ТӨлеубаева күлжазира мейрамқызы қазақтар және Орталық Азия халықтарының отбасы, отбасылық әдет-ғұрып, салт-саналары

07.00.07 – Этнология, этнография және антропология

Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының этнология және антропология бөлімінде орындалды.

Ғылыми кеңесшісі:	Тарих ғылымдарының докторы, профессор С.Е. Әжіғали
Ресми оппоненттер:	ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор О.Смағұлов тарих ғылымдарының докторы, профессор Турдалиева тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.О. Артықбаев
Жетекші ұйым:	Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты

Диссертация 2010 жылы «10» желтоқсанда сағат 14.30-да Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

Автореферат 2010 жылы «_____» қарашада таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, тарих

ғылымдарының докторы А.Т. Қапаева

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұрынғы Кеңестік дәуірдің қыспағынан шығып, өз егемендіктерін алған Орталық Азия және Қазақстан халықтары өздерінің ұлттық құндылықтарын қайта жандандыруға ерекше мән беруде. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында біз қарастырып отырған аймақ халықтары көптеген ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт-дәстүрлердің бет-пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет-ғұрыптары жатады. Әдет-ғұрыпсыз ұлт, ұлт емес. Әдет-ғұрып, салт-санасы өзгерген ұлттың ішкі қасиеттері өзгереді, ұлттық рухы әлсірейді, сөйтіп бара-бара басқа этникалық, қасиеттерді қабылдап, трансформацияға ұшырайды.

Әдет-ғұрыптар өмірдің қай саласында орындалуына қарай бірнеше салаға бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері: шаруашылыққа байланысты ғұрыптар, үй-тұрмысына байланысты ғұрыптар, қоғамдық-әлеуметтік ғұрыптар. Шаруашылық әдет-ғұрыптары өз кезегінде – егіншілікке байланысты, малшылыққа байланысты, әртүрлі кәсіптерге байланысты болып бөлініп кете береді. Үй тұрмысына байланысты ғұрыптар, отбасылық ғұрыптар, үй шаруашылығына байланысты ғұрыптар, т.б. болып бөлінеді.

Әдет-ғұрыптардың ішінде «отбасылық» ғұрыптар деп аталатын бөлігі, әдетте «Отбасын құруға байланысты ғұрыптар», «Бала туып оны өсіруге байланысты ғұрып-ырымдар», «Өлген адамды жерлеуге байланысты ғұрыптар» деп үш топқа бөлінеді. Жалпы отбасы ғұрыптары әдет-ғұрыптардың ішіндегі ең толымдысы, құрамы жағынан ең күрделісі. Саяси идеологиялық өзгерістер бұл саладағы ғұрыптарға көп жағдайда тікелей әсер ете алмайды, жанама әсері болады. Сондықтан бұл саладағы ғұрыптар өзгеріске аз ұшырайды, тұрақты келеді. Отбасылық әдет-ғұрыптардың тағы бір ерекшелігі – той жасау, өлікті жерлеу сияқты қалың көпшілік қатысатын ғұрыптық шаралардан басқалары көбінесе шектеулі адамдар ортасында іске асады. Бұл ғұрыптық шаралардың көпшілігі отбасылық ауқымда іске асқанымен, түптеп келгенде олар қоғамдық – әлеуметтік мәні бар шаралар. Бұл ғұрыптар адамдардың рухани кеңістігін толтырады, өздеріне түсініксіз құбылыстарға осы ырым-жоралғылар арқылы олар жауап береді, алдын-ала «шара» қолданады.

Сонымен, этностың негізгі қасиеттерінің бірі болып табылатын әдет-ғұрыптар, оның ішінде отбасылық ғұрыптарды зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі.

Біз Орталық Азияның тұрғылықты халықтары өзбек, түркімен, тәжік, қырғыз, қарақалпақ және бұлармен ежелден аралас жатқан қазақ халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстыра отырып зерттемекшіміз, олардағы осы саладағы ортақтастықтар мен этникалық ерекшеліктерді анықтамақшымыз. Аталған регион халықтарының әдет-ғұрыптарын осындай тұрғыда әлі ешкім арнайы зерттеген жоқ.

Біз бұл жұмыста Орталық Азия халықтары мен қазақтарды тарихи-мәдени ерекше аймақтың суперэтносы (мегаэтносы) деп аламыз. Солардың ортақ мәдени үрдістерінің қалыптасуын біз олардың отбасылық ғұрыптарын салыстыра саралау арқылы анықтауға тырысамыз. Аймақ халықтарының отбасылық ғұрыптарында өте көне тәңіршілдік, зороастрийлік, үнді-ирандық, дейтүркілік, көнетүркілік, шамандық, ортағасырлық мұсылмандық қалдық-қабаттардың бар екендігі шындық, соны біз өз зерттеуімізде анықтай түсуді мақсат еттік.

Орталық Азия және Қазақстанның тұрғылықты халықтарының әдет-ғұрыптарын осындай тұрғыда зерттеу мәдени-тектік (культурогенез) проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Біздіңше, әдет-ғұрыптар тарихын осы форматта, осы аспектіде зерттеу жақсы нәтиже береді және бұл бұрын соңды аса мән берілмеген бағыт.

Б.Н. Путилов өзінің зерттеулерінде салт-дәстүлердің типологиялық ұқсастықтар мен ерекшеліктер дәрежесіне дейін көтерілуі этнография ғылымының өзекті мәселесінің бірі деп көрсетті [1]. Типологиялық ортақтық пайда болу үшін жалпы шарттар, жалпы тарихи-әлеуметтік және тұрмыстық ахуалдар жеткіліксіз. Дәстүрлердің және олардың дамуының, ұқсастығы, айырмашылығы заңдылық байланыстары қажет. Қоғамдық даму шарттарының ұқсастығы дәстүрлердегі тарихи типологияны анықтайды.

Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасылық дәстүрлерінің біртұтастығы, кейбір ерекшеліктері мен оның себептері зерттеушілердің назарына аса ілікпеген мәселе. Қазақ халқының салт-дәстүрлері көрші халықтар дәстүрлерімен жалпы нұсқасы жағынан бірегей болғанмен, негізгі таралған тарихи-географиялық аймақтарында өзіндік ерекшеліктерімен де, әдет-ғұрыптарындағы кейбір өзгешеліктермен де орындалатыны заңды. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы қазақтар мен Орталық Азия халықтары территориялық орналасуы, жер жағдайы, қоршаған ортаға негізделген әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық типі, тұрмысы, өзара және сырт елдермен қарым-қатынастары , отарлау саясатының әсері, т.б. факторларға байланысты, бір жағынан, ұқсас, ортақ салт-саналар қалыптастырып, екінші жағынан, әрқайсысы өзіндік жергілікті этномәдени дамуға, жоғарыда аталған факторларға байланысты өзіндік әдет-ғұрыптар жүйесін құрды. Біз жұмысымызда регион халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстырмалы – типологиялық әдіс арқылы зерттеуге тырыстық.

Мәселенің зерттелуі. Этнография ғылым есебінде ХІХ ғ. ортасындағы ізденістердің негізінде пайда болғаны белгілі. Колониалдық империялар құру кезінде әлем халықтарын тану, оларды жаулап алу және басқару белгілі дәрежеде этнография ғылымының жәрдемімен іске асты. Осыған қарамастан алғашқы эволюционистердің ішінде отаршылдық саясаттың мақсаттарынан тыс, шын мәніндегі ғылыми ізденістер жүргізгендер аз болмады. Солардың бірі Джон Мак-Леннан. Оның 1865 жылы жарық көрген «Алғашқы қауымдық неке» атты еңбегі адамзат баласының тарихында, оның қалыптасуында некенің атқарған қызметін терең саралайтын алғашқы этнографиялық зерттеу болып табылады. «Алғашқы қауымдық неке» ғылыми айналымға алғаш рет «матриархат», «матрилокальдық коныс», «ана тегімен туыстықты анықтау», экзогамия, эндогамия, т.б. терминдерді енгізді. Оның ойынша алғашқы қауымдық қоғамда әйел санының аздығы, қыздарды жас кезінде өлтіру, белгілі дәрежеде «полиандрия» дәстүрінің тарауына және туысқандықты ана арқылы жүргізуге себеп болды. Қызды алып қашу дәстүрі де Мак-Леннаның пікірі бойынша сол көне кезеңнен қалған сарқыншақ. Өз кезеңінде әйелді сырттан ұрлап әкелу өз руының қызына үйленбеуге себепші болып, экзогамияның орнығуына әсер етті, деп есептеген Мак-Леннан.

Отбасылық әдет-ғұрыптардың ғылыми тақырып есебінде зерттеле бастауын біз Льюис Генри Морган атымен байланыстырамыз. Жалпы ол этнография ғылымында «алғашқы қауымдық руды» алғашқы зерттеген адам ретінде танылған. Оның «Көне қоғам» (Ежелгі қоғам) еңбегінде 1877 жылы жарыққа шыққан, америкалық ирокез тайпаларының бүкіл қоғамдық өмірі рулық дәстүрлердің негізінде атқарылатынын дәлелдеді. Ол ру билігі, экзогамия, мұрагерлік, өзара көмек институттарын зерттеу арқылы рулық құрылымның ең демократиялық кезең екенін сипаттап берді [2].

Біздің тақырыбымыз үшін оның еңбектерінің ішіндегі ең маңыздысы 1871 жылы жазылған «Туысқандық және жұғысқандық жүйе» (Система родства и свойства). Бұл кітапта жер жүзінің халықтарының туыстық жүйесі зерттелген, оның классификациясы берілген.

Туысқандық жүйе және отбасылық әдет-ғұрыптар туралы зерттеулер Л. Морган еңбегінен кейін қоғамдық ғылымдарда кеңінен қанат жайды. Оның бір көрінісі Ф. Энгельстің «Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» атты еңбегі. Оны Энгельс негізінен Г.Л. Морганға сүйеніп жазғаны белгілі.

Орта Азия мен Қазақстанды этнографиялық жағынан зерттеуді біз Қазан төңкерісіне дейінгі және Кеңес заманындағы деп екі үлкен кезеңмен қарастырамыз.

Революцияға дейінгі кезең орыс зерттеушілерінің жазбалары мен есебінен тұрады, олардың назарын Ресейге қосылғаннан бастап, географиялық және этнографиялық жағынан беймәлім қазақтар мен Орталық Азия халықтары қызықтырды. Негізінен бұрынғы Түркістан генерал-губернаторлығының аудандары мен қалалары зерттелді. Экспедиция жұмыстарын география, ботаника, зоология мамандықтарымен шұғылданатын ғалым, энциклопедистер, патша шенеуліктері немесе әскери топографтар жүргізді.

ХVІІІ ғ. мен ХІХ ғ. қарсаңында патша өкіметі қазақ жері мен Орталық Азияда экономикалық және саяси байланысын нығайту мақсатында біршама елшілік пен экспедиция жіберді, соның бірі И.П. Шангин бастаған экспедиция еді. Бұдан кейін қазақ этнографиясы, оның ішінде әдет-ғұрыптары жөнінде Г.И. Спасский, С.Б. Броневский, А.И. Левшин, Л.Мейер, М.Красовский, Ы.Алтынсарин, В. Плотников, Г.С. Загряжеский, А.И. Гродеков, В.В. Бартольд, И.В. Аничков, Х. Қостанаев, А. Диваев, Н. Изразцов, Г.С. Загряжеский, М.Н. Бекимов, Н.Калмыков, Я.Акпаев, М.Ж. Көпеев, т.б. құнды материалдар қалдырды.

Ә.Х. Марғұланның «Ежелгі жыр аңыздар», «Шоқан және Манас» еңбектері мен «Қорқыт туралы жазбалар» мақалаларында қазақ жерін мекендеген ежелгі халықтар дәстүрлері (әдет-ғұрпы, тұрмысы), рухани өмірі жөнінде көптеген мағлұматтар берген. Біздің тақырыбымызға қатысты құнды деректер өте көп.

Кеңес дәуірінде қазақтың некесі мен отбасын алғаш арнайы зерттеген ғалым – Х.А.Арғынбаев. Ол өзінің көпжылдық зерттелерінің нәтижесінде «Қазақ халқындағы отбасы мен неке» атты еңбегін жариялады. Бұдан басқа Х.Арғынбаевтың қаламынан туындаған осы тақырыпқа арналған мақалалар, өзі қайтыс болғаннан кейі шыққан кітабы [3] біздің зерттеуімізге өзінің фактілік материалдарымен, терең талдауларымен бағыт-бағдар болды. Халел Арғынбаевтың «Қазақ халқындағы семья мен неке» атты монографиясы таза теориялық-методологиялық мәселелерге терең араласпағанымен де қазақ қоғамындағы отбасы мен некенің негізгі сипатын, түрлерін, ерекшеліктерін жан-жақты сұрыптап бергені ақиқат. Х. Арғынбаевтың қазақ жанұясының формасы, патриархалды дәстүрлері, жанұядағы әйелдің жағдайы, үйлену ғұрыптарының көне мәні туралы ғылыми пікірлерін өз еңбегімізде басшылыққа алдық. Сонымен бірге кеңестік кезеңдегі этнографиялық әдебиетте үстем болып келген «қалыңмалды – қызды сату, сатып алу құны екендігі» туралы тезисті біздің зерттеу жұмысымыз толығымен болмаса да жоққа шығарады. Мәселе бұл жерде адам құнында ғана емес, сонымен қатар жаңа отбасын қалыптастыруға қажетті үй бұйымдарын, дүние мүлікті қыз әкесінің жасап беруіне кететін шығындарымен де байланысты екендігін жоққа шығаруға болмайды.

Өткен ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде «Казахи» деген атпен академиялық жинақтаушы еңбек жарық көрген еді [4]. Соның «Отбасылық-некелік қатынастар» деген бөлімін Х.Арғынбаев жазған еді. Бұл еңбекте де қазақ отбасының түрлері, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынас, неке түрлері, құдалық, қалыңмал, жасау мәселелері дәстүрлі тұрғыда сипатталып жазылды.

Қазақтың белгілі этнографы У.Х. Шалекеновтің Амударияның төменгі сағасындағы қазақтары жөніндегі монографиясында қазақтың отбасылық тұрмысы, оның ішінде отбасылық қарым-қатынас, отбасындағы әйелдің орны, көп әйел алушылық салты, отбасылық әдет-ғұрыптар қаратырылды. Ғалым өз еңбегінде қазақтың отбасылық қатынастары шариғат пен әдеттік ғұрыптың негізінде құрылатындығын айта келіп, Әмудәрияның төменгі сағасында тұратын қазақтарда қызылқұм, үстірттегі қазақтарға қарағанда исламның әсері күштірек болды, сондықтан олар шариғатқа көбірек бағынды, - дейді [5]. Бұл өте дәл айтылған ғылыми пікір еді, жалпы ислам әсері күшті болған халықтарда отбасылық қатынастар негізінен шариғат жолымен құрылатындығына, біз басқа халықтар тұрмысын зерттеу барысында көз жеткіздік.

Философ, этнограф С. Ақатаевтың еңбектерінде қазақтағы ата-баба аруағына сиыну, отбасылық әдет-ғұрыпқа байланысты жанұядағы әкенің құзіреті, әмеңгерлік, жоқтау, сыңсу, рулық бейіттер, т.б. көне діни сенімдерге байланысты салт дәстүрлер баяндалып зерделенген [6].

Дәстүрлі отбасының әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер жөнінде этнограф-археолог Ә.Т. Төлеубаевтың мақалалары және монографиясы бар [7]. Зерттеуші қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарында сақталып қалған, өзінің шығу тегі жағынан өте көне – мұсылман дінінен бұрын пайда болған ырым-жоралғыларды, діни дүниетанымдық салттарды саралап қарастырған.

Этноархеолог ғалым С.Е. Әжіғалидің еңбектерінде біздің қаратырып отырған тақырыбымызға тікелей қатысты зерттеулер Жетісу, Батыс Қазақстан, Монголия қазақтарына байланысты жазылған [8]. Бұл зерттеулердің бірінде Арал-Каспий өңіріндегі жерлеу архитектурасы негізінде қазақтың жерлеу әдет-ғұрыптары, олардың шығу тегі, дүниетанымдық негізі қарастырылса, екіншілерінде Жетісу қазақтарының, Монголия қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы ерекшеліктер мен жалпықазақтық салттар зерделенеді.

Қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарының символдары, олардың дүниетанымдық, мән-мағналық, сыр-сипаттық астарлары жас ғалым Ж. Ерназаровтың еңбегінде қарастырылған [9].

Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы үлкен патриархалдық отбасының сарқыншағы іспеттес құрылым – патронимия жөнінде белгілі этнолог Ж.О.Артықбаевтың еңбектерінде жан-жақты сипатталып, талданған. Ғалымның ойынша, «Бір ата баласы» деген атаумен анықталатын осы патронимия өзінше бір шаруашылық бірлестігі болды, әртүрлі жеке отбасының ата балаларымен бірігіп шешетін мәселелері (құдалық, қалыңмал, жылу жинау, үлкен шаңыраққа бағыну, әмеңгерлік, балдыз алу) осы патронимиялық ортада шешілді [10].

Қазақ халқының дәстүрлі тұрмысындағы маңызды әдет-ғұрып, жөн-жоралғылар мен наным-сенімдерінің семантикасы Н.Ж. Шаханованың [11] еңбектерінде қарастырылады.

Халықтан шыққан этнографтар А.Жүнісұлы мен С.Кенжеахметұлының қазақтың дәстүрлі мәдениетінің түрлі мәселелері жөніндегі еңбектері арнайы мән берелік. Мысалы А.Жүнісұлы өзінің «Пәниден бақиға дейін» (әдет ғұрып әліппесі) деген кітабында [12] қазақтың балаға, үйленуге және өлімді жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптары өте ыждағаттылықпен сипатталып жазылған. С. Кенжеахметұлының көпшілікке арналған кітаптарында [13] қазақтың біраз әдет-ғұрыптарының, туыстық атауларының қыр-сыры өте жақсы сипатталады.

Маңғыстау қазақтарының әдет ғұрыптарының, соның ішінде отбасылық ғұрыптарының ерекшелігі т.ғ.д. Ү.Қыдыралиннің еңбектеріде жарық көрді.

Қазақтың балалар этнографиясын байланысты Қызылорда мен Алматы облыстары бойынша, 1950-1980 жж. материалдары негізінде С.П. Кульсариева жазған болатын [14]. Отбасылық дәстүрдің бір ғана мәселесі – ас беру ғұрпы Е. Смағұловтың еңбектерінде сипатталып зерттелген [15].

Біздің зерттеулерімізде 1948 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы орыс тілінде шығарған «Материалы по казахскому обычному праву» жинағы және әр жылдары жарық көрген «Қазақтың музыкалық фольклоры», «Жар-жар», «Беташар», «Той кітабы», «Наурыз», «Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті», «Ақ бата» жинақтары, Б. Уахатовтың «Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы», «Қазақтың халық өлеңдері», «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (VІ ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезең), ел аузынан жиналып республикалық газет, журналдарда жарияланған тұрмыс-салт жырлары пайдаланылды.

Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыптарын зерттеуге соңғы жылдары қосылған үлкен ғылыми үлес, ол Тарих және этнология институтының этнология бөлімінің, ғалым С.Е.Әжіғалидың ұйымдастырушылығымен, жауапты редакторлығымен, «Мәдени мұра» аясында жарық көрген текі томдық «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» атты жинақ [16]. Бұл жинақтың бірінші томы осы заманғы қазақ этнографтарының қазақтың әдет ғұрыптарын зерттеуге арналған мақалаларынан тұрады. Жинақтың екінші томы аты айтып тұрғандай қазақ халқының «Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін» атқарылатын ғұрыптары бойынша ертеректегі авторлардың қазақша тәржімаланған еңбектерінің жинағы [17]. Біз бұл жинақтағы материалдарға өте жоғары баға береміз және жұмысымызда мүмкіндігінше пайдаландық.

Қазақ отбасының мәселелері, ондағы жасалатын ғұрыптар регионалдық, диаспоралық материал негізінде т.ғ.д. Ү. Қыдыралиннің, т.ғ.д. Б. Камалашұлының, т.ғ.к. Б.К. Қалшабаеваның, Д.Б. Ескекбаевтің, Н. Байғабатованың, С.Х. Шалғынбаеваның, А. Құдайбергенова мен Н. Бекбалақтың, Ж. Сәмитұлының т.б. диссертациялық зерттеулері, мақалалары, көпшілікке арналған кітаптарында арнайы болмаса да қарастырылады.

Қазақ халқының отбасылық-некелік салт-дәстүрлері философиялық, әлеуметтік-тарихи, социологиялық аспектілерде Ж. Қаракөзованың, С.Х. Шалғынбаеваның, А.К.Галимованың еңбектерінде көрініс тапқан [18].

Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі өзбектердің отбасылық-некелік қарым-қатынастары мен әдет-ғұрыптары жөнінде дерек беретін еңбектер жоқ емес. Белгілі шығыс тілі мен мәдениетін зерттеуші венгерлік ғалым А. Вамбериден бастап, П. Маев, А.Д. Гребенкин, А.П. Хорошхин, В. Наливкин және М.Наливкина, М.Ф. Гаврилов деген зерттеушілер өзбектердің отбасы, отбасылық-некелік қарым-қатынстары, сарттардың үйлену дәстүрлері, қала мен ауылдық жерлердегі берілетін қалың ерекшеліктері, үйлену кезінде атқарылатын кәде жоралғылары туралы мәліметтерді келтіреді. Мысалы, П.Маев қалыңмалды шариғат бойынша болашақ әйелінің меншігінде болатын дүние деп түсіндіреді де, жасау жайында құдалар арасында ешбір келісімнің болмайтындығын айтады.

Кеңес дәуірінде өзбектердің отбасылық-некелік қарым-қатынастары жөнінде алғаш жазған ғалым этнографтардың тобына Л.П. Потапов жатады. Ол өз еңбегінде Кашкадария мен Сурхандария облыстарындағы өззбектер арасындағы туыстық қатынастарға тоқталып, аналық құрылым қалдықтары мен топтық некеге сипаттама береді. Потапов бұл аймақта эндогамды неке басым деген тұжырым жасайды [19]. М.В. Сазонова Хорезм оазисіндегі үлкен отбасын зерттеген. Оның ойы бойынша үлкен отбасының ыдырауының басты себебі – мұраны бөлу [20]. К.Л. Задыхина Әмудария жазығындағы өзбектердің үлкен отбасы туралы жазады [21].

Г.П. Снесарев өзбек халқының өмірінде елеулі рөл атқаратын наным-сенімдер мен ырымдарға тоқталған Өзбектердің ежелгі дәуірден мұсылмандық кезеңге дейінгі көзқарастары мен ырым-жоралғыларына діни түсініктеріне жүйелі талдау жасайды, өмірмен байланысты наным сенімдердің генезисіне әрі олардың өзгеруіне түсінік береді. Кейбір нақты тарихи мәселелері мен жалпы дінтану мәселесін (проблемасын ) зерттеуге арналған [22]. О.А. Сухарева Еңбегінде өзбектер этнографиясы жөнінде өзекті мәселелер жазылған. Біздер үшін оның Орталық Азия халықтарының қауымдық қатынастары, көне неке түрлері мен әлеуметтік институттар және үйлену салтындағы көне қалдықтар жайлы біршама мәліметтер береді [23]. М.А. Бикжанова Ферғана жазығындағы өзбек отбасында үлкен отбасының ыдырауына байланысты автор бөлінбеген деп аталатын отбасы формасы пайда болды деп жазды. Бикжанованың айтуы бойынша мұндай отбасы ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басына тән. Бөлінбеген отбасының патриархалдық отбасынан айырмасы – ол үш немесе одан да көп ұрпақтан емес, бір жұптан – әкесі мен шешесінен және бірге тұратын үйленген ұлдарынан тұрады [24]. К.Ш. Шаниязов қарлұқтар тұрмысын зерттеп, Қашкадария және Сурхандария облыстарында ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында отбасының негізгі формасы үлкен патриархалдық отбасы сақталуы нәтижесінде әке-шешесі балаларымен және қайтыс болған ағайындардың бірге бір қазаннан тамақтанғандығы айтылған. Экономикалық негізі – жер шалғыны мен мал, оны бөліске салмауға тырысқан. Әкелері өлген жағдайда еншілерін шариғат бойынша бөлетіндіктері туралы жазады [25].

Н.А. Кисляковтың Орта Азия және Қазақстан халықтарындағы семья мен некенің тарихына арналған очеркі біздің тақырыбымызға өте жақын келетін зерттеу жұмысы [26]. Бұл жұмыста Орта Азия халықтарының отбасы формалары, олардың түрлерінің өзгеруі, неке және оған байланысты ғұрыптары сипатталып жазылып, кей жағдайларда салыстырыа талданған. Зерттеуші әсіресе стадиалдық ортақтастықтар мен ерекшеліктерге баса назар аударған. Біз жұмысымызда Н.А. Кисляковтың еңбегіне жиі сілтеме жасап, сүйеніп отырдық.

Н.П. Лобачева Орталық Азия халықтары мен қазақтардың үйлену салтындағы діни магиялық рәсімдердің мән-мағынасын зерттеген. Ол халықтың этногенетикалық тарихының негізгі кезеңдерінің дәстүрлі мәдениетте көрініс беретінін өзінің ғылыми зерттеулерінде дәлелдеген. Сонымен қатар, өзбектердің үйлену дәстүрлеріне салыстырмалы бағытта талдаулар жасап, тарихи-мәдени әсерлерді анықтайды [27].

Түрікмендердің отбасылық-некелік салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары жөнінде Қазан төңкерісіне дейін жазылған Э.И. Эйхвальдтың, М. Алиханов-Аварскийдің, Ф. Михайловтың, К.М. Федоровтың мақалалары бар [28]. Бұлар отбасылық қатынастар, әдет-ғұрыптар мәселесіне аса тереңдеп бара алмаса да, ол туралы орыс тілді баспа бетінде алғаш жазған адамдар еді.

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында түркмендердің үлкен отбасы, тұрмысы, әйел жағдайы жөнінде алғаш материалдар жариялағандар Н.В. Брюллова-Шаскольская мен Д.Г. Иомудская-Бурунова еді [29].

Ұлы Отан соғысынан кейін кейбір түрікмен тайпаларының өткен дәуірдегі отбасылық-некелік қарым-қатынастары жөнінде этнографтар Г.П. Васильеваның, А. Джикиевтің, Д.М. Обезованың, К. Обезбердыевтің еңбектерінде ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында түркмен халқында да үлкен отбасының болғандығы айтылып, отбасылық дәстүрлері сипатталып, әйелдерінің тұрмысы жөнінде мағлұматтар берілген, қалың мал және жасау жөнінде жазылған.

Қырғыздардың отбасылық-некелік қарым-қатынастары мен салт-дәстүрлері жөнінде біршама еңбектер жазылды. Осы мәселелер жөнінде тарихи-этнографиялық бағытта еңбектер жазған авторлар Н. Зеланд, Ф.А.Фиельструп, Г.С. Загряжский, Н.Т. Дыренкова, Г.И. Кушнер, С.М. Абрамзон, А. Жұмағұлов, Т.Д. Баялиева, А.А. Асанқанов, т.б.

Қазан төңкерісіне дейін қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатынастары мен салт-дәстүрлеріне зерттеушілер тарапынан онша көп мән берілмеген, энографиялық тұрғыдан арнайы зерттелмеген. Кеңес заманы кезінде ғана (1940-1960 жж.) қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатынастары мен салт-дәстүрлері жөнінде жазған зерттеушілер мыналар: Т.А. Жданко, А.С. Морозова, С.К. Камалов, А.Т. Бекмуратова, Х. Есбергенов, У. Шалекенов, т.б.