В данной статье проведен обширный анализ процесса становления пофессионального Парламента в рк и разносторонне исследован исторический путь формирование этого института. Abstract

• 
  Жалпыға бірдей тең және төте сайлау;
  
• 
  Компартия қатаң бақылады;
  
• 
  Депутатқа кандидаттар партия ұйымдары белгілеген таптық, партиялық, ұлттық, жыныстық-жастық және басқа да квоталар бойынша іріктелді.
  
• 
  Сайлау басталмастан бұрын қанша жұмысшы, колхозшы, қызметші, коммунист, комсомол мүшесі, қазақ, орыс, украйн, т.б. ұлт өкілдері, әйелдері, жастар т.с.с. белгілі болады.
  
• 
  Мемлекеттік органдардың жоғарғы шенеуніктері, партия, комсомол және кәсіподақ органдарының басшылары атқарып жүрген қызмет лауазымдарына сәйкес депутаттыққа кандидат болып ұсынылатын.
  
• 
  Жоғарғы Кеңес Төралқасы Жоғарғы Кеңестің сессиялары аралығында қажет болған жағдайда Қазақ КСР қолданыстағы заңнамалық актілерге өзгерістер енгізіп, оларды кейін кезекті сессияның бекітуіне ұсынатын.
  

• 
  Алғашқы неғұрлым демократиялық сайлау (360 депутаттық мандат үшін 2 мыңнан аса үміткер);
  

• 
  Қазақ КСР Президентін тағайындауы, Қазақ КСР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы «1990ж. 24 сәуірдегі Қазақ КСР-ң заңымен Қазақ КСР Президенті қызметі» тағайындалды.
  
• 
  1990 жылы 25 қазанда «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация қабылдады. Онда тұңғыш рет аумақтың бөлінбейтіні және оған қол сұғылмайтындығы бекітіліп, еліміз халықаралық құқық субъектісі ретінде айқындалды, азаматтық институт, сондай-ақ меншік нысандарының тең құқылығы енгізілді.
  
• 
  1993ж. 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Конституциясын («Негізгі заң») қабылдауы. Осы Конституцияға сәйкес Жоғарғы Кеңеске көп өкілдік беріліп, биліктің бөлінуі мен тепе-теңдігін қиындатты.
  
• 
  Сайлау туралы Кодекс, Республика Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру туралы заң және Жоғарғы Кеңес өкілеттілігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы заң қабылдады.
  
• 
  ХІІ шақырылым басым бөлігі тәуелсіз елдің маңызды мәселелерін реттейтін 276 заң мен 747 қаулыларын қабылдаған.
  

• 
  Көппартиялы, қоғамдық қозғалыстар да енді (Қазақстан Халық Бірлік Одағы (32 адам), Қазақстан Халық Конгрес партиясы (12 адам), Кәсіподақтар федерациясы (12 адам), кәсіби белгісі бойынша қалыптасқан 14 депутат).
  
• 
  Атқарушы билік өкілеттілігіне жиі араласты. Парламент үкіметтің әлеуметтік-экономикалық, құқықтық саясатына сенімсіздік білдіретінін айтты. 1994 жылы атқарушы билік пен заң шығарушы арасында келісімге келіп, елдің тұрақсыздығы мен құлдыраушылы-ғынан арылудағы аса маңызды қадам болды.
  
• 
  Бұл кезеңде Жоғарғы Кеңестің қызметіндегі басты жаңалық – қазіргі парламенттік тыңдаулар-ға ұқсас құрылымның болуы.
  
• 
  Өз құқығына билік тармақтарын бөлу тетігі логикалық тұрғыдан аяқталуға дейін жеткізіл-меген, биліктің тежемелілігі мен тепе-теңдік жүйесі нақты мазмұнмен толықтырылмаған, Жоғарғы Кеңестің, Президенттің және Үкіметтің мәртебесі аяғына дейін айқындалмаған мемлекеттік құрылыстың ең бір күрделі кезеңінде іске кіріскен еді.
  

1.Республикалық қоғамдық ұйымдардан 90 адам сайлануы тоталитаризмге соққы болып, бір партияны әлсіретті.

2. ХІІ сайланған Жоғарғы Кеңес тығырыққа тіреліп, Кәсіби Парламент керектігін дәлелдеді.

3. Өзін-өзі таратуы.

(19 облыстан және ҚР аста-насынан екі-екі адам сайланды),

• 
  4 әйел адам,
  
• 
  60 жастан асқан 4 адам.
  
• 
  10 заңгер, 10 экономист, 9 инженер,8 ауыл шаруашылық маманы.
  
• 
  4 ғылым док-торы, 11 ғылым кандидаты.
  
• 
  Сенат төрағасы: Өмірбек Байгелдин.
  

• 
  7 ғылым док-торы, 10 ғылым кандидаты.
  
• 
  19 адам – жер-гілікті атқару органдарынан және мәслихат-тың басшылары мен қызметкер-лері.
  
• 
  Мәжіліс төрағасы: Марат Оспанов
  

• 
  39 депутаттың 3-і әйел,
  
• 
  9 заңгер, 6 экономист, 11 инженер, 7 ауыл шаруашылық маманы, 6 педа-гог, саясаттану-шы, журналист.
  
• 
  4 академик, 6 ғылым докторы, 3 профессор,
  

• 
  Конституцияға өзгерістерден кейін 1999ж. ал-ғаш рет Орталық Азия өңірінде аралас схема бойынша ҚР Парламенті Мәжілісіне сайлау өтті.
  
• 
  Партиялық тізім бойынша сайлау (10 саяси партия қатысты)
  
• 
  Жетіпайыздың межені өткерген төрт партия (Отан, Азамат, Аграрлық, Коммунистер)
  
• 
  1 академик, 7 доктор, 20 ғылым кандидаты,
  
• 
  30 инженер,
  

• 
  Мәжіліс төрағасы: Жармұқан Тұяқбай
  

• 
  37 ер, 2 әйел.
  

• 
  Сенат төрағасы: Нұртай Әбіқаев, 2007ж Қасым-Жомарт Тоқаев.
  

• 
  Сайлауға 12 саяси партия қатысып, 4-і екі сайлау блогы құрамында.
  
• 
  67 депутат – Рес-публиканың әкімшілік аумақтық бірлігі ескеріле отырып құрылған сайлаушылар саны тек бір мандатты аумақтық сайлау округы бойынша сайланды.
  
• 
  10 депутат – тең өкілдік жүйе бойын-ша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округы аумағы бойынша партиялық тізім бойынша (Отан-7, Асар-1, Ақжол-1, Аграрлық және Аза-маттық партиялары-ның «АИСТ» сайлау блогынан-1).
  
• 
  Жалпы, 59 депу-татты саяси партия-лар ұсынды (42-Отан, 11-«АИСТ» блогы, 4-Асар, 1-Ақжол, 1-Қаз.Дем. Партиясы, 18- Өзін-өзі ұсынғандар).
  
• 
  67 ер адам, 8 әйел.
  
• 
  Орташа жас 53.
  
• 
  Ең жасы 28, ең үлкені – 73жаста.
  
• 
  28 –ның ғылыми атағы бар (13 ғылым кандидаты, 15 ғылым докторы).
  
• 
  21 инженер, 14 заңгер, 16 экономист.
  
• 
  29 депутат бұрынғы сайланымда жұмыс жасаған (3-бірінші, 3-екінші сай-ланымда, 2-Сенатта, 12-і Жоғарғы Кеңес депутаттары).
  
• 
  Мәжіліс төрағасы: Орал Мұхамеджанов
  
• 
  2007ж. 20 мау-сымда ҚР Президенті жарлы-ғымен таратылды.
  

• 
  98-і партиядан, 9-ын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын болды.
  
• 
  2007ж. 18 тамызда 7 саяси партияның ішінде жеті пайыздық межені бағындырған «НұрОтан» Халықтық-Демократиялық партиясы барлық 98 орынды иеленді.
  
• 
  98-дің 39-депу-таттық корпуста бұрын болғандар, 24-мемлекеттік бас-қару органдарынан, 19-жергілікті мем-лекеттік басқару органдарынан, 8-бизнес құрылым-дарынан, 8-білім, ғылым, мәдениет өкілдері, 9-бас-қалар.
  
• 
  11 ғылым док-торы, 10 ғылым кандидаты.
  
• 
  42 инженер, 24 заңгер, 23 педагог, 21 экономист, 9 ауыл шаруашылық білімі бар.
  
• 
  82 қазақ ұлтынан және түрлі этнос өкілдерінен 17 орыс, 2 неміс, 1 беларусь, 1 балкар, 1 кәріс, 1 украйн, 1 өзбек, 1 ұйғыр кірді.
  
• 
  Құрамында 17 әйел адам.
  
• 
  Орташа жас-52.
  
• 
  Мәжіліс төрағасы: Аслан Мусин. 2008ж. қазаннан бастап Орал Мұхамеджанов
  
• 
    Төртінші сай-ланған ҚР Парла-ментінің Мәжілісі ҚР Президентінің «Төртінші шақы-рылған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін тарату және ҚР Парла-менті Мәжілісі де-путаттарының кезектен тыс сай-лауын тағайындау туралы» 2011 жыл-ғы 16 қарашадағы Жарлығына бай-ланысты өз жұмы-сын аяқтады.
  

• 
  Жеті саяси партия қатысып, 98 орынның
  

8-Ақжол,

7-Қазақстан ком-мунистік халық партиясынан ие-ленді.

• 
  Бұрынғы сайла-нымның депу-таттық корпусы-нан 43 депутат өтті.
  
• 
  Орта жасы – 56, бұл төртінші сайланымдағыдан төрт жасқа жоғары. Жасы бойынша  саны ең көп топ 50-ден 59 жасқа дейінгілер болып табылатын – 47 депутат, 60 жастан асқандар – 34,  содан кейінгі топ  40 жастан 47 жасқа дейінгілер – 22 депутат және  ең аз топ 30 жастан 39 жасқа дейінгілер - 4 депутат.
  
• 
  Ең жасы 32 жас (А.Тортаев), ең жасы үлкені 74 (В.Косарев).
  
• 
  107 депутаттың 27-і әйел.
  
• 
  Инженерлер – 30 депутат, 21 педагог, 13 заңгер депутат бар. 21 депутаттың экономикалық білімі, 10 депу-таттың ауыл шаруашылығы білімі бар.
  
• 
  Мәжілісте 2 академик, 17 ғы-лым докторы жә-не 25 ғылым кандидаты,
  
• 
  60 парламен-тарийдің  екі жоғары білімі бар.
  
• 
  Депутаттық корпус құрамын-да 76 қазақ, 21 орыс, 3 украин, 2 неміс және бір-бірден татар, шешен, кәріс, өзбек және ұйғыр бар.
  
• 
  Мәжіліс төрағасы: Нұрлан  Нығматулин
  

• 
  Барлығы 664 заң келіп түсті (591-Үкімет, 53-депутат-тардан).
  
• 
  Мәжіліс депутат-тары 558 заң жоба-сын мақұлдады, оның 31-і Палата-лардың бірлескен отырысында талқы-ланды.19 заң жобасы қабылданбады.
  
• 
  Мәжіліс мақұлдағаннан кейін Сенат 308 заң жоба-сын қабылдады. Мәжіліске өзгерістер мен толықтырулар-мен бірге 167 заң жобасы қайтарылды.
  
• 
  ҚР Президенті 497 заңға (Үкімет бастамасымен 468, депутаттар бастама-сымен 29) қол қойды. Солардың ішінде 106-ы дербес заңдар, 153-і қолданыстағы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, 194-і халықаралық келісімдер мен шарттарды ратификациялау.
  

• 
  Парламент Мәжілісіне 827 заң жобасы келіп түсті (Үкімет 646, депу-таттар бастамасы-мен 181). Бұлардың ішінде Елбасы 11 заң жобасын Парламент Палата-лары шұғыл түрде қарауы тиіс, ал 15 заң жобасын басым деп жариялаған.
  
• 
  Мәжіліс 622 заң жобасын мақұлдап Сенатқа жіберді, 25 заң жобасы қабылданбады. 93 заң жобасын заң шығару бастамашы-лары болған субъек-тілер кері қайтарып алған.
  
• 
  Палаталардың бірлескен отыры-сында 30-ға жуық заңды талқылап, қабылдады.
  
• 
  Ел Президенті Парламент қабылда-ған 604 заңға қол қойды. Оның ішінде жаңа дербес заңдар-120, дербес заңға өзгерістер мен толықтырулар-223, қолданысы тоқта-тылған немесе қол-данысқа енгізілген-17, 244-халықаралық келісімдер мен шарттар ратификацияланды.
  
• 
  Мемлекет басшысы қол қойған 52 заң депутаттар бастамасымен.
  

• 
  03.11.2004-01.07.2005жж. аралықта Мәжіліске 79 заң жобасы келіп түсті (Үкімет-63, депутаттар бастамасымен-16).
  
• 
  Екінші сайланған Мәжілістің 6-сессиясынан ауысқан 125 заң жобасы болды (Үкімет-58, депутат-тар бастамасы-67).
  
• 
  Мәжіліс жұмыс жасаған сегіз ай ішінде 82 заң жоба-сы қаралып, мақұл-данып, Сенатқа жі-берілді. Сенат 30 заң жобасын қабылдап, 45 заң жобасын өз-герістер және толықтыруларымен Мәжіліске қайтарды
  
• 
  ҚР Президенті 76 заңға қол қойды. Оның 17-негізгі, жаңадан қабылдан-ғандар, 39-негізгі заңға өзгерістер мен толықтырулар енгі-зілген, 19-ратифи-кацияланған халық-аралық конвенция-лар мен хаттамалар, келісімдер мен шарттар, 1-ҚР мемлекеттік басқару саласындағы кейбір заңнамалық акті-лерінің күші жойыл-ды деп тану туралы.
  

• 
  Мәжіліске енгі-зілген заң жобалары-ның саны-883.
  
• 
  Мәжіліс 525 заң жобасын мақұлдап, Сенатқа жіберді.
  
• 
  ҚР Президенті қол қойған заңдар-дың барлығы 493 (1-Конституцияға өз-герістер мен толық-тырулар енгізу, 252-ратификациялар, 4-күшін жоғалту қолданысқа енгізу, 182-заңдарға өзге-рістер мен толық-тырулар).
  
• 
  Мәжілістің заң жобаларын жұмысқа қабылдау туралы қаулыларының күші жойылды деп таны-луына байланысты қарастырылмаған заң жобалары-20.
  

2.Өкілдік орган тұрақты жұмыс істемеуі.

3. Республиканың Жоғарғы сотын және халық комиссар-ларын сайлады.

4.Халық комиссарлары, Министрлер кеңесі Жоғары кеңес алдында жауапты, оған есеп беріп отырды.

5.Атап көрсетілмегенімен өкілдік және бақылау фунциясы жұмыс жасады.

6.Көбіне-көп квазипарла-менттік сипатта қызмет етуі.

2.Бір палаталы құрылым

3.Республика Консти-туциясын қабылдап, өзгерістер мен толық-тырулар енгізе алатын.

4.Конституциялық Сотты, Бас Прокурор-ды, Ұлттық Банк Төр-ағасын тағайындайтын және өз міндеттерінен босата алатын.

5. Коммуинистік сарың санада басымырақ болды.

6. Тұрақты жұмыс жасауы(ХІІІ сайланым).

7.Көппартияның енуі (ХІІІ сайланым).

2.Парламент – ҚР-ның заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.

3.Тұрақты негізде жұмыс жасайтын екі Палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады.

4.Парламент Конституцияға Президент ұсынысы бойынша өзгерістер енгізеді.

5.Төменгі өкілетті органдардың жоғарыларынан тәуелсіздігі.

6.Жоғары мемлекеттік лауазым-ды тұлғаларды Президент пен Парламент келісе отырып тағайындайды.

7.Парламентте депутаттық ұйымдардың құрылуы.

8.Кәсіби Парламент аз болса да заңды қайта Үкіметке қайтаруы.

9.Депутаттардың кәсібиленуі (Палаталар әр Палатада саны жетіден аспайтын тұрақты комитеттер құрады).

10.Ең бастысы – көп партияның енуі.