Тұрсын Құдакелдіұлы Жұртбай Есімде менің Есілім

Ауыл кітапханасын ақтарып жүріп Төлеужаның алпысыншы жылдардың басында "Жұлдызда" жарияланған мақаласын тауып алып оқыдым. Ең соңында, ол аударған Теодор Драйзердің "Америка трагедиясы" атты романы түсті. Аударманың сиқырлап алғаны сондай, оны бір ай бойы қайталап оқи бердім. Мынадай шығарманы аударған және кітап етіп шығарған Төлеужанға деген ішкі сезімім өрттей лаулап жанды. Физика пәнінен дәріс беретін байсалды да байыпты, кейіннен менің өмірімдегі шешуші кезеңдерде дұрыс бетбұрыс жасатқан Серікқазы Мейірхановтың сабағында да "Америка трагедиясын" оқып отыратынды шығардым. Ол кісі - мектеп директоры еді. Оқушылар кереметтей сыйлайтын. Төлеужанның кластасы, сыйлас досы болатын. Бір жолы: «Тұрсын, андағы кітабыңды маған бере тұршы. Таба алмай жүр едім» - деген дауысына жалт қарасам, партаға бір қолын қойып, менің төбемнен төніп тұр екен. Өзге мұғалім болса, сабақ үстінде кітап оқып отырғаным үшін сыбағамды беретіні сөзсіз еді. Ал аңғарлы Серікқазы ұстазым басқаша құрмет көрсетті. Тек сабырлы ғана: "Қазір үзілісте келіп кетші» -деді. Жүрексіне бардым, "Америка трагедиясын" оқып отыр екен. Еппен жапты да күрсініп алып:

-Кітапты оқып бітірдің бе? Ұзақ ұстадың ғой, -деді. Сөйтсем ол кісі кітапханашы апайдан мұны мен алғанымды біліп алыпты. Соған дейін сұратпай жүріпті. Мен жасырмай бәрін айттым.

-Екі-үш рет оқысаң ұнатқаның ғой. Мұны кім аударғанын білесің бе?

-Білемін. Қойшы Серіктің ағасы, Хадиша апаның баласы, сіздің кластасыныз. Қыстай осында болды.

-Өзін көріп, әңгімелестің бе?

-Жоқ, - деп мүдіріп қалдым да оның сыртынан бағып, тіпті Серікқазы ағаның үйінде қонақта болғанда да қораның ықтасынында, тұрып қарап жүргенімді айттым.

-Оның мұнда неге жүргенін білесің бе? Төлеужанның өмір сүретін жері бұл емес. Ол сөйлесетін адам мен емеспін. Иә, денсаулығы нашар, айықпайтын дертке ұшрағаны да рас. Оны есейгенде білесің. Оған у беріпті, басын дауалапты, қастандық жасапты дегеннің бәрі де жалған сөз. Соны біліп қой. Атақ та, даңқ та ерте қонды. Өзін-өзі билей алмай кетті. Қайран, Төлеужан... Жетім өсті. Он төрт жасында университетке түсті. Он тоғыз жасында баспаның редакторы болды. Енді, міне, қайта айналып келіп, Орынкештің жүк машинасынан орын таба алмай жүр. Есіл ер-ай, сол есіңде болсын. Осыны айтайын деп шақырып ем. Кітабынды қисаң маған қалдырып кетші, - деді де көзі жасаурап сөйлей алмай қалды. Ұзақ мұңайып отырды да: «Бара ғой» -деді. Мен бәрін де түсіндім. Сол сөз мәңгі есімде қалыпты. Оның барлығын тәптіштеудің қажеті болмас. Бірақта Төлеужан ақын дәл осы оқиғаны маған үнемі айтқызып, көзінің жасын бір сығып алатын. Содан…

...Көктем келді. Оқушылардың жаздық дәстүрлі өнер байқауы мен спорттық жарыстары өтетін кез келді. Аудан орталығы Қарауылға бардық. Доп додасы, жүгіру, күрес іспетті ойындардың барлығы Қарауылдың сыртында өтіп жатқан. Адам деген ығы-жығы... Бір кезде батыс жақтан шуылдаған балалардың дауысы естілді. Қарасам... соңына бір топ балаларды шуылдатып ертіп алған, қолын сермеп қойып, алға нұсқап қойып, кейде дауыстай өлең оқып, кейде қамшылана алға ұмтылған бір салт аттыны көрдім. Жарыс өтіп жатқан жерді қақ жарып, соңынан ергендерге дауыстап өлең оқып Төлеужан келе жатыр! Жағдайы түсінікті еді. Намыс пен ызадан булыққаным соншалықты көзімнен жасым ыршып кетті. Біреу күліп жатыр, біреу аяушылықпен сөйлесе, біреу кәдімгідей кейіп сөйлеп жатыр... Жүгіріп барып аттың тізгінінен алдым да жетелей жөнелдім. Ол үнсіз қалды. Топтың ішінен ауашалау шығарып барып, тізгінді қоя бердім... Ол маған сондай бір таңданыспен қарады да:

- Қай мектептен келдің?, - деді.

- Шағаннан, - дедім қыстығып. Ол селт ете қалды да маған сүзіле:

- Кешіріңіз,-деп бәсеңси тіл қатты да аттың басын бұрып алып ен далаға қарай шаба жөнелді. Атын сабалап қояды, пальтосының етегі далақ-далақ қағады. Алаңдағылардың барлығы бұл көрініске мәз болып күлді. Бара-бара арыны басылып, аяңға көшті. Ақыры аттың жалына жармасып еңкейген күйі көзден ғайып болды. Маған ол жылап бара жатқандай сезілді. Балалар қайтадан жарыстың қызығына беріліп кетті. Мен қыстыққан күйі топтың ішінен сытылып шыға бердім. Менің бойыма батылдық берген де, намысымды оятқан да Серікқазы ұстазымның қысты күнгі сөзі еді. Ол кезде бұл кісі аудандық оқу бөлімінің меңгерушілігіне ауысқан болатын. Досым Қабыл екеуміз сол үйде жататынбыз. Кешке қарай көңілсіз күймен үйіне келді де менен:

-Төлеужанды көрдің бе?-деді сыбырлағандай боп.

-Көрдім...

Ол тағы да күрсінді де бөлмесіне кіріп кетті.

Міне, мен өзім пір тұтқан Төлеужан ақынмен тұңғыш рет осылай бетпе-бет келіп, атының тізгінін ұстап едім. Ол кезде Төлеужан отыз үште, мен он төртке шығып едім.

ЕСІЛ...

Т.Ысмайыловқа

Арнаң бір обырдың өңеші.

Анадай күтусіз тастаған баласын,

Жағаңды қуратып

Суыңды сен неге теңізге төгесің?!

Қаңсыған даланы қанжардай айырып,

Қақың жоқ, қабірдей ақымдар.

Сендердің тасқынын кеудеңмен қайырып,

Мұздардың құрсауын аспанға атыңдар.

Бұзыңдар! Тасыңдар! Асыңдар жағадан,

Ұрпақ бар

Артың да. Қорғанба. Тартынба.

Жаншылсын жағалар, кеудеңді қыспасын. Шық одан!

Бұрыс ақ, теріс ақ. Бұз ағыс шартын да.

Кез емес:

Жаситын тәу етер,

Төсіңнен иіскетші далаңа:

Емізіп, ал тыным,

Әзірше, жан тірі.

Тәуекел!

Тастар да сынады қынасыз,

Қаппайтын иттер ашынар.

Ұяты кетпеген кінәсіз,

Арудың төсі де ашылар.

Бұзады сан жарды,

Жынданған су ұрып,

Қынаптан қанжарды

Жіберші суырып.

Сен де бұз заңдықты,

Мұхитқа қайтесің бас ұрып.

Олар да өзіңе табынсын

Ақ шабақтарың жолбарыстай атылып,

Есілім, қашан тасисың?

Жесірдің ерніндей кезерген,

Қуарған гүлдер мен

Тікендер сорады аспанның емшегін.

Сұрапыл күштердің тасқынын сезем мен,

Аңызақ өртесе жер шегін.

Жүрегін жұлып ақындар, тосады саған тас бөгет,

Арнаңды саусақтарымен езуден тартып жыртады.

Қуартпас ошағанды да; қанымен қоса жас төгет,

Құрымас үшін ұрпағы.

Есілім, есілім. –

... Жұтынып ағасың, жұтылып барасың,

Арнаң – тажал обырдың өңешіндей, Есілім,

Елеусіз қалдырып далаңды,

Сен теңізге суыңды төгесіңбе-ей, Есілім,