IV. Гармонизация налогообложения участников финансового

1. 
   Налогообложение доходов физических лиц по депозитам и
   

Одним из новых финансовых инструментов для финансового сектора Казахстана, требующим льготного режима налогообложения для стимулирования обращения, являются агентские ценные бумаги финансовых агентств. Порядок налогообложения агентских ценных бумаг с 1 января 2003 года является идентичным порядку, применяемому в отношении государственных ценных бумаг.

По мере становления вторичного рынка следует рассмотреть возможность введения налогообложения на прирост стоимости при операциях с государственными ценными бумагами и агентскими ценными бумагами, за исключением операций Национального Банка по регулированию ликвидности банков второго уровня.

Наработанная в течение последних лет практика интеграционного взаимодействия в дальнейшем послужила предпосылкой для формирования и развития институционально-правовых основ Таможенного союза Беларуси, Казахстана, Кыргызстана, России и Таджикистана и его дальнейшее преобразование 10 октября 2000 года в Евроазиатское экономическое сообщество (ЕврАзЭС).

Однако, несмотря на функционирование множества союзов и содружеств, продвижение по пути интеграции постсоветских стран было не достаточно эффективным – принималось множество соглашений и документов, многие из которых исполнялись неадекватно, особенно в части тарифного и нетарифного регулирования, унификации налогового законодательства, снятия всевозможных барьеров на пути свободного продвижения населения, товаров и услуг.

23 февраля 2003 года президентами Беларуси, Казахстана, России и Украины было подписано Заявление о создании Единого экономического пространства (далее – Заявление), ставшее результатом тщательного анализа эффективности действующих на территории СНГ других объединений.

При этом период до 2007 года должен стать подготовительным этапом. В этот период работа будет проводиться по созданию реально действующего Единого экономического пространства (далее – ЕЭП) с привлечением в него новых участников. Будет согласовываться экономическая политика по ряду направлений, в частности денежно-кредитная, валютная, тарифная, таможенная. Гармонизации будет подлежать соответствующее законодательство стран. При этом его создание возможно в течение 1-2-х лет.

Первоначально в соответствии с Заявлением создается комиссия, которая будет регулировать тарифы и торговлю Беларуси, Казахстана, России и Украины.

Далее необходимо будет принять Программу по экономическому сближению стран – потенциальных участников валютного союза, Реализация Программы может занять около 3-4-х лет.

Основными критериями, необходимыми для выполнения странами, которые в перспективе захотят вступить в единый валютный союз, должны быть:

1) уровень среднегодовой инфляции – не более 5%;

2) отношение общего государственного долга к ВВП – не более 50%, внешнего государственного долга к ВВП – не более 30%;

3) дефицит государственного бюджета – не более 3% к ВВП.

Также могут использоваться дополнительные критерии.

Возможно установление переходного периода для приведения показателей в странах в соответствие с установленными критериями.

Затем начнется проверка выполнения странами – потенциальными участниками валютного союза критериев вступления. Если достаточное количество стран отвечает этим критериям, то принимается решение о начале деятельности валютного союза в этих странах.

Начиная с 2005 года можно будет приступить к созданию валютного союза. Предпосылками для этого являются: снятие национальных барьеров на пути движения не только товаров, но и всех факторов производства: капитала в его производительной и денежной формах, всех видов услуг, рабочей силы; координация экономической политики, снятие всех валютных ограничений и ограничений на движение капитала и постепенное сближение между экономической политикой стран – потенциальных участников валютного союза.

В рамках подготовки к решению долгосрочной задачи по созданию единого валютного союза и единого валютного института в среднесрочной перспективе будут усилены работы в направлении создания единой платежной системы.

Национальным Банком будет продолжена работа совместно с Интеграционным комитетом и центральными банками государств ЕврАзЭС по созданию и совершенствованию общей системы межгосударственных платежей, обеспечивающей эффективное, безрисковое и быстрое осуществление межгосударственных платежей в режиме использования взаимной конвертируемости национальных валют. В качестве дальнейшего развития платежно-расчетных отношений можно предложить систему межгосударственных платежей, основанную на децентрализованной платежной системе с использованием при этом положительного опыта стран Европейского Союза по созданию общей платежной системы “ТАРГЕТ”. Создание полностью интегрированной общей платежной системы осуществимо только при условии интеграции национальных платежных систем.

Участниками данной системы будут являться коммерческие банки и центральные банки государств-участников ЕврАзЭС. Расчеты по межгосударственным платежам будут производиться через корреспондентские счета, открытые банками в центральных банках своих стран.

После успешной отработки механизма работы общей платежной системы стран ЕврАзЭС и при получении определенного опыта представляется целесообразным начать работу по созданию системы межгосударственных платежей на базе всего СНГ. Создание общего платежного пространства стран СНГ является важнейшем условием развития экономических взаимоотношений стран СНГ, и может создать мощный импульс для эффективного развития взаимной торговли между странами СНГ.

Данные мероприятия являются начальным этапом на пути интеграции финансовых систем стран ЕврАзЭС. На данном этапе должны быть созданы предпосылки для введения единой валюты. В последующем будут созданы надгосударственный орган по проведению единой политики стран ЕврАзЭС, а также введена в безналичный (предположительно с 2010 года) и наличный оборот единая валюта (предположительно с 2011 года).
(Сноска)1 SWIFT – сообщество всемирных межбанковских финансовых телекоммуникаций (society for worldwide interbank financial telecommunication).
__________________________

Мухитдинов Нажмитдин Баукеевич

Айдарханова Куляш Нурсаиновна

Жукенова Асель Сериковна

Печать RISO. Объем 12,625 п.л. Тираж 500 экз. Заказ № 2931.

Издательство «Қазақ университетi» Казахского национального унверситета

им. аль-Фараби. 480078, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71. КазНУ.

Отпечатано в типографии издательства «Қазақ университетi».

Н.Б. МҰХИТДИНОВ, Қ.Т. БИТЕМІРОВ
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМІ ЖӘНЕ ЗАҢДАРЫ

ТМД-ның басқа да елдері сияқты Қазақстан да экономикалық қатынастарды реформалауға байланысты радикалды шараларды қолдана бастады. Бұл бағыттағы негізгі өзгерістер заңдылыққа байланысты болады. Ұлттық валюта енгізіліп, экономикалық тұрғыдағы егемендіктің алғашқы қадамы ретінде көрініс тапты. Қазақстан бірнеше жылдар бойы пайдалы қазба байлығының молдығынан шикізаттың қайнар көзі болып келді. Ал қазір Қазақстандағы өндірісті молайту саясаты, шикізатымызды өзіміз пайдалануымыз және соның негізінде еліміздің экономикасын дамыту болып табылады.

Шетел инвестицияларын тарту біздің экономикамыздың еңбекті бөлудің әлемдік жүйесіне енуіне және ондағы жоғарғы орында болуға пайдасын тигізеді.

Шетел инвестицияларының ағылуын дұрыс реттеу және оларға қолайлы жағдайлар жасау, бұл да экономикалық саясат болып табылады. Шетел инвесторлары тартылуы себебінің объектілері: қара және түсті металлургиямыз; мұнай, газ және тау-кен руда шикізаттарын тауып өңдеу; ауыл шаруашылығы, жеңіл және тағам өндірісі; көлік және байланыс объектілері. Әрине қолайлы инвестициялық жағдай жасау үшін жақсы заң базасы керек. Онда мемлекеттік және жеке меншікті теңдей қорғау, әркімнің еркін кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығын, өз мүлігін кез келген заңды кәсіпкерлік қызметте пайдалана алуы жатыр.

Заңдардың алғашқы даму сатысында шетел инвестицияларының тартылуына кедергілер болатын және олар мынадай әрекеттерден көрінетін:

- салықтардың көп болуы және салықты төлеуге басты салық заңдарының дамымағандығы;

- ұлттық валютаның шетел валюталарына қарағанда тұрақсыздығы;

- күнделікті өзгермелі және кей жағдайларда бір-біріне қарама-қайшы заңдардың шығуы;

- сақтандыру жүйесінің дамымағандығы;

- шетел инвесторларының капитал салу қаупін үлкейтетін банктік жүйенің дамымағандығы;

- инфляция өсуі.

Ең басты факторлардың, яғни шетел инвесторларының жағдайларын жақсартқан факторлардың бірі, ол – Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары туралы» Заңы 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданған. Онда былай делінген: «Шетел инвесторларының жағдайы ҚР-ның жеке тұлғалары мен заңды тұлғаларының жағдайларынан кем болмауы тиіс». Керісінше, шетел инвесторларына көптеген жеңілдіктер берілген және оларды шектеуге жол берілмейді.

Осы Заңмен шетел инвесторларына басқа да кепілдіктер берілген: Егер де оларды енгізген шетел инвесторларының жағдайы нашарласа 10 жыл ішінде, ал ұзақ мерзімді келісім-шартпен жасалатын (10 жылдан көп) инвестицияларға – инвестицияларды жүзеге асыру кезінде әрекет еткен заңның ережесі сақталады.

Бұл бап көптеген талқылаудың себебі болды. Біріншіден, бұл бапты дұрыс түсінбеу Қазақстанның экономикалық мүдделеріне үлкен зиян келтірді.

1995 жылы Салық кодексін енгізуге байланысты кейбір тауарлар импорттарынан қосымша құнға салынатын салық және акциздер алынды. Көптеген инвесторлар заңның шалалығына сүйене отырып, ал ереженің қызметі барысында алынып тасталуына қолдарын жеткізді. Нәтижесінде ерекшеленетін бюджет ондаған, тіпті жүздеген миллион доллардан айырылды. Кейіннен бұл мәселе ҚР-ның Үкіметі мен парламентінде қаралып, 6-бап мына ережемен толықтырылды, онда – бұл кепілдіктер импорт тәртібі мен жағдайларына, акцизге тауарларды өндіру және жүзеге асыруға тиісті емес.

Заңның 7-бабы шетел инвестицияларын ұлттықтандыру мен экспроприация туралы.

Заңның 8-бабында ҚР-ның заңдарына сәйкестігі жоқ, мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың шетел инвесторларының қызметіне кедергі келтіретін және олардың жағдайын төмендететін әрекеттерін заңсыз деп тану туралы көрсетілген. 9-бап. Бұл бапта инвесторларға төленетін өтемақылар мен келтірілген шығындарды өтеу, яғни келеңсіз жағдайлардың кесірінен немесе мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың шығарған нормативтік актілері мен шешімдері немесе заңсыз әрекеттерінің негізінде пайда болған жағдайлар.

Заңның 10-бабында шетел инвесторларының қызметінен түскен табыстарды кез келген ҚР-ның заңдарымен тыйым салынбаған мақсатта және өздерінің қалаулары бойынша пайдалануы.

11-бап. ҚР-ның заңдар талаптарына сәйкес шетел инвесторларының өз валюталарын пайдалануы.

Заңның 12-бабында шетел инвесторларының қызметіндегі жариялылық туралы белгіленген.

13-бап бойынша шетел инвесторларының қызметіне ҚР-ның заңдарымен арнайы өкілдіктер берілген мемлекеттік органдардың бақылауы көрсетілген.

Басқа мемлекетаралық экономикалық қатынастарға қарағанда, тікелей шетел инвестицияларының пайдасы көп: біріншіден, олар шетел капиталын отандық тауар өндірісіне салудың қайнар көзі; екіншіден, технологиялық трансферт «ноу-хау» қамтамасыз етеді.

Қазақстан экономикасына тікелей инвестициялардың пайдасын ескере отырып 1997 жылы 28 ақпанда «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заң қабылданды. Осы заң бойынша республикамызда инвестициялар жөнінде мемлекеттік комитет құрылды. Ол әртүрлі жеңілдіктер мен артықшылықтар беру арқылы экономиканың басым секторына инвестицияларды тартумен айналысатын орган (Қазіргі Инвестициялар жөніндегі ҚР-ның агенттігі).

1997 ж. қыркүйек айында жер қойнауын пайдалануды лицензиялау жөніндегі Үкімет органының қызметі республикамыздың инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитетіне берілді.

1998 ж. бұрынғы Республикалық инвестиция жөнінде мемлекеттік комитетінің ұсынуымен ҚР-ның заңдары мен нормативтік құқықтық актілеріне жер қойнауын пайдаланушылардың инвестициялық қызметін жақсартуға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Яғни Каспийдің солтүстігі және Қарашығанақты игеруге байланысты салық және кеден ісі туралы Жарлықтарға өзгерістер енгізілді.

Жер қойнауын пайдалану саласындағы жаңалық ол – операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы 1998 жылғы заң күші бар Жарлық.

1998 ж. бұрынғы Инвестиция жөніндегі мемлекеттік комитет жер қойнауын пайдалануға байланысты 123 шарт жасасты, оған сәйкес жер қойнауын пайдаланушылар шамамен 8,0 млрд тікелей инвестициялар салуға міндеттенген-ді. Оның ішінде көмірсутегі шикізатына байланысты – 28 пайыз, қатты пайдалы қазбаларға – 52 пайыз және жерасты суларына – 20 пайыз. 1998 ж. ҚР-ның Инвестициялар жөніндегі агенттігі пайдалы қазбаларды барлауға, табуға 188 лицензия берді, оның ішінде 19 мыңы көмірсутегі шикізатына, 73 лицензия кең тараған пайдалы қазбаларға және 93 лицензия жерасты суларына берілген. Онымен қоса 67 лицензия кері шақырылған. Кері шақырудың негізгі себебі жер қойнауын пайдаланушылардың лицензиядан бас тартуы болды; олардың міндетті лицензиялық талаптарды орындамауы.

ҚР-ның «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы бірнеше нормативтік құқықтық актілердің және экономикалық басым секторларына тікелей инвестициялар тартуды мемлекеттік қолдау жүйесін құрды.

1997 ж. 5-сәуірде ҚР-сы Президентінің Жарлығы тікелей инвестицияларды басым секторларға тартуға бағытталған нақты жағдайларды белгіледі.

Бұл алдыңғы қабылданған ескі тізімгі қарағанда негізгі өндірістің жаңа тізімі нақты және кеңірек ашылған мінездеме береді.

1997–98 жылдары экономиканың басым секторларына қатысты Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніндегі агенттігімен инвесторлар арасында 85 келісім-шарт жасалды. Бұл келісім-шарт негіздері бойынша инвесторлар тікелей инвестициялар жобаларын жүзеге асыруға 314,2 млн доллар көлемінде қаражат салуға міндеттенеді. 1998 жылы шетел және отандық инвесторлармен келіссіздер жүргізумен қатар бұрынғы өзгерту Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитет экономиканың басым секторларына жеңілдіктер мен артықшылықтар беруге байланысты істерге аса көңіл бөлді.

1998 ж. маусым айында инвесторлармен келісім-шарт жасасу кезінде жеңілдіктер мен артықшылықтарды беруге байланысты ережеге керекті өзгерту мен толықтырулар енгізілді.

1998 жылы 2000 жылға шетел және отандық тікелей инвесторларды тартуға бағытталған маңызды өндірістердің тізімі қабылданды (Стандарттық). Салықтық жеңілдіктердің стандарттық пакетін қабылдау инвестициялық өтінімдерді қараудың мерзімін қысқартуға әкеліп соқты.

10 млн доллар алатын инвестиция көлемінің жоспары тәуелсіз сараптамашылардың қорытындысымен қаралады. Бұл категория жоспарларына оған қоса кедендік жеңілдіктер де берілді.

1995 ж. Қазақстанда шетел фирмаларына елдің үлкен кәсіпорындарын басқаруға беруге байланысты көлемді жұмыстар істелді. Олардың ішінде, Павлодар алюминий зауыты, Соколов-Сарыбай ГОПО-сы, «Лениногорск ПМК» АҚ, «Феррохром» АҚ, «Жененский ГОҚ» АҚ және т.б. Бұл іс-шараны іске асыруда көптеген сын айтылғанымен, бұл берулер еліміздің экономикалық жағдайының төмендемеуіне, кәсіпорындардың тоқталмауына және жұмыс орындарының сақталып қалуына көмегін тигізеді.

Соңғы 10 ішінде Қазақстандағы саяси және экономикалық өзгерістер, сонымен қатар конституциялық құқық-нарықтық жағдай, шетел инвестицияларын тартуға әкеліп соқты. Республикадағы салық жүйесінің мәні бойынша қайта құру керек болды.

Экономикалық жағдайлардың өзгеруіне, шаруашылық жүргізудің жаңа түрлерінің және меншік түрлерінің пайда болуына, сыртқы экономикалық байланыстардың кеңеюіне байланысты біздің салықтық жүйеміз неғұрлым қатайып, айқындала бастады. Бір-біріне қарама-қайшы заңдар шетел инвесторларын былай қойғанда, отандық инвесторларды тартуға кедергі жасады. Сонымен Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарда және өндірістік тұрғыда дамуына кедергі болды.

Қорыта айтқанда, салықтық заңдарға өзгертулер мен толықтырулар енгізумен ғана мемлекетіміздің алдында тұрған мәселелерді шешу мүмкін емес. Терең және өте кең қамтитын салықтық саясат жүргізу керек болды және ол саясат қысқа мерзім ішінде салық жүйесін құратында болуы керек еді. Айтылып кеткен принциптер ҚР-сы Президентінің заң күші бар Жарлығы «Салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» 1995 ж. 1 маусымда күшіне енген.

Осы мерзімнен бастап, Салық кодексі өз ішінде барлық салықтық заңдарды топтастырған, біртұтас әрекет ететін заң болып қалыптасты.

Салық кодексінің басты мақсаты салық жүйесінің антилизациялануы. Бұл, біріншіден, бюджет мүдделерінің балансын, екіншіден, өндірушілердің, кәсіпкерлердің іскерлігін көтеруге, салық пен басқа да міндетті төлемдердің қысқаруына және оларды төлемегендігі үшін қатаң жаза қолдануды жүзеге асырды.

Бірақ Салық кодексіне алғашқы салық заңына енгізілген өзгерістер секілді, оған да өзгертулер толықтырулар енгізілді.

1997 ж. қабылданған «Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы» ҚР-ның Заңының негізінде «Салық туралы» Жарлыққа тікелей инвестицияларға берілетін жеңілдіктер енгізілді.

Инвестициялық қызметтің дамуына кедергі жасайтын ең басты нәрсе, ол – қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС) – дейді инвесторлар.

ҚҚС бойынша алынатын салық өте тиімсіз және жұмсаған еңбегіне тұрмайтындай.

Біздің экономикамызға сыртқы займдарды қысқартуға байланысты көптеген жұмыстар жасалуда. Республикамыз Халықаралық валюталық қорының, Халықаралық даму және қайта жаңғырту банкісінің, Инвестицияда кепілдеудің халықаралық агенттігінің мүшесі болды. Мемлекеттік басқару және өндіріс саласында Қазақстанда кең көлемді өзгерістер жүргізілуде:

-тиімсіз кәсіпорындарды бюджеттік қолдаудан бас тарту;

- мемлекет меншігіндегі өндірістік кәсіпорындарды жекешелендіру;

- шетел кредитін мемлекеттік кепілдеуді қатаң мемлекеттік реттеу;

- сыртқы қарыздарға бақылау жасау.

Қазақстанның Банк жүйесі реформалау процесі кезінде біртіндеп банктік қызмет етудің халықаралық стандарттарына көшуде. Қазіргі кезде Қазақстан банктері өз клиенттерін несиелеу, әртүрлі халықаралық операциялар,бағалы қағаздар мен мәміле жасау, депозиттерді орналастыру, құжаттарды сейфтік сақтау және т.б. қызметті жүзеге асыруда.

1997 ж. банктік заңдарға өзгертулер енгізілді, оған сәйкес банктерді депозиттік және инвестициялық етіп бөлу алынып тасталды. Оның орнына банктерге ірі көлемдегі және ұзақ мерзімді несиелерді бергізбеді.

Инвесторлар үшін қаржылық есеп берудің сыртқы аудит жүйесі инвестицияларды салу бағытын таңдаудың бірден-бір себебі.

1998 ж. Қазақстанда Халықаралық стандарттарға сай, жаңа бухгалтерлік есеп беру мен аудиттің жаңа стандарттары әрекет ете бастады.

ҚазМУ хабаршысы. Заң сериясы. 2000. № 1(14). 106-109 б.
_______________

Мухитдинов

Нажмитдин Баукеевич
ИЗБРАННЫЕ ТРУДЫ. Т. 6
Состояние и тенденции развития теории

финансового законодательства

Утверждено к печати Международным центром

научных исследований и правовой экспертизы РК
Редактор С. Досаева

Корректор А.Ахметова

_______________________________________________
Подписано в печать 21.12.2011. Формат 60х84 1/16

Печать офсетная. Усл. печ.л. 23. Тираж 200 экз.

Книга отпечатана в типографии ТОО «Нурай Принт Сервис»

Адрес: РК, г. Алматы, ул. Муратбаева, 75

Тел. (8-727) 234-17-02, 253-77-40