық Азия халықтарында аза тұту белгісі тек ғана қара түс болмаған, жекелеген халықтарда көк түс және қызыл түстер де азаның белгісі болған. Сонымен қатар, өлген адамның жасына қарай аза белгісінің өзгеріп отыруы тек қазақ пен қырғызда кездеседі.

Өзбек, тәжік, оңтүстік қырғыздар егер адам таңертең өлсе оны түске дейін жерлеуге тырысқан. Өте бір маңызды себептер болмаса осылай жасаған. Ал қазақ, солтүстік қырғыздар мәйітті 1-2 күн қондырған. Бұл жағдай алыстан келетін құда-жекжаттарын күтумен байланысты [49].

Тез жерлеу жалпы Орталық Азия халықтарында қатаң сақталған, әсіресе түркімендер мен тәжіктерде, өзбектерде. Түс ауа жаман күштер, арам рухтар көбейеді. Жаман күштер таза қалпында аттанатын жанға жабыспас үшін күн көкке көтерілгенше жерлеу керек деп есептеген.

Жоқтау – аза тұтудың белгісі. Бұл ғұрып қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, татар, алтай халықтарында көнеден бері өшпей, мәнін сақтап келе жатқан дәстүр. Дарваздағы тәжіктер жоқтаудың орнына дәстүрлі жерлеу билерін билеген. Бұл елде өлген адамды жуу кезінде оның жесірі, туысқан әйелдер және әдейі шақырылған жоқтаушы-әйел, сонымен қатар, еркектер үйдің алдындағы ашық алаңға бетін ақпен жауып қойылған бос табыттың жанында дәстүрлі жерлеу биін өткізеді. Өзбектерде сол күні кешкі мезгілде жұлдыздар пайда болған кезде жоқтау айтып, дауыс шығарып жылайды.

Түркмендер қайғының қандай дәрежеде ауыр екенін көрсету үшін, жоқтау айтатын тәжірибелі жоқтаушы әйелдерді шақырған. Сонымен жоқтау да түркілік көне дәстүрлерден келе жатқан аза тұтудың бір көрінісі.

Өлген адамды үйден аяқ жағынан шығарады. Үйден табытты екі адам көтеріп шығарады, сосын төрт адам көтереді. Қарақалпақстан қазақтары марқұмды үйден шығарарда, табалдырыққа үш рет түсіріп-көтереді, бұл өліктің өз үйімен қоштасуы. Өлікті аяғынан бастап шығару себебі, үйден тағы бір өлік шықпасын деген тілекпен жасалған. Өлік үйден шығысымен әйел адамдар дауыстап жылайды. Қазақстанның оңтүстік аудандарында тәжіктер мен көрші өзбектер сияқты өлікті үйден басымен шығарады. Бұл, бәлкім, көрші өзбектердің өлікті үйден басымен шығаратын ықпалы болса керек.

Қазақтар сияқты қарақалпақ пен түрікмендер марқұмның жаназасын шығармастан бұрын ысқат, фидия оқып, оның тіршіліктегі күнәсін басқа тірі адамға аудару ғұрпы бар. Жалпы бұл мұсылмандықтан бұрын пайда болған ғұрып, өйткені ислам діні бойынша әркім өз күнәсін өзі көтеруі керек.

Қазақта және Орталық Азияның барлық халықтарында мәйіт жатқан бөлмеде қырық күнге дейін шырақ жағу ғұрпы бар. Ал Қарақалпақстанның Тахтакөпір ауданындағы қазақтар шырақты бейіт басына да жағып қояды. Әсілі бұл ғұрып қазақтардың бұл бөлігіне қарақалпақтардан келген болса керек. Өйткені мазар басында шырақ жағу әдеті қарақалпақ халқында бар.

Орталық Азия халықтарының барлығына жуық ортақ дәстүрдің бірі «тұл» дәстүрі. Тұлдау о баста қаза болған адамның бейнесін бейнелеп, киімдерін кигізіп, үй ішіне қуыршақ жасап отырғызып қою дәстүрі болған. Тұл ортаазиялықтардың бәрінде де өлген адам жанының белгілі бір уақытқа дейін (әдетте бір жыл) сақталатын денесі іспетті [50]. Бұл исламнан бұрынғы анимистік дүниетаныммен байланысты шыққан ғұрып. Бұл ғұрып әсіресе сібірдің түркі тілдес халықтарында ұзақ уақытқа дейін сақталды. Орталық Азия халықтарының ішінде өліктің тірілер үшін зияндығы жөніндегі ұғым көшпелілер арасында әлсіздеу көрініс тапты. Бұл ұғым тек зороастризмнің қалдықтары күшті сақталған хорезм маңы өзбектерінде күштірек болды. Сондықтан да болар, басқа ортаазиялықтарға қарағанда Хорезмде өліктің артынан тұл қою дәстүрі тезірек жойылды.

Өліктің артынан тұл жасау ғұрпы бір кезде бүкіл түркі халықтарына түгел ортақ болған болуы керек. Кейіннен бұл ғұрып жалпы алғанда Орталық Азия халықтарында ғана сақталып қалған. Ал Сібірдің түрік тектес халықтарында бұл салт сақталмағанымен, олардың тілінде, түсінігінде бұл туралы ұғымдардың жаңғырығы бар [50, c. 251].

Орталық Азия халықтарында негізінен қабірдің 2-3 түрі кездеседі. Бүйірін қуыстап, яғни ақым жасап жерлеу және лақат, жандатпа жасап жерлеу. Археологиялық деректерге қарағанда қабір қазудың бұл түрлер Қазақстан аймақтарында ерте кезден ақ орын алған. Ең көп тараған катакомбы үш элементтен: құдық, өтпелі қуыс пен жерлеу камерасы – ақымнан тұрады.

Қырғыздарда кездесетін қабірдің келесі түрі жарма көр. Бұндай қабірлерде 12 жасқа дейінгі ұлдар мен 9 жасқа дейінгі қыздарды жерлеген. Бұл қабірлерден басқа сагана көр болған. Бұл көпшілікті жерлейтін қабірхана болған. Бұндай көпшілікке арналған саханалар қазақта да болған. Жалпы саханалардың шығу тегі зороастристік діннің сарқыншағы болуы керек.

Мұсылман дінінің заңдарын бұлжытпай орындайтын өзбек, тәжік, оңтүстік қырғыздарда өлік шыққан үйде ас дайындалмаған. Алыстан келген алдамдарға көрші-қолаңы, туған-туыстары ас берген. Ал қазақтар мен түркмендерде, солтүстік қырғыздарда өлік шыққан үйден тамақ іше беретін болған.

Орталық Азия халықтары мен қазақтардың жерлеу салты мұсылман дінінің канондары бойынша іске асырылған. Сондықтан олардың негізгі ғұрыптары аймақ халықтарының бәрінде бірдей. Дегенмен де кейбір ерекшеліктер де жоқ емес. Тәжіктердің өлікті жерлеу ғұрыптарындағы басқалардан бір ерекше көзге көрінетін ғұрып - ол табыттың жанында өткізілетін жерлеу биі.

Ёгид қыстағындағы тәжіктер ерте кезде қайтыс болған қыздарды алқасымен, сырғасымен, жүзігімен, білезігімен қоса жерлеген екен. Кейбір жерлерде сәбидің қабіріне ойыншықтар салатын дәстүр болған. Егер бесік жасындағы сәби қайтыс болса, онда оның моласына барлық төсегімен бесік қойған. Бесік бір жылға дейін зиратта тұратын болған. Бұл дәстүр өзбектерде, қарақалпақтарда да болған. Өзбектер егер шабандоз өлсе аула ортасына оның тірі кезінде мінген аты, ер-тұрманы, т.б. бұйымдарын қойған.Бұл сақтардан бастау алып, одан түріктерде жалғасып, кейіннен қазақтарда сақталып қалған өлікке ат арнау ғұрпының бір көрінісі. Өзбектердің салты бойынша лахатты бекітіп қалайтын тастар үй қабырғасының тастары немесе мәйіттің өз жерінің топырағы болуы шарт.

Қырғыздардардың фольклорлық деректері бойынша Көкетай өлгенде оның денесін ыстампул жұқа ақ матаға орап, алтын табытқа салып, алтын және күміс жіппен байлап, тағы да денесін жұқа қымбат матамен орап, сонан кейін чарайна теріге орап, ұзақ уақыт жаппаға (қолқаға) ұстап, сақтаған. Ерте кездегі қырғыздар мен қазақтардың өлікті сағана, сөреге сақтау түрінде жерлеу салт-дәстүрі Сібірдің түрік тілдес халықтарында кешеге дейін болған [51].

Қазақтарда және ортаазиялықтарда өлген адамды ру бейітіне, кейде тіпті ата бейітіне жерлеу ғұрпы болған. Рулық қорымға жерлеу ру мүшелері о дүниеде де бір-біріне жақын болсын деген ниеттен туған. Жалпы тәжіктерде аталық қауымдық зираттарға қою дәстүрі басқа Орталық Азия халықтарына қарағанда қатаң сақталған. Осы жаңдайларға байланысты, таулы тәжіктерде қайтыс болған әйелдің денесін күйеуі жатқан молаға жерлемеген, керісінше әкесі жатқан зиратқа жерлеген. Егер өлген әйел өзінің тірі кезінде жерленген балаларының қасында боламын деп ниет білдіретін болса, тек сонда ғана оны күйеуінің жатқан зиратына жерлеген.

Орталық Азия халықтарының өлген адамды еске алу күндері болып негізі-нен жетісі, қырқы, жылы саналады. Бұл күндері аруаққа арнап мал сойылады, құран оқылады, садақа беріледі. Қазақтың дәстүрі бойынша, бағзы заманда жас жігіттен бастап «пайғамбар жасына» (63 жас) жетпеген кісі қайтыс болған кезде қазақтар ас бермеген, тек жылы ғана өткізілген. Ал Қаратегиннің төменгі Бедихо, Джовани қыстақтарында, Самарқандта, жазықтық жерлердегі тәжіктер-де, сол сияқты Хорезм өзбектерінде, өлген адамның қырқы жиырма бір күн толғанда өткізілген. Бұның себебі – тәуліктегі күн мен түн бөлек саналған. Жалпы өзбектердің, соның ішінде, Ферғана өзбектерінің, марқұмның жылын өткізу, қазақтар мен қырғыздарға қарағанда салтанатты түрде емес, жәй қара-пайым түрде өткізілген. Ферғана және басқа аймақтарда тұратын өзбектер мәйіттің қырқын жиырма күн толғанда өткізетін болған. Себебі, тәулікті (күн мен түн) екі күн деп есептеген. Бұндай ғұрып тәжіктің кейбір топтарында да болған.

Жалпы өліктің артын күту салтындағы «қонақ асы», жетісі, қырқы, жылы өзінің ғұрыптық рәсімдерінің байлығы, күрделілігі, түрлілігі жағынан түркі халықтарының, оның ішінде көшпелі-малшы халықтардың дәстүрінде кең орын алады. Оның өткізілуінің әлеуметтік-қоғамдық мәні жағынан да осы түркі халықтардың ортасында ерекше салтанатты. Бұл ғұрыптардың генезисінің түркілік екендігінде дау жоқ. Сонымен қатар, аймақтың түркі халықтарының ішінде бұл ғұрыптың ең шыңы болып есептелетін ас түрі негізінен тек қыпшақтық текті – қазақтар мен қырғыздарда орындалады. Сондықтан бұл мәдени құбылыстың төркінін түркілік–қыпшақтық десе де болады.

Тәжіктердің кейбір бөлігінде қайтыс болған әйелдің тұл күйеуінің жағдайы ерекше болған. Әйелі қайтыс болған соң, оның қиылған некесі ажыратылған, ондай жағдайда еркек өлген әйелінің бетін көрмеуі және әйелін жерлегенде қатыспауы керек.

Жалпы тілдік диалектологиялық және заттық мәдениет үлгілерін зерттеу негізінде Зеравшан қыратынан бастап терістік жақта, яғни көне Согда территориясында тұратын тәжіктердің Зеравшан қыратының оңтүстік бетінде, яғни көне Бактрия территориясында тұратын тәжіктерден бірнеше ерекшеліктері болғаны анықталды. Бұл ерекшеліктер бала туу, некеге отыру, өлікті жөнелту ғұрыптарында да анықталады.

ХІХ ғ. басында Бұхар халқы Каратегин халқын пұтқа табынушы –кофир (кәпір) деп есептеген. Шындығында да Қаратегин тәжіктерінің ғұрыптарында архаикалық дәстүрлер көбірек кездеседі.

Өзбектердің жерлеу тәсілінде екі дәстүр болды: жер беті сағанасы – сагона және үңгір мола – гур. ХХ ғ. басынан бастап гур көп таралды. Бұрынғы Согданың шығысына қарай жылжыған сайын зороастралық сенім жойыла бастайды. Бұл идеологиялық түсінікте де көрсетілген зороастралық культқа кірмеу бұл аудандарды таулы Тәжікстанмен жақындастырады. Әрі бұл ортазиялық ирониді айналасындағы жазықтық аудандардың тұрғындарынан ажыратады. Бұхара оазисіндегі тәжіктердің басқа Орталық Азия аудандарында тұратын халықтардан айырмашылығы оның дәстүрлік мәдениетінің ерекшелігін жатқызуға болады, оның қалыптасуына ирантілдес және түркітілдес халықтар әсер еткен.

Жалпы алғанда негізінен ислам қағидаттарымен іске асатын адамды жерлеу, артын күту ғұрыптары Орталық Азия халықтары және қазақтар үшін біріңғай болып келеді. Ондағы этникалық ерекшеліктер басқа отбасылық ғұрыптар тобына қарағанда кемшіндеу болып келеді.

«Орталық Азия халықтары мен қазақтардың отбасылық әдет ғұрыптарындағы ұқсастықтар, айырмашылықтар, олардың стадиалдық, тарихи, мәдени-этногенетикалық сараптамасы» деп аталатын бесінші бөлім қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасы мен отбасылық әдет-ғұрыптарын өзара салыстыруға, олардың жекелеген этностарға, немесе этностық топтарға, немесе тұтас регион халықтарына бірдей түрлерін анықтауға, жекелеген этностардың осы саладағы ерекшеліктерін ашып көрсетуге, оның тарихи-генетикалық себептерін анықтауға арналады.

Қазақ, түркмен, қырғызда, таулы тәжіктерде қалыңдық таңдауда жігіттің әкесінің рөлі басым болса, өзбектердің көп топтарында дәстүр бойынша қалыңдықты ұлдың анасы таңдаған. Сонымен қатар, өзбектерде, түркмендерде құдалардың құрамына міндетті түрде жігіттің нағашысы жағынан бір адам барған. Жалпы нағашысының жиенін үйлендіруге белсене қатысуы Орталық Азия халықтарының бәріне де тән ғұрып болған.

Құдалық мәселесі шешіліп болғаннан кейін құдалық берік болу үшін ақ бата берісіп , мал шалынып, құйрық-бауыр жесіседі. оны бұзбауға серттеседі. Құдалықты бекітудің бұндай дәстүрі Орталық Азия халықтарының көпшілігіне тән. Ал таулы тәжіктерде, өзбектердің кейбір топтарында үй иесі қызын ұзату жөнінде келісім берісімен дұға оқылған және қатысып отырғандардың біреуі нанды ортаға әкеп, оны көпшіліктің көзінше ұсақтап, сындырған. Бұл олардағы құдалықты бекітудің, танудың рәсімі болып саналған.

Некелесудің туыстық шарттарына қарай Орталық Азия халықтарының некесі экзогамиялық және эндогамиялық болып екіге бөлінеді. Некелік қатынастары экзогамиялық ғұрыпқа негізделген халықтарға қазақ, қырғыз, жартылай қарақалпақ және руға бөлінетін өзбектің кейбір топтары жатады. Ал өзбектің және түркменнің басым бөлігі, тәжік тұтастай эндогамиялық неке ғұрпымен үйленеді.

Аймақ халықтарының некелік ғұрпындағы алыс, жақын некелік қатынастардың қалыптасуының, біздің ойымызша, бірнеше себебі бар. Біріншіден, экзогамия рудың шығуының негізгі алғышарттарының бірі бола отырып, ру сақталған халықтарда міндетті түрде сақталуға тиіс болған. Екіншіден, жақын туыстық некенің шығуының, тұрақтануының отырықшы-егінші халықтарда экономикалық-шаруашылық себептері болды. Оның бастысы жерді, шаруашылықты бөлмеудің амалы еді. Үшіншіден, жақын туыстық неке ислам қағидаттарын қатты ұстанатын халықтарда басымырақ болып келетінін байқауға болады. Тіпті қазақтың ішіндегі өздерін араб тұқымынанбыз деп есептейтін қожалар көбінесе эндогамиялық некеге басымдылық береді. Сондықтан, бұл мәселеде мұсылман дінінің әсері аз болмағанға ұқсайды [26, c. 34-36].

Сонымен, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі Орталық Азия халықтары мен қазақтардың қалыңмал төлеу және оның мөлшері мәселесінен туындайтын қорытындылар мыналар. Біріншіден, қазақ, қырғыз, түрікмен халықтарында қалыңмал беру кәдесі некеге тұрудың негізгі шарты болып саналды, ал өзбектерде қалыңмал қалыңдықтың әкесіне немесе оны асырап өсірген адамға берілетін төлем түрі болып саналды. Екіншіден, қалыңмал некелесу кезінде жасалатын кәде-жоралғылардың, қалыңдық жақтағы той шығыны мен қыз жасауының өтеуі ретінде қарастырылды. Үшіншіден, өзбектің, тәжіктің кейбір жекелеген топтарында қалыңмал кәдесі малдан гөрі көбінесе ақшамен төленген. Бұл жағдай отырықшылық шаруашылыққа және тауар-ақша қатынастарының енгізілуімен байланысты болды.

ХІХ-ХХ ғғ. аралығындағы Орталық Азия халықтары мен қазақтар арасындағы қалыңмал мен жасау мәселесін қорыта келіп, мынаны айтпақшымыз. Мәселен, өзбектер, жазықтағы және қалада тұратын тәжіктер арасындағы қалыңмал өзінің бастапқы мәнін жойып, мұсылман дінінің әсерімен қалыңдық үшін берілетін мәһер мәніне ауысқан. Ал қарақалпақ, қырғыз, түрікмен, таулы аймақтағы тәжіктер арасындағы қалыңмалдың мәні, мөлшері, құрамы негізінен қазақ арасындағы қалыңмалға жақындайды.

Күйеу мен қалыңдықтың кездесуі Орталық Азия мен Қазақстан халықтарында: «қаллиқ уйни», «гияулаш» (өзбектерде), «кынгольбози», «кинголабози» (тәжіктерде), «ұрын келу», «қалыңдық ойнау», «қойнына кіру» (қазақтарда), «күйеулеу» (қарақалпақтарда), «кюйёёлёё» (қырғыздарда) деген түрлі атаулармен белгілі. Бұл дәстүрдің арғы мәні, оның генетикалық түп-тамыры – аналық-рулық қатынастар дәуірімен байланысты, сол кезде болған матрилокалды некенің қалдығы.

Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі кезеңде қалыңдықтың күйеуге шығар алдындағы арулығын мұқият тексеріп, оған зор мән беру тек қазақ халқына тән әдет емес, оны Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен, тәжік, қырғыз) дәстүрінен де кездестіруге болады. Қай халық қандай әдіспен тексеріп, оған қандай мән берсе де оның әуелгі, негізгі мақсаты қыздарды әдептілікке, адалдыққа тәрбиелеумен тығыз байланысты. Біраз қалыңмалы төленгеннен соң қалыңдығына ұрын баратын халықтарда (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, көшпелі өзбектер) қыздың арулығын тексеру көп жағдайда үйлену тойынан бұрын, неке қиылғанға дейінгі кезеңдерде өтті.

ХХ ғ. бас кезінде Орталық Азия халықтарының дәстүрлі үйлену салтын сипаттай , зерттей келе, олардың шығу тегі, қалыптасуы, ішкі мәні жағынан салт-дәстүрлер кешенінің көп ғасырлық тарихы бар өте күрделі әрі көп қабатты жүйе екенін пайымдауға болады.

Аймақ халықтарының ескі қоғамдық-әлеуметтік қатынастармен байланысты ғұрыптары әртүрлі формада кездеседі. Мысалы, қазақтағы ұрын бару салты мен түркменнің қайтармасы өзінің шығу тегі жағынан матрилокалдық некемен, немесе матрилокалдық некенің патрилокалдық некемен ауысуы кезінде пайда болған бір өтпелі кезеңді білдіретін ғұрып.

Үлкен тойдың алдында тәжікте парсылардағыдай қыздарын моншаға түсіру, қолын қынамен бояу, пәрәнжә кигізу салты бар. Күйеу келгенде қыз жағы оған тиыннан шашу шашқан. Бұл ырым да парсыларда бар. Некенің қыздың үйінде қиылуы, неке қию кезінде күйедің шапанын ине-жіппен тігу ырымы, жас келіннің аяғының астына ақ бұл төсеп, артынан одан жыртыс жасап жастар жұғысты болсын деп бөліп алатын заң, жастарды арнайы шөптердің түтінімен аластау, жастардың бірге айнаға қарауы, бір-бірінің ерніне бал жағуы, келіннің жігіт үйіне барар шеруінде алдыда от ұстап жүрушілердің болуы – осылардың бәрі де тәжіктердің парсылық тегінен келген дәстүрлер.

Тәжіктердің неке құру салттарына отырықшы, руға бөлінбейтін өзбектердің салты өте жақын.

Әдет-ғұрыптарды саралай, сараптай, салыстыра отырып мынадай қорытынды жасауға болады: қандай да болмасын әдет-ғұрып белгілі бір этникалық ортада ортада қалыптасады. Оның қалыптасуына этностың қоршаған ортасы, оның шаруашылық-мәдени типі көп әсер етеді. Этностың белгілі бір замандарда қалыптасқан әдет-ғұрыптары кейін басқа халықтармен араласу барысында белгілі бір өзгерістерге де ұшырап отырады. Дегенмен де этностың мәдениеттін анықтаушы ғұрыптарының көпшілігінің негізгі тіні, ділі сақталады. Оған біз жоғарыда қарастырған Орталық Азия халықтары мен қазақтардың отбасылық әдет-ғұрыптары, белгілі бір тұрғыда, дәлел бола алады.

Орталық Азия халықтарының әйел екіқабат кездегі тиымдары (қоян, түйе етін жемеу, көген аттамау, итті «өкпелетпеу», т.т.), ырымдары бір-біріне өте ұқсас. Олар негізінен қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен, өзбектерде, яғни қыпшақтектес және оғыз тектес халықтарда кездеседі.

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде мен қазақтардың салт-дәстүрі сияқты босанғалы отырған әйелдің киімінің ілгектері мен белбеулері босатылған, өрген шашы тарқатылған, теңдер шешілген, сандық, кебеженің қақпағы ашылған, әйелдің үстіндегі метал әшекейлер алынып тасталған. Бұл ғұрыптар аймақтың барлық халықтарына тән, бірінде көбірек, екіншісінде азырақ кездесуі мүмкін. Жалпы таза магиялық сенімге құрылған бұл ырымдардың этникалық мәні, айырмашылықтары жоқтың қасы.

Патриархалды қазақ қоғамында баласыздықтың күнәсі көбіне әйелге жабылған. Жадылау ж жне одан емдеу бақсы – балгерлердің, молдалардың бедеу әйелдердің қолынан келеді деп сенген. Бала тууға байланысты демонологиялық персонаждардың ең көп таралған түрі – албасты. Оның әр халықтардағы атаулары мынадай: қазақша – албасты, қырғыз, өзбек,түрікмен тілдерінде – албарсты, алвасты, тәжікше албасты, алмасты албарси, түріктер мен армяндарда – албасты, мари, удмурт, чуваш,татар, башқұрттарда – албаста немесе албасты, алтайлықтарда – албыс, телеуіттерде – алмыс, тувалықтарда – албыс, монғолдарда – алдин, немістерде – алпфрау. Жалпы осы зиянкес персонаждың түркі, иран, герман, армян тілдеріндегі атының үндестігі оның әріден келе жатқан және Еуразия жерінде кең таралған демонологиялық ұғым екендігін білдіреді.

Баланы бесікке бөлегенде қазақтар, қарақалпақ, өзбек, түркімендер 7 зат жапса, тәжіктер мен қырғыздар 9 зат жапқан. Жабылатын заттардың құрамы негізінен ұқсас. Ал 7 немесе 9 түрлі зат болуы негізінен бұл сандардың магиялық қасиетіне байланысты. Жалпы 7, 9 сандары, әсіресе, сый-сияпатқа байланысты түркі-моңғол мәдени дәстүрімен тығыз байланысты.

Қырқынан шығарған күні нәрестенің шашын, тырнағын алады. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ баланың қарын шашын, тырнағын, қырқынан шығарған күні алса, түркімен, тәжік, өзбектерде 1 жасқа немесе одан да көп уақыт өткен соң алатын болған. Қазақтар да, Орталық Азия халықтары да тырнақты жерге көмген немесе қабырғалардағы саңылауларға тығып қойған, ал шашты домалақтап, шүберекке орап тығып қояды, тәжік, түркімендер ағаш басына іліп қоятын. Мұны парциалды ырыммен түсіндіруге болады. Регион халықтарының барлығына да ортақ осы ғұрыптың этникалық атрибуциясын анықтау әзірге мүмкін болмай отыр. Жалпы баланы қырқынан шығару, өлген адамның қырқын беру, тағы сол сияқты нақты уақыттық межемен байланыстырылған ғұрыптардың дүниетанымдық негізі зерттеуші Ә.Төлеубаевтің еңбектерінде қарастырылған.

Орталық Азия халықтарының бәрінде де туған нәрестені әртүрлі пәле-жаладан қорғауға бағытталға магиялық шаралар көптеп кездеседі.Олар бала мен ана жатқан бөлмеде үнемі шырақ жағу, жаңа туған баланы біреуге өтірік беру, жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан, жеті ошақтың бұтынан өткізу, т.с.с. ырым-жоралғылар. Жалпы осы ғұрыптардың түркі тілдес халықтарда кең орындалатынын және де онда көбінесе көшпелі тұрмыс заттарының (шаңырақ,үш бұтты ошақ, кереге, бір арқа отын) жиірек пайдаланылатынын ескерсек оның түркілік мәдени тектестігін анықтауға болар.

Сонымен, қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала дүниеге келуіне және оның тәрбиесіне байланысты рәсімдері – сиқырға, анимистік, тотемистік сенімдерге толы болды. Бұл наным-сенімдер этникалық шеңберден тыс, стадиалдық дүниетаным мен сенімдер түрлерімен байланысты. Сонымен қатар осы ғұрыптардың, оған пайдаланылатын заттардың аймақ халықтарындағы қатты ұқсастығы – Орталық Азия халықтарының арасындығы этногенетикалық және этномәдени байланыстардың тығыз болғандығын тағы да дәлелдей түседі.

«Тұсау кесу» негізінен аймақтың түркі халықтарында міндетті түрде орын-далатын және ерекше мән берілетін ғұрыптың бірі. Оның атының өзі айтып тұрғандай бұл ғұрыптың таза түркілік мәдени ортада туғандығында шүбә жоқ.

Әйелдердің қолдаушы пірі Ұмай ана туралы түсінік те негізінен қазақ, қырғыз топырағында сақталған. Ұмай культінің түркілік екенін ғалымдар дәлелдеген (Дыренкова Н., Жұбанов Х., Төлеубаев А.).

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі қазақтар мен Орталық Азия халықтарының жан туралы түсініктері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалға, таулы тәжіктердің түсінігінде Орталық Азияның басқа халықтары сияқты жан чон және рух болып бөлініп, арвох (аруақ) деп те аталған. Рух немесе мурги (шыбын жан) адамның өліміне 40 күн қалғанда денеден шығады. Рух егер адам күнәлі болмаса жұмаққа түседі, егер ол күнәға батса тұзаққа түсіп азап шегеді. Жан ұйықтап жатқандағы сияқты өлген адамның денесін тастап, мұрнынан маса, шыбын болып ұшып кетеді. Бұл түсініктердің тәжіктердегі атауында ғана кейбір өзгешеліктер болмаса, олардың анимистік мағнасы, дүниетанымдық мазмұны бүкіл аймақ халықтарында бірдей.

Сонымен Орталық Азия халықтарында аза тұту белгісі тек ғана қара түс болмаған, жекелеген халықтарда көк түс және қызыл түстер де азаның белгісі болған. Сонымен қатар, өлген адамның жасына қарай аза белгісінің өзгеріп отыруы тек қазақ пен қырғызда кездеседі.

Тез жерлеу жалпы Орталық Азия халықтарында қатаң сақталған, әсіресе түркімендер мен тәжіктерде, өзбектерде. Түс ауа жаман күштер, арам рухтар көбейеді. Жаман күштер таза қалпында аттанатын жанға жабыспас үшін күн көкке көтерілгенше жерлеу керек деп есептеген. Адамды жуындыру, кебін кигізу, күзету, шырақ жағу т.б. өлген адаммен болатын байланыстар оны таза қалпында жер қойнауына тапсыруды мақсат етуден шықса керек. Жалпы мәйітті жерге мүмкіндігінше тез беру негізінен мұсылмандықты қатты ұстанатын халықтарға тән. Сондықтан бұл салттың тамырын белгілі бір этникалық мәдени үрдістен емес, мұсылмандықтың жолынан іздеу керек.

Орталық Азия халықтары мен қазақтардың жерлеу салты мұсылман дінінің канондары бойынша іске асырылған. Сондықтан олардың негізгі ғұрыптары аймақ халықтарының бәрінде бірдей. Дегенмен де кейбір ерекшеліктер де жоқ емес. Тәжіктердің өлікті жерлеу ғұрыптарындағы басқалардан бір ерекше көзге көрінетін ғұрып – ол табыттың жанында өткізілетін жерлеу биі.

Қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының өлген адамды жерлеу салтында бірқатар айырмашылықтар байқалады. Оның негізгі айырмашылық-тары ретінде, жүйелі түрде мына белгілерді атауға болады:

- Өлген адамды жуындыруға қатысты жасалатын ғұрыптар. Егер қазақтарда өлген адамды жуындыру сауабы мол іс саналса, өзбектерде, тәжіктерде, түрікмендерде өлген адамды жерлеу ғұрыптарында зороастризм ықпалы, белгілері басым кездесті.

- Өлген адамға ас беру қазақтарда ұлы жиын түрінде, түрлі жарыс-сайыстар ұйымдастырылып, той есебінде өткізілсе, Орталық Азия халықтарында мұндай дәстүр болмады. Өлген адамның жылын беруде қой сойылып, туған-туыс, көршілеріне ас беріліп, бата оқумен тарайтын.

Жалпы алғанда, әр халықтың отбасылық салт-дәстүрлерінде өмірдің негізгі үш кезеңін қамтитын адамның: дүниеге келуі, неке құруы және көз жұмуына байланысты әдет-ғұрыптардың, жосын-жоралғылар мен ырым-нанымдардың жасалуы бір ғана отбасы емес рулас тайпаластардың араласуымен жүзеге асты. Сөйтіп, қоғамдық-әлеуметтік маңызға ие болды. Жоғарыда аталған салт-дәстүрлердің ошағы – отбасы саналды. Жұмыс барысында өзбектердің осы аймақта тұратын өзге де халықтарда, әсіресе, қазақтардан өмірдің түрлі жақтары секілді отбасылық салт-дәстүрлері жөнінен көп ұқсастықтары бар екені көрінеді. Орталық Азия халықтарында отбасына байланысты салт-дәстүрлер өзінің алғашқы мазмұнын әлі күнге дейін сақтап қалған. Отбасында кездесетін дәстүрлердің екі халыққа да ортақ әдет-ғұрыптардың кездесуі – екі халықтың этногенетикалық түп-тамырының бір екендігінің айғағы.