Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың мақсаты мен міндеті

Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың мақсаты мен міндеті

Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту

1.1 Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың тиімді жолдары

2. 
   Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытуда жаңа технологияларды пайдалану
   

ІІІ. Қорытынды 25 -26

Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың маңызы

ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26

Мектепте оқылатын қазақ тілі курсының бағдарламасында зат есімнің грамматикалық категорияларының алатын орны мен оны оқытудың мәні зор.

Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту - оқушының сөйлеу, жазу тілі дағдысының, мәнерлі оқуының, орфографиялық, пунктуациялық білім дағдыларының қалыптасуының, дамуының негізгі кілті болып табылады. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға зат есімнің грамматикалық категориялары танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімінің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады:

1. 
   Зат есімнің грамматикалық категориялары туралы түсінік;
   
2. 
   Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқудағы мақсат;
   
3. 
   зат есімнің грамматикалық категорияларының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері.
   

Осылай өткізілетін материал көлемі анықталып алған соң, сол материалды толық меңгерту, әрбір минутты бос жібермеу, ол үшін оқушылардың өзіне жұмыс істеу, ой қорытындысын жасату сияқты мәселелер мақсат етіледі.

Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту принципі педагогиканың дидактикалық принциптеріне негізделіп оқытылады. Мәселен, дидактиканың берілетін сабақ тақырыбы өткен тақырыппен байланыстырылып отырылуы керек және өтілетін материалдар бірімен-бірі тығыз байланысты болсын деген ережесіне негізделіп отыратын болса, зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту оның алдында өтілген сөз құрамымен байланысты өтіледі.

Мұғалім зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытуда оның мынадай екі жағына көңіл аударады:

Бірінші, зат есімнің грамматикалық категориялары туралы жаңа тақырыпты бастамастан бұрын, оқушылардың бастауышта мектепте одан өткен материалдарын есіне түсіріп, соны Ү сынып көлемінде өтілетін материалды білгізуге жетек ете отырып түсіндіреді. Ол үшін бастауыш мектепте өтілетін зат есім түрленуінің бағдарламалық көлемін жақсы біліп, оны қандай жолдармен байланыстырудың тәсілдерін белгілеп қояды.Ондай тәсілдер әр түрлі болады:

Кейбір мұғалімдер бастауышта өтілген зат есімнің категорияларының негізгі ерекшеліктерін қамтитын сұрақтар қойып, сол сұрақтарға оқушылардың өздеріне жауап бергізіп, мысалдар келтіру жолымен қайталап барып, жаңа тақырыппен байланыстырады.

Кейбір мұғалімдер бастауышта өтілген зат есімнің грамматикалық категорияларының бағдарламалық көлемін қамтыған мәтіндерді талдатып айтқызып, соны жаңа тақырыппен байланыстырады.

Екіншіден, мұғалім Ү сынып көлемінде оқылатын зат есімнің грамматикалық категорияларының ерекшеліктерін оқушыларға жүйелі және дәл түсіндіру үшін, тіліміздегі сөздердің құрамына, лексикалық мағынасына қарай алуан түрлі өзгеретіндігін байқатады.

Оқыту тек білім беру ғана емес, сонымен бірге балаларды жан-жақты жетілдіру және тәрбиелеу, шеберлік және дағдымен қаруландыра түсу болып саналады. Сондықтан да зат есімнің грамматикалық категорияларын меңгерту үшін іріктеліп алынатын материалдар оқушыларға тәрбие беру жағынан да маңызды, бағалы болуға тиіс. Ал сабақ жүргізу процесінде қолданылатын методикалық әдіс-тәсілдер тақырыпты оқушылар түсіну үшін жағдай жасап қана қоймай, соған сәйкес балалардың жан-жақты дамуына әсер ететіндей болғаны жөн.

Зат есімнің басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі – көптік, тәуелдік, септік, жіктік категорияларының болуы. Зат есімнің грамматикалық категорияларын шығармашылық тұрғыда жүйелі оқыту және оны оқушыларға сапалы білгізіп, тиянақты меңгерту оған керекті әдістемелік әдіс-тәсілдерді дұрыс қолданып отыруға бойланысты. Ол үшін мұғалім зат есімнің грамматикалық категорияларына тән белгілерін бағдарлама бойынша жоспарлап, одан ұйымдастырылатын сабақ түрлері мен өтілетін иатериалдардың көлеміне қарай әдістерін белгілейді. Ол әдістердің жеке тәсілдерін ұтымды қолданудың нәтижесінде зат есімнің грамматикалық категорияларына тән белгілері шығармашылық тұрғыда түсіндіріледі.

Бағдарлама бойынша зат есімнің морфологиялық белгілері ІІ сыныптан бастап оқытылады. Бастауыш мектептің ІІ сыныбында зат есімнің жекеше, көпше түрі, көпшенің морфологиялық белгісі өтіледі де, ІІІ –ІҮ сыныптарда бұл қайталанып оқытылады.Ү сынып оқушыларына зат есімнің жекеше, көпше түрлері бастауыш мектептің өзінде таныс болғандықтан, енді оларды грамматикалық тұрғыдан түсіндіру қажет. Бұл үшін бірдей заттың жеке және бірнешеуі бейнеленген суреттерді пайдалануға болады. Мұғалім солардың мағынасын түсіндіру арқылы зат есімнің жекеше, көпше түрі болатынын аңғартады. Зат есімдердің жекеше, көпше тұлғада жұмсалатыны, заттың көптігін білдіру үшін көптік жалғауы жалғанатыны туралы ережемен таныстырады. Сонымен қатар оқушыларға көптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге жалғану варианттарын шатастырып алушылық және неліктен бір жалғаудың түрленіп вариантқа бөлініп кету заңдылықтарын мектеп қабырғасынан үйретудің маңызы зор. Ол үшін буын үндестігі мен дыбыс үндестігі еске түсіріліп қайталанылады да, үндестік заңына байланысты сөздердің соңғы буынының жуан, жіңішке әуеніне қарай үйлесіп келуіне байланысты екендігі түсіндіріледі.

Көптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге үндестік заңының заңдылығына бой ұсына жалғанатын ерекшелігін мынадай көрнекілік арқылы түсіндіруге болады.

дауысты р й -лар, -лер у

з ж л м -дар, -дер н ң

қатаң дыбыстан -тар, -тер соң

Бұл көрнекілікті түсіндіру жолы мынадай:

Алдымен көптік жалғау деген тіркеске түсінік беріледі. Көптік жалғауы жалғанған сөзіне көптік мағына беріп, оны екінші бір сөзбен жалғастыратын болғандықтан, бұл қосымшаға берілген атау өзінің атқаратын қызметіне толық сай келіп, өзінің мазмұнының қандай екенін бірден-ақ аңғартып тұрғанын ескертеміз.

Екінші ретте, көптік жалғауының арнаулы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тұлғалы жалғауының барын және бұлардың буын үндестігіне байланысты жуан, жіңішке вариантта айтылатынын, сол тұлғада жазылатынын балалар, кемелер, көлдер, кітаптар, мектептер сөздері арқылы түсіндіреміз.

Үшінші ретте, көптік жалғауының қосымшаларының басқы дыбыстарының л, д, т, дыбыстарынан басталатын септерінің сырын ашамыз. Бұл жайды мұғалім көрнекіліктегі үшкіл сызық арқылы түсіндіреді. Көптік жалғауы жалғанатын сөздердің соңы дауысты, сонор р, у, й дыбыстарының біріне аяқталса, көптік жалғауы үнді л дыбысынан басталып, -лар, -лер тұлғасында жалғанатындығын сұрақ-жауап әдісімен өздеріне жинақтатып, осы тәрізді мысалдар айтқызамыз. Міне, осындай жолмен көптік жалғауының д, т дыбыстарынан басталатын себебін түсіндіріп, мысалдарды өздеріне тапсырамыз. Осы жолмен түсіндірілген жаңа материалды оқушылардың қаншалықты дәрежеде түсінгендіктерін байқау үшін, магнитофонды пайдалана отырып, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады:

Біріншіден, оқушыларға мынадай мазмұнда жазылған кеспе қағаздарын үлестіріп береміз:

1. 
   Дауысты дыбысқа біткен екі сөз ойлап, оған көптік жалғауын жалға.
   

2. 
   Өнерпаздар, егіншілер сөздеріндегі көптік жалғауы неліктен –дар, -лер болып тұр?
   

3. 
   Күректер, кілемдер сөздеріндегі көптік жалғауының түрлеріне талдау жаса.
   

4. 
   Көптік жалғауы қандай жағдайда д дыбысынан басталады, мысал келтір.
   

5. 
   Көптік жалғауы қандай жағдайда т дыбысынан басталады, мысал келтір.
   

Сондай-ақ, зат есімнің сөздерінің кейбір тобы лексика-семантикалық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтынын да ескеру керек. Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай жүйемен түсіндіріледі:

1. 
   Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: су, шай, сорпа.
   
2. 
   Газ тектес зат есімдердің атаулары: бу, түтін, шаң.
   
3. 
   Уақ, ұнтақ, майда зат есімдердің атаулары: қант, ұн, құм.
   
4. 
   Дерексіз зат есімдердің атаулары: қуаныш, шындық, өкініш.
   
5. 
   Табиғат байлығы, кен атаулары: алтын, мыс, алмас.
   
6. 
   Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, боран, қар.
   
7. 
   Жұптық ұғымды білдіретін затесім атаулары: көз, қол, аяқ.
   

Көптік жалғауы кейде зат есімнен басқа да сөз таптарына жалғанса, оларға заттық мағына үстеп, заттандырып тұрады. Көптік жалғаудың бұл қасиеті әрқашан дұрыс түсініле бермейді. Бұл «Көптік жалғауының бұл жердегі қызметі жұрнақ қызметімен пара-пар дерлік» - деп жалпы жалғаудың табиғатына терең үңілмегендіктен туып отыр.¹ Біріншіден, басқа сөз таптарын заттандыру қасиеті тек көптік жалғауда емес, септік, тәуелдік жалғауда да жиі кездесіп отырады: Еріншектің ертеңі таусылмас, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.(Абай). Екіншіден, көптік, тәуелдік және септік жалғауларының бұндай қасиеті, басқа сөз таптарынан жасалғанда, оларды заттандырып жіберу қасиеті, бұл тұлғалардың зат есімге тән түрлену жүйесі екендігін, зат есімнің таза грамматикалық категориясы екендігін дәлелдейді.

Бір заттың екінші бір затқа тәуелді, меншікті, қатысты болуы – тілдегі
¹ Исаев С. Қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. 62 бет.

ақиқат құбылыс. Бұндай заттар арасындағы меншіктілік-тәуелдік қатынас қандай тілде болса да бар. Бірақ ондай ұғымдардың грамматикалық мәні мен сипаты, берілу амал-тәсілдері барлық тілдерде бірдей, біркелкі бола бермейді. Қазақ тілінде бұл мән тәуелдік жалғау арқылы және меншіктелуші зат атауы мен буын үндестігіне бағынбайтын –нікі, -дікі, -тікі қосымшалы сөздің тіркесі арқылы беріледі. Осы арқылы, яғни, жақ түрлеріне байланысты тәуелділік

грамматикалық формалар негізінде берілуі арқылы қазақ тілінде тәуелдік категориясы грамматикалық категория болып қалыптасқан. Бағдарлама бойынша бұл категория ІІ сыныптан бастап, ҮІІ сыныпқа дейін оқытылады. ІІ сыныпта оқушылар зат есімнің тәуелдік жалғауы, тәуелдік жалғауының І, ІІ жақтары тек адамға айтылатыны жайлы мағлұмат алса, ІІ, ІҮ сыныптарда бұл мағлұматтарды қайталап өтеді.

Ал Ү, ҮІІ сыныптар аралығында «зат есімнің тәуелденуі» тақырыбын оқыту барысында мынадай мақсат қойылады: Тәуелдік жалғауының тәуелдік ұғымын білдіріп, үнемі ілік жалғаулы сөзбен байланыста келетінін түсіндіру; тәуелдік жалғауының арнаулы үш жағы болатынын және олардың І, ІІ жақтары тек адамға ғана меншікті айтылса, ІІІ жақ адамға да, басқа заттарға да қатысты екенін білдіру; тәуелдік жалғауының арнаулы қосымшаларын меңгерту.

Зат есімнің тәуелдік категориясын түсіндіру көптік категориясына қарағанда, күрделі де, қиынырақ. Сондықтан тәуелдік категориясын түсіндіруде мұғалімнің үлкен шеберлігі керек. Мұны мұғалім шеберлігіне байланысты әр түрлі жолмен түсіндіруге болады. Зат есімнің тәуелдік категориясы да сөздері өзара байланысқа түсіретін категория екенін ескерте отырып, нақтылыдан нақтысызға, белгіліден белгісізге қарай үйрету, таныту әдістері арқылы баяндалады.

Мұғалім күні бұрын өзіне тән кітабын, қарындашын, дәптерін ала келуі керек. Ол күндегі әдетінше, сабақтың мазмұнын бірден ашып кетпей, ең алдымен, меншік және тәуелді деген сөздердің ұғымын оқушыларға түсіндіргені дұрыс. Оқытушы өзінің алып келген заттарын көрсете отырып, бұл заттың иесі өзі екенін, заттың басқаға емес өзіне ғана тән, меншікті екенін балалардың көру қабілеті арқылы, әрі ойландыру процесі арқылы түсіндіргені жөн. Мұнан соң заттың иесін менің, сенің, сіздің, оның деген ілік жалғаулы сөздер білдіретінін, жеке тәуелді заттар кітабым, кітабың, кітабыңыз, кітабы деген тұлғада айтылатынын айтып, тақтаға:

Сенің кітабың Сендердің кітаптарың

Сіздің кітабыңыз Сіздердің кітаптарыңыз

Оның кітабы Олардың кітаптары

деген мысалдарды жазып, ілік жалғауының қосымшасы мен тәуелдік жалғауының қасымшаларынының байланысын ойыс сызықтар арқылы түсіндіреміз. Бұл жерде ілік жалғаулы тәуелдік жалғаулы сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, үнемі бір тіркесте айтылатынын аңғарту керек. Сонымен қатар, ІІ жақта қолданылатын тәуелдік жалғауының анайы және сыпайы түрлерінің болатындығы туралы да оқушыларға көрнекі түрде салыстырып түсіндірген жөн.
анайы түрі сыпайы түрі

ІІ жақ (сенің) қарындашың (сіздің) қарындашыңыз

(сенің) үйің (сіздің) үйіңіз
Мұнан кейінгі ретте төменде көрсетілген кесте арқылы тәуелдік жалғауының арнаулы үш жағы бары, оған лайықты қосымшаларының болатыны түсіндіріледі.¹

Зат есімнің тәуелденуі
жақ	жекеше	Көпше
І (мен, біз)	-м, -ым, -ім әкем, үйім	-мыз, -міз, -ымыз, -іміз қозыларымыз, үйлеріміз
ІІ (сен, сіз)	-ың, -ің әкең, қозың	-ың, -ің, -ыңыз, -іңіз үйлерің, үйлеріңіз
ІІІ (ол, олар)	-сы, -сі, -ы, -і қозысы, үйі	-ы, -і қозылары, үйлері

Бұл кестенің көмегімен мұғалім тәуелдік жалғауының І, ІІ, ІІІ жақтары болатынын көрсете отырып, І, ІІ жақтардың үнемі адамға қатысты айтылатынын, ал ІІІ жақ адамға да, басқаға да қатысты айтылатыны түсіндіреді. Осыдан кейін тәуелдік жалғауының үш жаққа тән арнаулы қосымшалары барлығы, жекеше, көпше түрде тәуелденетіндігін осы кесте арқылы оқушылардың өздерін қатыстыра отырып әңгімелейді.

Тәуелдік жалғауы ілік септік пен тәуелді сөздердің арасын байланыстырады. Сондықтан да тәуелдік жалғауы қосылған сөз тәуелденуші сөздің ілік септік жалғауда тұруын керек ететіндігін

Колхоз + дың мал + ы

Оспан + ның киім + і

Ахмет + тің бала + сы

деген сияқты мысалдар арқылы түсіндіріп және тәуелдік жалғауы қосылғанда, сөздердің соңындағы кейбір қатаң дауыссыздар ұяңданып кететіндігін де (кітап – кітабым) оқушыларға түсіндіре кеткен жөн.

Тәуелдік жалғауын танытқаннан кейінгі күрделі мәселе – түбір сөзге дауысты дыбыстан басталған тәуелдік жалғауы жалғанғанда, түбір сөздің соңындағы «ы», «і» дыбыстарының түсіп қалатындығы (бөрік+ім – бөркім, халық+ым – халқым, ауыл+ым – аулым) берілген ұғымды бекіте түсу мақсатында мынадай жұмыс түрлерін жүргізуге болады:

1. 
   Тақтаға мынандай сөйлемдер жазып, олардан тәуелдік жалғаулы сөздерді, оның қарым-қатынасқа түсіп тұрған иелік сөзін қоса тапқызып, бұл
   

жалғаудың нешінші жағында екенін ажыратамыз.

Менің әкем күндегісінен ерте оянды.

Оның қарындасы мектепке тұңғыш рет барады.

Біздің мақсатымыз – сабақты жақсы оқу және үлгілі болу.

2. 
   Кеспе қағазымен жұмыс Төмендегі сөздерді жеке кеспе қағаздарына жазып, оларды І, ІІ, ІІІ жаққа қойып, жекеше, көпше түрде тәуелдеу міндеттеледі. Оқушылардың жауаптарын үнтаспаға жазып, өздеріне тыңдатып, тәуелденген сөздерінің дұрыс-терісін аңғарттырамыз.
   

Отан ел ауыл, шана ой сөз

ақыл тілек көмек газет үй бақша

өз қоян мектеп доп кітап

1. 
   Отан сөзін І, ІІ, ІІІ жақта байланысқа түсетін сөзімен жекеше, көпше түрде тәуелде.
   
2. 
   Ес, ақыл, ой сөздерін ІІІ жаққа қойып тәуелде.
   

Септік жалғауы да тәуелдік, көптік жалғаулары сияқты сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіріп тұратын категория. Септік жалғауының сөздерді байланыстыратын қасиеті мына түрде түсіндіріледі. «Инженердің жаңа жоспарынан біздерге тиетін көмек өте көп» деген сөйлемді тақтаға жазып, инженер сөзіндегі –дің, жоспар сөзіндегі –нан, біздер сөзіндегі –ге қосымшаларын сүртіп тастап, инженер... жаңа жоспары... біздер... тиетін көмек өте көп деген тіркесті қайта оқытып, оқушылардың өздеріне қандай өзгеріс барын аңғарттырамыз. Сөйтіп, сөздердің қарым-қатынасқа түсе алмай, айтайын деген ойдың үйлесімсіз тұратынына оқушылардың көздерін жеткіземіз. Мұнан соң инженер, жоспар, біздер деген сөздердің қарым-қатынасқа түсіп тұрған тіркесін аңғартып, бұл үшін тіркестің өзара бір-бірімен септік жалғауының қосымшалары арқылы қарым-қатынасқа түсіп тұрғанын айтамыз. Осындай ретпен септік жалғауының атқаратын қызметі мен әр септіктің беретін мағынасы қоса түсіндіріледі.

Тақтаға ақ, қызыл бормен септік жалғауының аттары мен сұрақтарын жазып, әрбір септіктердің өздеріне тән арнаулы сұрақтары, қосымшаларының бары айтылады. Бұл жұмыс былайша орындалуға тиіс: тақтаға 7 септіктің атаулары бірінен соң бірі ақ бормен рет-ретімен баған ретінде тізіліп жазылады да, оқушыларды қатыстыра отырып «Тілімізде неше септік жалғауы барын көріп отырсыңдар?» деген сұраққа жауап аламыз. Осылайша оқушылардың назарын аударған соң, тақтадағы септіктердің қатарына қызыл бормен әрқайсысының сұрақтарын жазамыз. Ол сұрақтардың кім? не? деген негізгі түбірден өрбігенін аңғартып, әр септіктің өздеріне тән арнаулы қосымшалары барын, ол қосымшалардың кім? не? Жалғанып тұрған жалғаулар арқылы түрленетіні түсіндіреміз де, әр септіктің тұсындағы кім? не? Сұрағына қосылып тұрған септік қосымшаларының астын сызып көрсетеміз. Сонымен қатар әр септіктің білдіретін мағынасына да тоқталып өткен жөн.

Атау септік. Атау септігі сырт тұлғасы жағынан да зат есімнің түбірі тұлғасымен ұқсас, арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ болып келсе де, басқа септік түрлерімен бірдей арнайы грамматикалық мағынасы бар, басқа септік тұлғаларындай сөз байланыстырғыш қызметі бар, олармен тепе-тең, бірақ нольдік формалы септік жүйесінің бір түрі болып табылады. Атау септігі белгілі бір заттарды атап көрсетеді, сондықтан атау септігіне қойылатын сұрақтар кім? не? деген жалғаусыз формада жұмсалады.

Ілік септік. Ілік септігіндегі сөз үнемі тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады. Ілік септіктің білдіретін басты мағынасы – грамматикалық меншіктілік, иелікті, меншіктілік-қатыстықты көрсету. Ілік септігі кімнің? ненің? қай? деген сұрақтарға жауап болады. Ілік септігінің қосымшалары ашық та, жасырын да қолданылатыны өзара салыстырыла әңгімеленуі керек. Мысалы: мектептің маңы – мектеп маңы, есіктің тұтқасы – есік тұтқасы. Ілік септігі жалғауларының ашық түрде қолданылатыны мынадай жүйеде түсіндіріледі.:

1. 
   Иелік мәнді білдіретін жалқы есімдердің ілік септік жалғауы үнемі ашық айтылады: Асқардың кітабы.
   
2. 
   Иелік мәнді сөздер есімдіктер болса, олардың ілік септігі үнемі ашық айтылады: Менің қаламым.
   
3. 
   Заттанған сөздердің ілік септігі ашық айтылады: оқығанның білімі көп.
   
4. 
   Тәуелдік жалғаулы сөздер ілік септігінде жұмсалғанда ашық қолданылады: Апамның ұршығы.
   
5. 
   Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің аралығына сөз түсіріліп айтылған жағдайда ілік септігі ашық айтылады: Кітаптың ішкі беті.
   

Табыс септік. Табыс септігі зат пен қимылды ұштастырып, өзара байланыстырып тұрады. Табыс септігі қимылдық ұғымды білдіретін кейбір етістіктердің лексикалық мағыналарымен тікелей байланысты болып, олармен табиғи жағынан да қарым-қатынаста келеді. Мысалы, «Тақтаны сулы шүберекпен сүрту керек» деген сөйлемді тақтаға жазып, сүрту керек деген тіркестің баяндауыш екенін, оған нені? деген сұрақтың тікелей қойылатыны аңғартылады. Демек, сүрту керек деген сөз тіркесі тақтаны деген сөздің табыс септікте тұруын қалайтыны ескертіледі. Табыс септігі ілік септігі сияқты ашық түрде де, жасырын түрде де қолданылатыны ескеріліп, үнемі ашық түрде айтылатыны нақты мысалдар келтіріле отырып әңгімеленеді. Мынадай табыс септігі ашық қолданылады.

1. 
   Кімдер? Кімдерді? деген сұрақтарға жауап беретін жалқы, жалпы есімдердің табыс септігі ашық қолданылады. Мысалы: Амантайды Асқар көп ойлады.
   
2. 
   Тәуелдік жалғаулы сөздердің табыс септігінің қосымшалары ашық айтылады. Мысалы: Балалар уақыттарыңды дұрыс пайдаланыңдар!
   
3. 
   Табыс септігіндегі есімдіктердің қосымшалары түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Омар сені іздеп келіпті.
   
4. 
   Табыс септігіндегі сөз бен етістіктің арасына сөз салынып айтылса, қосымша түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Ол кітапты тез оқиды.
   

Шығыс септік. Шығыс септігі – септік жалғауларының ішіндегі оңай меңгерілетін категориясының бірі. Шығыс септіктегі сөздер де етістікпен байланысып, қимылдың болған орнын, мезгілін, себебін, нәрсенің неден істелетінін білдіреді. Мысалы: Олар мәскеуден келді. Шығыс септігіндегі сөздердің мағынасы мен сөйлемдегі қызметі төмендегі мысалдар арқылы түсіндіріледі:

1. 
   Ғарышкерлер Байқоңырдан (қайдан?) ұшырылады.
   
2. 
   Еңбек сабағында пластилиннен (неден?) ат жасадық.
   
3. 
   Асқарды алыстан жүрісінен (несінен?) таныдым.
   
4. 
   асқардан (кімнен?) Омар жақсы оқйды.
   

Көмектес септік. Көмектес септік сөздер де етістіктен болған мүшемен байланысып, іс-әрекеттің құралын, тәсілін және амалын білдіреді. Демек, көмектес септігі бір заттың екінші бір затқа көмекшілік қызметінде жұмсалатынын білдіреді. Мысалы: Адам еңбегімен бағаланады. Көмектес септігінің –мен, -бен, -пен түрлері жиі қолданылады, ал –менен, -бенен, -пенен түрлері қазіргі тілімізде көп жұмсалмайды. Көмектес септіктің қосымшаларының басқа септіктерден бір ерекшелігі – олардың жуан варианты жоқ. Бұлардың түбірге үнемі жіңішке тұлғада жалғанып, буын үндестігіне бағынбайтыны, көмектес септіктің беретін мағыналары да, сөйлемдегі қызметі де түрліше болып келетіндігін сөйлем талдау арқылы түсіндірген ұтымды болады. Мысалы :

1. 
   Еңбеккерлер трактормен (немен?) жер жыртады, комбайнмен (немен?) астық орады. Қасым жолдастарымен (кімдермен?) экскурсияға кетті. Біз баяндаманы ықыласпен (қалай?) тыңдадық.
   

Сөйтіп, оқушыларға түсіндірген септік жалғауының түрін, сұрағын, мағынасын, қосымшаларын жинақтап, өздеріне бала, шеге деген екі сөзді ауызша септетіп, олардың жауабын ақ, қызыл бормен әр септіктің тұсына жазып тұру керек. Осындай жұмыстың нәтижесі тақтада мына түрде көрінуі тиіс:

2. 
   Ілік кімнің? ненің? баланың шегенің
   
3. 
   Барыс кімге? неге? балаға шегеге
   
4. 
   Табыс кімді? нені? баланы шегені
   
5. 
   Жатыс кімді? неде? балада шегеде
   
6. 
   Шығыс кімнен? неден? баладан шегеден
   
7. 
   Көмектес кіммен? немен? баламен шегемен
   

Бұл көріністен жоғарыда айтылғандардан басқа бала, шеге сөздеріндегі септік жалғауларының дәл кім? не? сұрақтарындағыдай түрленіп тұрғанын, буын үндестігіне байланысты қосымшалардың жуан, жіңішке түрлерге варианттанып тұрғанын айту қажет. Бұдан соң дыбыс үндестігіне байланысты да әр септіктің қосымшаларының түрлі вариантта келетінін мына кесте арқылы түсіндіреміз.

Септіктер	Септіктердің жалғаулары
Атау Ілік барыс табыс Жатыс Шығыс Көмектес	Жоқ -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің -ға, -ге, -қа, -ке, -на, -не, -а, -е -ды, -ді, -ты, -ті, -ны, -ні, -н -да, -де, -та, -те, -нда, -нде -нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен -мен, -бен, -пен

Бұл көрнекі құралды жаңа материалды жинақтап қорыту ретінде пайдаланамыз. Септік жалғауының жалғанатын сөздерінің соңғы дыбыстарының әуеніне қарай түрліше болып келетіні осындағы жалғауларды көрсету арқылы түсіндіріліп, сөздердің осындай жалғаулар арқылы түрленуі септеу делінетіндігі тұжырымдалады.

Сонымен қатар мектеп бағдарламасында септеудің жай септеу мен тәуелді септеу деген түрлері кездеседі. Жай септеу деп жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал тәуелді септеу деп септік жалғауының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Септік жалғауының жай септеу түрі мен тәуелді септеу түрін салыстырып оқытуға болады.
жай септеу тәуелді септеу

1. қалам қаламым

2. қаламның қаламымның

3. қаламға қаламыма

4. қаламды қаламымды

5. қаламда қаламымда

6. қаламнан қаламымнан

7. қаламмен қаламыммен

1. 
   Кеспе қағазымен жұмыс істеу. Кеспе қағазымен жұмыс істеудің мазмұн-мақсаты түрліше болып келеді. Септік жалғауын оқушыларға меңгертуде екі түрлі мазмұнда құрастырылған кеспе қағазын ұсынуға болады. Атап айтсақ, бірінші түрінде бірнеше жеке сөздер жазып, оларды дұрыс септеуді талап етеміз. Екінші кеспе қағазында қысқа сөйлемдер жазылып, ондағы септік жалғаулы сөздерді таптырып, оларды сұрағы мен қосымшасына ажыратып, қай септікте тұрғанын таптыру мақсат етіледі.
   
2. 
   Тақтамен жұмыс істеу. Тақтамен жұмыс істеу күнделікті оқытылып жүрген сабақтардың әдетіне әбден қалыптасқан әдіс-тәсілдің бастысы. Тақтаға екі оқушыны қатар шығарып, тақтаны екіге бөліп, екеуіне екі сөзді сұрағымен қоса 7 септікте септеу талап етіледі.
   
3. 
   Үнтаспамен жұмыс. Сабақ үстінде қолайлы деп тапқан жерлерде техникалық құрал-жабдықтарды пайдаланудың мәні үлкен. Сабақ материалын сналы түсіндіруде, сабақты қызықты өткізуде, уақыт мерзімін ұтуда үнтаспаны пайдаланудың да пайдасы мол. Кеспе қағазы арқылы ойландыру үшін берілген тапсырмалардың жауаптарын үнтаспаға жазып алып, оқушылардың өздеріне қайта тыңдатып, дұрыс-терісін байқатып, жіберген қателерін түзеттіреміз. Бұл арқылы оқушыларды ойланып, ұқыпты жауап беруге дағдыландырамыз да, аңғарымпаздыққа баулимыз.
   

Зат есімнің морфологиялық көрсеткіштерінің келесі бір түрі – жіктік жалғауы. Мұнан бұрынғы өтілген жалғаулар сияқты жіктік жалғау да сөз бен сөзді байланыстырады. Жіктік жалғауы септік жалғаулары сияқты кез-келген сөз арасын байланыстыра бермейді, тәуелдік жалғауы тәрізді арнаулы бір тіркесті ғана байланыстырады. Атап айтсақ, бастауыш пен баяндауышты өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Тәуелдік жалғауы өзі жалғанып тұрған сөзін ілік жалғаулы сөзге тәуелді етіп тұрса, жіктік жалғаулы сөз өзі жалғанып тұрған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? екендігін білдіретіні, сонымен қоса, іс-әрекеттің, қимылдың қай жақта істелгенін, істелетінін білдіретіні салыстыру әдісі арқылы түсіндіріледі. Тақтаға мұғалім деген сөзді жазып, оған тәуелдік жалғауын қосып, мұғалім сөзінің оқушыларға тәуелді екені айтылады. Осыдан кейін мұғалім сөзін тақтаның орта тұсына жазып қойып, оған ең алдымен -мін қосымшасын жалғап, мұғаліммін сөзінің кіммін? Деген сұраққа жауап болып тұрған мағынасын аңғартамыз. Мұнан соң –мін қосымшасынан мен сөзінің ұғымы туып тұрғанын түсіндіріп, мен сөзін мұғаліммін сөзінің алдынан жазып қойып, мұғаліммін деген сөздің астынан мұғалім сөзін қайта жазып, оған -сің қосымшасын қосып жазып, қандай өзгеріс болғанын оқушылардың өздеріне айтқызып, -сің қосымшасынан сен деген ұғымның туып тұрғанына көздерін жеткізіп, сен сөзін мен сөзінің астына мұғалімсің дегеннен бұрын жазып қоямыз. Жіктік жалғауының қалған жалғауларын да түсіндіріп І, ІІ, ІІІ жақтарға бөлінетінін білдіреміз. Сөйтіп бұл мысал арқылы жіктік жалғауы жалғанған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? нешінші? екендігін аңғартатын категория екенін танытсақ, келді, оқыды деген етістіктерді үш жаққа қойып:

ІІ жақ сен келдің, оқыдың

сыпайы сіз келдіңіз, оқыдыңыз

ІІІ жақ ол келді, оқыды

деген тұлғаларда түрлендіріп айтуға болатынын көрсетіп, жіктік жалғаулары қимылдық ұғымды білдіретін сөздерег жалғанғанда, қимылдың, іс-әрекеттің қай жақта болатынын, не болмағандығын білдіретінін айтамыз.

Сөйтіп, жіктік жалғауы сырттай қарағанда тәуелдік жалғауына ұқсас болғанымен, бір-біріне ұқсамайтын мынадай айырмашылықтарына тоқталу керек:

1. 
   Тәуелдік жалғауы мағына жағынан меншіктілікті, тәуелділікті білдірсе, жіктік жалғауы заттың кім? не? қандай? нешінші? екендігін білдіреді.
   
2. 
   Тәуелдік жалғаулы сөз үнемі ілік жалғаулы сөзбен байланыса, жіктік жалғауы үнемі атау септігіндегі есімдіктермен қарым-қатынасқа түседі.
   
3. 
   Тәуелдік жалғауы кез-келген есім сөздерге жалғана береді, ал жіктік жалғауы тек қана адамға, мамандыққа байланысты ұғымды білдіретін сөздерге ғана жалғанады. Сонымен қоса, қимылды білдіретін етістік сөздерге талғамсыз жалғана береді, мұндай қасиет тәуелдік жалғауыныда жоқ.
   

Жіктік жалғауының есім сөздер мен етістік сөздерге жалғану ретін және олардың қосымшаларын төменде берілетін кесте арқылы түсіндіреміз.

Осы кесте арқылы жіктік жалғауының қосымшалары есім сөздер тобына жалғанатынын айтып, бұндай сөздердің жіктелуінде ІІІ жақта ешқандай жіктік жалғауының қосымшасы болмайтыны білдіреді. Есім сөздерге жалғанғанда, жіктік жалғаулары заттың кім? не? екендігін білдіреді.

Жіктік жалғауларының қосымшаларымен таныстырып өткен соң, оқушыларға инженер, оқушы, ұшқыш, ұзын, кіші, оқы, бер, оқыған деген сөздерді ауызша да, жазбаша да жіктетіп жаттықтыру керек. Сонымен қоса, тақтаға сөйлемдер жаздыртып, түбіріне, қосымшаларына талдатылады. Оған мына сөйлемдерді алуға болады:

1. 
   Сен сабақты жақсы оқисың.
   
2. 
   Ол ұшқыш болып шығады.
   
3. 
   Алыстан маңыраған қойлар даусы естіледі.
   
4. 
   Біз жазда пионер лагерінде болдық.
   

ХХІ ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алып, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы білім мен ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде: «Құрылымдық өзгерістер мұғалім кадрларын әзірлеу жүйесін оздыра отырып, дамыту мен қамтамасыз етілуі тиіс. Жаңа формацияның педагогы қажет. Мұғалімдердің жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен әрдайым саналып келгеніндей біршама емес, әлдеқайда жоғары болуы тиіс, бұл – уақыт талабы», - деген еді. Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді. Озық технологияны меңгеру мұғалімнің интелектуалды, кәсіптік адамгершілік, рухани азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Қазіргі таңдағы мектептердің іс-тәжірибелеріне дамыта оқыту жүйесі біртіндеп енгізіліп, жатыр. Жүйенің авторлары «дамыта оқыту деп оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды» атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алатын нысана деп білеміз.

Дамыта оқыту жүйесінің сабақтары оқушының ойлау мен практикалық іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады. Ал, ойлау мен практикалық іс-әрекет арқылы оқушының шығармашылық қасиеті дамитынын білеміз. Дамыта оқыту жүйесінің қағидаларын ұстанған мұғалім дайындықсыз сабақ өткізе алмайды. Бұл мұғалім еңбегінің шығармашылығының болуын талап ететін жүйе. Бұл жүйедегі оқытудың мықсаты, мазмұны, формасы, әдісі, баға қою тәсілі дәстүрлі оқыту жүйесімен ешбір сәйкестік таппайды. Дамыта оқыту жүйесінің нәтижесінде оқушы өз пікірін айтуға, оны дәлелдеуге, салыстыруға, болжам жасауға, қорытынды жасауға және өз білімін қажетіне орынды пайдалана білуге үйренеді. Дамыта оқыту жүйесі белгілі бір технологяны қажет етеді. Сондай технологиялардың бірі – «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту». Бұл технология осы таңда қазақ және орыс тілдеріндегі мектеп, басқа да білім беру мекемелелрінде қолданып жүрген технологияларының бірі. Аталған педагогикалық технология арқылы ұйымдастырылатын сабақ мынадай 3 кезеңнен тұрады:

І. Ой шаақыру.

ІІ. Мағынаны тану.

ІІІ. Ой толғаныс.

Әр кезеңнің өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ бұлар бір-бірімен өте тығыз байланысты боып келеді.

І. Ой шақыру кезеңі.

Мұғалімнің іс-әрекеті	Оқушының іс-әрекеті	Қолданылатын әдістер
Оқушының тақырып жайында не білетінін анықтау, белсенділігін арттыру, алдағы жұмысқа қызығушылығын ояту.	Оқушы бұрын білетіндерін еске түсіреді, оны жүйелейді, өз көршісімен бөлісіп ойын ортаға салады және жаңа білім жайлы болжамдар жасап, сұрақтар қояды.	кесте стратегиясы топтау стратегиясы сұрақ стратегиясы, т.б.

ІІ. Мағынаны тану кезеңі.

ІІІ. Ой толғаныс кезеңі.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарлымысы көптеген стратегиялардан немесе әдістерден тұрады. Бұл әдістердің өзіндік қолдану ерекшеліктері бар. Енді сол әдістердің ішінде қайсысы зат есімнің грамматикалық категорияларын меңгертуге тиімді екенін қарастырып көрейік.

ІІ. Венн-диаграммасы

1. 
   синтез кестесі
   

Кестенің қалған бағандарын тақырыппен танысқаннан кейін «мағынаны тану» кезеңініде толтырады.

Бұл тақырып бойынша маған не белгілі еді?	Тақырыптан мен қандай жаңа ақпарат алдым?

2)

Ережеден үзінді	Ереже туралы пікір

«Ережеден үзінді» бөліміне оқушы өзіне әсер еткен, ұнаған тұстарын немесе керісінше, қарсы пікір тудыратынын, кейде келіспейтін тұстарын жазады. Келесі бағанға оқушы ережеден келтірілген үзінді туралы өз пікірін білдіреді, яғни, ол тұс несімен әсер етті, нені еске түсірді, жалпы себебін түсіндіреді. Күнделік жазғаннан кейін жұпта талқылау, топпен ой бөлісу жұмысын жүргізуге болады.

Ережеден үзінді	Осы үзінді маған несімен әсер етті?	Мұғалімге сұрақ

Бұл әдіс арқылы оқушы ережемен ғана емес, сонымен қатар оқығаны туралы мұғаліммен де бөліседі. Күнделікті жазу арқылы оқушы жаңа сабақты өзі меңгеруге әрекет жасайды. Күнделіктің нақты тапсырмаларын орындау нәтижесінде оқушының ойлау әрекеті туындайды. ОЛ тақырыптан не үйренгенін және оған әсер еткен тұстарды, әсердің себеп-салдарын түсіндіруге тырысады. Мұғалім өзінің шеберлігіне қарай күнделіктің басқа түрлерін де ұйымдастыруына болады. Күнделік жазу әдісін «мағынаны тану», «ой толғаныс» кезеңдерінде қолданамыз.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы дамыта оқыту жүйесінің барлық қағидаларын ескереді. Атап айтсақ, «жоғары қиындықта оқыту», «баланың оқу процесін сезінуі», «балалардың барлығын дамыту» т.б. сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төмендегі шаралар орындалу шарт:

1. 
   Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек.
   
2. 
   оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру.
   
3. 
   Әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау.
   
4. 
   Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау.
   
5. 
   Кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау.
   
6. 
   Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету.
   
7. 
   Сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
   

• 
  Сенімділікпен жұмыс жасау;
  
• 
  Бар ынтасымен оқуға берілу;
  
• 
  Пікірлерді тыңдау, құрметтеу;
  
• 
  Өз пікірін ашық білдіруді талап ету қажет.
  

• 
  Мен зат есімнің грамматикалық категориялары туралы не білемін?
  
• 
  Осы мазмұнна алған ақпарат менің бұрынғы осы тақырып туралы білетініме сәйкес пе?
  
• 
  Осы ақпаратты үйрене отырып мен бірдеңе жасай аламын ба? деген сауалдар төңірегінде ойлауға үйренеді.
  

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің түрленуін қорытындылау

Сабақтың мақсаты: 1.Білімділік. зат есімнің түрленуінен алған білімдерін

кеңейтіп, сөз қолданыста пайдалана білуге үйрету, мәтін ішінен тауып, талдауға баулу;

2.Тәрбиелік. Оқушылардың бойына ұлттық өнеге, шешендік нақыл сөздердің мән-мағынасын ұғындыра отырып, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу, эстетикалық, өнегелік ортасын қалыптастыру;

3.Дамытушылық. Өтілген материалды тиянақты меңгеруге, жүйелі ойлау, ойын әсерлі жеткізуге, шығармашылық ізденістерін арттыруға ықпал жасау, сатылай кешенді талдау арқылы зат есімнің түрленуінен алған теориялық білімдерін іс жүзіне асыру, грамматикалық тұлғада жүйелі сөйлеуге төселдіру.

Сабақтың түрі: жаңа білімді қайталау

Сабақтың типі: дәстүрден тыс

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, шығармашылық жұмыс

Сабақтың көрнекілігі: схема-таблицалар, қима қағазадар, тест сұрақтары, сурет салынған плакаттар, кеспе қағаздар

Пәнаралық байланыс: әдебиет, бейнелеу өнері
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру кезеңі. – амандасу, ай, күн атауын тақтаға жазу, оқушыларды ∆, □, ○, ◊ белгілері арқылы төрт топқа бөлу.
ІІ Үй тапсырмасын сұрау. Қайталау сұрақтары арқылы оқушылардың білімін тексеру.

1. Қазақ тілінде қанша жаалғау бар?

2. Тәуелдік жалғауы дегеніміз не?

3. Септік сұрақтарын ата?

4. Атбегі, дәрігер сөздері қалай жіктеледі?

Қайталау мақсатында мына сызбаны толтыру.

«Бәйге» ойыны. Өтілген сабақтарды еске түсіргенне кейін әр топтың алдына «Көптік тобы», «Септік тобы», «Жіктік тобы», «тәуелдік тобы» аттар жазылып, қойылады. Ойынның шарты: Бес бөлімнен өтіп, «зат есімге» бірінші жету.

1. 
   Көптік жалғауы жалғанбайтын сөздер.
   

б) кітап, бөлме, дәрігер

г) үй, киім, бала

д) мұнай, газ, шаш

е) қалам, қала, мектеп

2. Жалқы есімді тап?

а) орман, көл, өзен

б) бала, бойжеткен

г) Алатау, Астана

д) үлкен-кіші, ақ-қара

е) кітап, дәптер

3. Зат есім атау септікте тұрса, сөйлемде қандай қызмет атқарады?

а) бастауыш

б) пысықтауыш

г) толықтауыш

д) баяндауыш

е) анықтауыш

4. Жуан, жіңішке буындарға бірдей жалғана беретін және бір ғана дыбыстан тұратын жалғау қай септікте?

а) табыс

б) атау

д) көмектес

е) шығыс
Екінші бөлім. «Ойлан тап».
Кеспе қағаздарындағы сұрақтарға жауап беру. Тез әрі нақты жауап берген топ есепке алынады.

1. 
   Төмендегі өлең шумақтарынан жай септеулерді тап, әнімен айт.
   

Қоғанат құс сен едің.

Бар кезіп қайт ел үшін

Кең дүниенің көлемін.

Әділеттің құсы деп,

Көз алмастан жолыңнан

Бақыт болып қоншы деп,

Ұшырамын қолымнан.

2. 
   Мына өлең шумақтарынан жікжік жалғаулы зат есімді тап, қай ақынның өлеңі?
   

Жөргегімде таныстым мұң тілімен.

Жылағанда жүрегім күн тұтылып,

Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.

3.Зат есімнің жай және тәуелді септеу түрлерін тап?

Айдағысыз малды бол,

Ағайынның алды бол,

Отыз ұлды орда бол,

Оман жұрттың басы бол,

Лұқпандай мың жаса.

Береке болсын басыңа,

Құт дарысын басыңа!

4. Мақалдардан жай және тәуелді септеуді тап.

Жақсы ат аяғынан қалады,

Жақсы адам тамағынан қалады.

Аққу құстың төресі

Жалғыз жүріп оттамас.
Үшінші бөлім. Поэзия бөлімі.
Плакатқа салынған сурет бойынша өтірік өлең құрастыру. Мысалы:

Құмырсқа мен арыстан

Жер бетінде алысқан.

Тасбақа мен қарлығаш

Көк жүзінде жарысқан.
Оқулықпен жұмыс.

55- жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жіктік жалғауды жалғап жазу.

Төмендегі сөздерге сатылай кешенді талдау жасау.

Көлдің, оқушылар. Атбегі, елім. (әр топ бір сөзден алады.)

Үлгі:

1. Құрамына қарай: бір, екі, үш

Зат есім құрамды.

2. Тұлғасына қарай: негізгі, туынды

3. Құрылысына қарай. дара, күределі

4. Лексикалық мағынасы.

6. Мағыналық топтары

а) жалқы, жалпы

ә) деректі, дерексіз

б) нақты, нақты емес.

Төртінші бөлім. Перфокарта.

1. Көптік жалғау, 2. Септік жалғау, 3. Жіктік жалғау, 4. Тәуелдік жалғау.

1. 
   Сенің атың тұра тұрсын, менің атым жүре тұрсын.
   
2. 
   Орманда өрт бұрқ етті.
   
3. 
   Қонақтар шайларын ішті.
   
4. 
   Шамдансам жығар асаумын, Шамырқансам сынар болатпын.
   

Бесінші бөлім. Венн-диаграммасы.

айырмашылығы ұқсастығы айырмашылығы


Көптік тобы: 1. Зат есім мен сын есімнің айырмашылығы мен ұқсастығы.

Септік тобы: 2. Жіктік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.

Жіктік тобы: 3. Көптік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.

Тәуелдік тобы: 4. Тәуелдік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.

Қорыта келгенде, адам баласының барлық таным процестері тіл заңдылығын білуден, оқудан, ой сауатын ашудан басталады. Сондықтан зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың маңызы ерекше зор.

Мектепте оқушы зат есімнің грамматикалық категорияларымен танысады, сөздердің түрленуі мен сөйлемдегі өзгерісін, олардың ғылыми жүйесімен әр алуан фактілерін зерттеп біледі. Соның нәтижесінде оқушылар өздерінің тілден алған білімдерін молайтады, жазу, сөйлеу тілін дамытады, дұрыс оқуға үйреніп, ұғу қабілеттілігін жетілдіреді, грамматикалық, орфографиялық ережелерді үйренеді, сауатты жазып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білудің тиімді дағдысын қалыптастырады. Оқушылар зат есімнің грамматикалық категорияларын оқу арқылы қазақ халқының ана тіліндегі сөз байлығын меңгереді, сөздерді түрлендіріп, олардан алуан түрлі ұғым беретін мағыналарды туғызады, сөйлемдер құрап логикалық ойын дамытады, соның нәтижесінде грамматикалық категориялар мен оның қызметін талдап білетін болады. Мысалы, ақыл, айып, аз, адам, ел, сыйла деген сөздерді грамматикалық байланысқа енгізбей, осы қалпында атайтын болсақ, оқушылар ондағы сөз мағынасын түсінгенмен, олардан тиянақты ой түйе алмайды. Егер осы сөздерді грамматикалық байланысқа енгізіп:

1. Болат әкесінің ақылын тыңдады.

1. 
   Арсыз адамды ел сыйламайды, десек, белгілі бір тиянақты ойды білдіреді. Бұдан оқушылар грамматикалық категорияның қызметін түсінеді. Зат есімнің грамматикалық категорияларының бұл сияқты қызметтерін оқушылар мектеп жасына дейін ана тілінің сөйлеу нормасында практикалық тұрғыда білетін болса, оны ғылыми тұрғыда оқып үйренеді, өздері ізденіп олардың ішкі заңдылықтарын түсінеді.
   

Жоғарыда айтылғандардан зат есімнің грамматикалық категорияларын жақсы білгізу оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дұрыс сөйлей білуге және сауатты жазуға үйрену жағынан маңызы ерекше зор екендігін байқаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, 2003ж.
   
2. 
   Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Қайнар» 1993ж.
   
3. 
   Исаев С.М., Назарғалиев К., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі. 6-сынып, (оқулық) Алматы, «Атамұра» 2002ж.
   
4. 
   Исаев С.М., Қасымова Г. Қазақ тілі. 7-сынып (оқулық), Алматы, «Атамұра» 2003ж.
   
5. 
   Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, «Қазақ университеті» 1993ж.
   
6. 
   Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, «Рауан» 1992ж.
   
7. 
   Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының мәселелері. Алматы, 1996ж.
   
8. 
   Қараев М.Ә. Қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1993ж.
   
9. 
   Қойшыбаева А. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдістемесі. Алматы, «Рауан» 1996ж.
   
10. 
    Құлмағанбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп» 1988ж.
    
11. 
    Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі (әдістемелік нұсқау) 6-сынып, Алматы, «Атамұра» 2002ж.
    
12. 
    Исаев С., Қасымова Г., Назарғалиева К. Қазақ тілі (әдістемелік нұсқау) 7 сынып. Алматы, «Атамұра» 2003ж.
    
13. 
    Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Ана тілі» 1991ж.
    
14. 
    Исаев С.К., Назарғалиева К. Қазақ тілі. (әдістемелік нұсқау) 7-сынып, Алматы, «Рауан» 1995ж.
    
15. 
    Білімдегі жаңалықтар. №4, 2004ж.
    
16. 
    Қазақстан мектебі. №5, 2005ж.
    
17. 
    Қазақстан мектебі. №3, 2005ж.
    
18. 
    Қазақстан мектебі. №3, №4, 2004ж.
    
19. 
    Қазақ тілі мен әдебиеті. №4, 2006ж.
    

Мория