Закон сингармонизма. Ударение. 2 сабақ. Ел Конституциясы

10. 
    Класс
    

Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері Ата Заң екі рет кабылданды. (С тех пор, как наша страна стала суверенной, Главный Закон принимался два раза). Парламентте қабылданған негізгі заңымыз қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі саяси-құқықтық табысымыз болғанмен, онда бірқатар маңызды мәселелер орнықты шешім таппады, сондықтан 1995 жылы 30 тамызда жаңа Ата Заң қабылдау жөнінде бүкілхалықтық референдум өткізілді. (Хотя принятый парламентом основной закон стал в определенный период политико-правовым достижением в развитии общества, в нем ряд важных вопросов не нашли установленного решения, поэтому 30 августа 1995 года был проведен всенародный референдум о принятии новой Конституции). Оған азаматтардың 90,51 пайызы қатысып, олардың 89 пайызы Конституцияны қабылдауды жақтап дауыс берді. (В нем участвовал 90,51 процент, из них 89 процентов проголосовали за принятие новой Конституции). Бүкіл Қазақстан халқы талқылап, қабылданған Ата Заңымыз өзінің гуманистік ізгілігімен, демократиялық сипатымен және тәуелсіз мемлекетімізді нығайтуға деген пәрменді бағыттылығымен ерекшеленеді. (Наша Коституция, в обсуждении и принятии которой участвовал весь казахстанский народ, отличается своими гуманистическими ценностями, демократичностью и сильной направленностью на укрепление нашего независимого государства). Ата Заңды құрметтеу, жақсы білу және мүлтіксіз орындау әрбір азаматтың міндетіне жатады. (Уважать, хорошо знать и безошибочно исполнять Конституцию страны является обязанностью каждого гражданина). Оның қағидалары мемлекеттің барлық мүмкіндіктері пайдаланыла отырып, заңды түрде қорғалады. (Ее положения защищаются законным образом с применением всех возможностей государства).

1. 
   Мәтіннен Ата Заңның қай жылдары қабылданғаны туралы сөйлемді теріп жазып, ондағы үндестік заңына бағынатын сөздердің жасалу жолдарын анықтаңдар.
   

Выпишите из текста предложения, содержащие год принятия Конституции, выберите оттуда слова, подчиняющиеся закону сингармонизма и проведите разбор словообразования.

Үлгі: маңыз + ды (сөздің түбірі ұяңға аяқталып, жұрнақ ұяңнан басталады).

1. 
   Жалғау сөздің жуандығына /жіңішкелігіне қарай үндесіп жалғасады. (Окончание подбирается согласно твердости / мягкости звучания слова).
   
2. 
   Сөздің түбірі ұяң (б, в, г, ғ, д, ж, з) я үнді (й, л, м, н, ң, р, у) дауыссызға аяқталса, жұрнақ та ұяңнан / үндіден басталады. (Если корень слова оканчивается на звонкую (б, в, г, ғ, д, ж, з) или сонорную (й, л, м, н, ң, р, у) согласную, тогда и суффикс начинается со звонкой /сонорной согласной).
   
3. 
   Сөздің түбірі қатаң (к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ) дауыссызға аяқталса, жұрнақ та қатаң дауыссыздан басталады. (Если корень слова оканчивается на глухую (к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ) согласную, то и суффикс начинается с глухой согласной).
   

Жуан		Жіңішке
қабыл + дан + ған		негіз + гі
қабыл + дау		белгі + лі
заң + ы + мыз		кезең + ін + де + гі
қоғам		мәселе + лер
даму + ы + ның		шешім
құқықтық		жөн + ін + де
табыс + ы + мыз		өткіз + іл + ді
онда
орн + ық + ты
тап + па + ды
сондықтан
жыл + ы
(30) отыз + ыншы
тамыз + да
жаңа
Ата

1. 
   көмектес септік жалғауы (-мен, -пен) бар сөздер. Мысалы: парламентпен,
   

2. 
   араб-иран тілдерінен, басқа тілдерден де енген сөздер (саяси, референдум),
   

3. 
   кейбір біріккен сөздер (бірқатар, бірыңғай, бүкілхалықтық).
   

2. 
   Берілген сөз тіркестерінің екпінін анықтаңдар:
   

Гуманисті᷾к ізгілігіме᷾н, демокра᷾тиялық сипатыме᷾н, пәрменді᷾ бағыттылығыме᷾н, Заңды᷾ құрметте᷾у, мүлтіксі᷾з орында᷾у.

1. 
   Сұрақтарға жазбаша жауап беріңдер.
   

1. 
   Ата Заңымыз несімен ерекшеленеді?
   

2. 
   Қазақстан Республикасының әрбір азаматының міндеті не?
   

3. 
   Ата Заңымыз соңғы рет қай жылы қабылданды?
   

Жауаптарыңдағы қойылған тыныс белгілірін түсініңдер.

2. 
   Ізгілік  ізгілігімен
   

Осы сөздердегі қарамен жазылған дыбыстардың не себепті өзгергенін анықтаңдар.

Ата Заң туралы қосымша әдебиетті пайдалана отырып, реферат дайындаңдар.

Задание 3. Проведите разбор нижеприведенных слов согласно образцу. Определите к какой части речи относятся эти слова.

Үлгі: тәуелсіздік – тәуел + сіз + дік

Талдау Разбор	Түбір сөз Коренное слово	Жұрнақтар Суффиксы	Сөз табы Часть речи
белгі + лі известный	белгі (зат есім) знак, отметина (имя существительное)	-лі	сын есім имя прилагательное
маңыз + ды важный	маңыз (зат есім) смысл, содержание (имя существительное)	-ды	сын есім имя прилагательное
орн + ық + ты устойчивый, прочный, установленный	орын (зат есім) (ы дыбысы түсіп қалды) место (имя существительное) (выпал звук ы)	-ық, -ты	сын есім имя прилагательное
бүкіл + халық + тық всенародный	бүкіл (үстеу) + халық (зат есім) – біріккен сөз весь (наречие)+ народ (имя существительное) – сложный корень	-тық	сын есім имя прилагательное
гуманис + тік гуманистический	гуманист (зат есім) (т әріпі түсіп қалды) (имя существительное) буква т выпадает (два раза вместе с суфиксом не пишется)	-тік	сын есім имя прилагательное
пәрмен + ді мощный	пәрмен (зат есім) сила, мощь (имя существительное)	-ді	сын есім имя прилагательное
мүлтік + сіз безошибочно, точно	мүлтік (зат есім) недостаток, изъян (имя существительное)	-сіз	үстеу наречие
мүмкін + дік + тер + і возможности	мүмкін (үстеу); -тер – көптік жалғау; -і – ІІІ жақ, тәуелдік жалғау возможно (наречие); -тер – окончание множ. числа; -і – спряжение ІІІ лица	-дік	зат есім имя существительное
мемлекет + тің государства (чего? родительный падеж)	мемлекет (зат есім); -тің – ілік септік жалғауы государство (имя существительное); -тің – окончание родительного падежа		зат есім имя существительное