Фитрат, Ғози Олим Юнусов ва Элбекнинг ўрни”

16 
Фитрат тадқиқотчилик маҳоратининг бир қирраси фольклоршунослик 
билан боғлиқ. Фитрат ўз даврида халқ ижодиётининг чуқур билимдонлари-
дан бири сифатида унинг ҳормас-толмас тарғиботчисига айланди. У тузган 
“Ўзбек адабиёти намуналари” (1928) хрестоматиясида биринчи марта эл 
адабиётидан намуналар келтирилди. Шунингдек, олим “Адабиёт қоидалари” 
қўлланмасида халқ оғзаки ижоди билан боғлиқ “Эл адабиёти” номли 
жажжигина тадқиқотини ҳам эълон қилди
17
. Бинобарин, Фитрат ўзбек “эл 
адабиёти” табиати ҳақида илк бора фикр юритган назариётчи 
олимлардандир.
Фитратнинг тадқиқотчилик маҳоратини махсус ўрганган У.Жўрақулов 
фикрича, мумтоз адабиётни адабиётшунослик, тилшунослик, фольклор, 
тарих каби ёрдамчи фанлар тажрибасига асосланган ҳолда тадқиқ этишни 
биринчилардан бўлиб Фитрат бошлаб берган
18
. 
Фитрат ўзбек фольклорининг жанрий тизими ва таркиби тўғрисида 
тўхталар экан: “Бизда эл адабиётининг турлари шулардир: ашула, эртак, 
мақол, топишмок, лапар, достон”, - деб кўрсатади ва бу жанрларнинг ҳар 
бири хусусида мисоллар билан алоҳида-алоҳида фикр юритиб, уларга 
қисқача бўлса-да, таърифлар келтиради. 
Фитрат ўзбек фольклорининг энг кенг тарқалган, оммавий жанрларидан 
бири бўлган қўшиқни “ашула” деб кўрсатган. Лекин “ашула” атамаси кўпроқ 
қўшиқчилик ижро санъатида ишлатилаётгани ва ҳозирги фольклоршунос-
лигимизда қўшиққа нисбатан бу термин қўлланмаслиги аён. Фитрат эса бир 
хил қофияланган бир неча тўртликларнинг ўзаро бирикиши ашулани ҳосил 
қилади деб ҳисоблаган ва “ашула” деганда мустақил тўртлик шаклидаги 
қўшиқларни эътиборга олган
19
. У кўпроқ қўшиқларнинг вазни масаласига 
тўхталиб, энг муҳим масалалардан бири саналган мавзуий турларига кўра 
фарқланишига эса эътибор қаратмаган ва мотам маросимига алоқадор йиғи, 
йўқловларни ҳам “ашула” номи билан юритаверган. У халқ лирикасининг яна 
бир мустақил жанри – лапарлар ҳақида ҳам алоҳида тўхталиб, уни “эл 
адабиётининг энг маълум турларидан бири” деб эътироф этган. 
Фитрат достон ва эртакларнинг табиатан яқинлиги, уларнинг ҳар 
иккаласи ҳам эпик ижод тури эканлигини нозик фаҳмлаган, айни пайтда, 
уларнинг ўзига хос хусусиятлари асосида бир-биридан фарқланувчи икки 
алоҳида жанр эканлигини ҳам унутмаган. У кузатишлари асосида достонлар-
нинг эртакларга қараганда эпик кўламдорлиги, ҳажман катта бўлиши, асосан, 
бахшилар томонидан соз воситасида ижро этилиши, шунингдек, шеърий ва 
насрий қисмлардан тузилишини ҳам қайд этган ва шулар асосида достон ва 
эртакларни алоҳида, мустақил жанрлар сифатида кўрсатиб ўтган. 
Фитрат достон жанрига мисол тариқасида ўзбек халқ қаҳрамонлик 
эпоси “Алпомиш”дан парчалар келтиради. Олим ушбу достон қаҳрамонлари 
17
Фитрат А. Эл адабиёти / Адабиёт қоидалари. / Танланган асарлар. 4-жилд. Дарслик ва ўқув қўлланмалари, 
илмий мақола ва тадқиқотлар. – Тошкент: Маънавият, 2006. – Б. 69-85. 
18
Жўрақулов У. Фитратнинг тадқиқотчилик маҳорати: Филол. фан...дис автореф. – Тошкент, 1998. – Б. 7. 
19
Фитрат А. Эл адабиёти / Адабиёт қоидалари. / Танланган асарлар. 4-жилд. Дарслик ва ўқув қўлланмалари, 
илмий мақола ва тадқиқотлар. – Тошкент: Маънавият, 2006. – Б. 71. 

17 
ва унинг етакчи сюжет воқеалари ҳақида маълумот беради. Достоннинг қайси 
ўрнида насрдан, қайси ўрнида назмдан фойдаланилганлигини ўз илмий 
кузатишлари асосида баён этади ҳамда халқ достонлари таърифи билан бир 
қаторда таснифини ҳам тавсия этишга ҳаракат қилган.
Олимнинг “Ўқув” китобида латифалар ҳам келтирилган. Бироқ Фитрат 
халқ латифаларига мисол келтирган эса-да, бу жанрга назарий муносабатини 
ифода этмаган. 
Фитрат Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги 
фольклорий манбалар хусусидаги қарашларини баён этар экан, ўзбек 
фольклоршунослигида биринчилардан бўлиб тарихий-қиёсий ва қиёсий-
типологик тадқиқот методидан фойдаланишни бошлаганлиги англашилади. 
Фитратнинг мақол жанри ҳақидаги фикр-мулоҳазалари алоҳида 
эътиборга сазовор. У мақол сўзи ўрнида кўпинча “эл сўзи” атамасини 
қўллаб, айрим мақолларнинг нима мақсадда, қандай маънода айтилишига изоҳ 
бериб ўтишга уринади.
Фитрат, ўз навбатида, топишмоқ жанри ҳақида ҳам тўхталган, ҳозирда 
“топишмоқ” термини билан аталадиган адабий ҳодисани “топишма” деб атаган 
ва жанр табиатини қисқа бўлса-да, аниқ очиб берган.
Фитрат сўз сеҳрига алоқадор олқиш жанри табиатини ҳам очиб 
беришга уринган. У бу ҳақда шундай дейди: “Бир кимсаки “Бошинг омон 
бўлғай” деганда тилагимиз унинг ўзининг омон бўлишидир. Боши унинг бир 
мучаси (аъзоси”) бўлғани учун “бош” сўзидан унинг ўзини онглаймиз”
20
. 
Аҳамиятли жиҳати шундаки, Фитратнинг фольклор жанрлари 
ҳақидаги илмий қарашлари кейинчалик фольклоршуносликда бу жанрлар 
табиати ва бадииятини янада кенгроқ ва чуқурроқ тадқиқ қилишда назарий 
асос вазифасини ўтай олди. 
Тўра Мирзаев Ғози Олим Юнусовни биринчи фольклоршунос деб 
таъкидлайди
21
. Чунки Ғози Олим Юнусов ўзбек фольклори намуналарини 
биринчилардан бўлиб ёзиб олишга киришган олимлардандир. Олимнинг бу 
борадаги ўзига хос жиҳати шундаки, у фольклор намуналарини жонли 
ижрода, ижодкор-ижрочиларнинг бевосита ўз оғзидан, яъни бахшилар, 
эртакчилар, қўшиқчиларнинг айнан ўзидан ҳеч ўзгартирмай, айтувчи 
шевасида, қандай бўлса, шундайлигича, “қўл уришлар”сиз ёзиб олишни 
бошлаб берди ва бошқаларни ҳам шунга даъватлантирди. Унгача эълон 
қилинган фольклор асарлари эса, асосан, саводли кишилардан ёзиб олинган 
бўлиб, уларда муайян “қўл уришлар” қилинган. 
Олим “Ўзбекларда эл таниш иши” мақоласида қумқулоқ қарияларнинг 
жуда оз қолаётгани, улар вафот этиши билан Туркистонда яшагувчи ўзбек 
20
Фитрат А. Шеър ва шоирлиқ. Адабий мубоҳаса. ТА. IY жилд. Дарслик ва ўқув қўлланмалари, илмий 
мақола ва тадқиқотлар. – Т.: Маънавият, 2006. – Б.56. 
21
Мирзаев Т. Ғози Олим Юнусов / Ҳоди Зариф суҳбатлари. – Тошкент: “SHAMS - ASA”. – Б. 23.

18 
уруғлари ҳақидаги қимматли маълумотлар ҳам йўқолиши хавфи борлигини 
ташвиш билан қайд этади, кечиктирмай бундай инсонлардан билганларини 
ёзиб олишга чорлайди, “эл танишсиз керак адабиётда ва керак ижтимоиётда 
тўғри бир йўл топиб бўлмайдир” деган ҳақли эътирофни баён этади. У 
ўзининг бу борадаги уринишларини изоҳлаб: “Мен Ҳамроқул шоир, Бола 
бақши, Фозил жиров деган ўзбек халқ шоирлари билан кўришдим. Булардан 
“Олпомиш”, “Гўрўғли”, “Юсуф ва Аҳмад”, “Ошиқ Мурод” каби ўзбекларда 
севимлик достонларни ва турлик мавзудаги термаларни ўқутдим”, - деб ёзади 
ўша мақоласида. 
Олим “Алпомиш” достонининг фақат икки қисминигина ёзиб олишга 
эришган. Айтишича, достонни тўлалигича ёзиб олишни хоҳлаган эса-да, 
моддий жиҳатдан таъмин этилмаганлиги бунга монеълик қилган. 
Булардан ташқари, олим ўзбек лапарлари, ўланлари, эртаклари, луғат 
ва истилоҳлари, жумбоқлари ва мингдан ортиқ ўзбек маталлари 
(зарбулмасал) тўплаганини ҳам шахсан қайд этган. 
Ғози Олим Юнусов нафақат халқ асарларининг шахсан тўпловчиси, 
балки бундай тўпловчиликнинг бошида турган, бу хайрли ишга киришган 
инсонларнинг бошини қовуштириб, уларга раҳбарлик қилган, илмий-услубий 
жиҳатдан тўғри йўл кўрсатиб турган ташкилотчи ҳам эди. Жумладан, олим 
1929 йили Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларига, 1930 йили Хоразмга, 
1932 йили Чирчиқ ва Оҳангарон водийларига уюштирилган фольклор, 
этнография ва диалектология экспедицияларига бевосита бошчилик қилган. 
Ғози Олим Юнусов – халқ асарларини илмий тўплашнинг илк 
услубшуноси. Унинг 1926 йили “Маориф ва ўқитғувчи” журналининг 7-8-
сонида имзосиз босилган “Ўзбек эл адабиётига тегишлик маълумотларни 
тўпловчиларға қўлланма”си бу фаолиятини тўла намоён эта олади. 
Ғози Олим Юнусов ўзбек халқ эпоси – «Алпомиш» достонининг илк 
тадқиқотчиларидан бири. Олим достон ҳақида: “Ўзбекнинг биринчи эпоси 
“Алпомиш”дир. У Гомернинг “Илиада”сига тенг бир асардир” деб, унга жуда 
юқори ва ҳаққоний илмий баҳо берган эди. Унинг бу достон тўғрисидаги 
ушбу мақоласи ҳозиргача эпосшуносликда ўз ўрни ва қимматига эга. Чунки 
олим “Алпомиш” достони учун ёзган муқаддимасида “Янги адабиётимизга 
кучли миллий асос бизнинг халқ адабиётимиз бўлиши керак” дея кўрсатади
22
. 
Ғози Олим Юнусовнинг алла жанри тўғрисидаги мақоласи ҳам 
фольклоршунослигимиздаги қимматли тадқиқотлардан бири саналади. Олим 
“Алла тўғрисида бир-икки оғиз сўз” деган мақоласида Эргаш Жуманбулбул 
ўғлидан 1926 йил 13 июнда ёзиб олинган эркаклар ижросида болани 
эркаловчи “ҳуйя” қўшиғини илк бор эълон қилган
23
. 
22
Мирзаев Т. Ғози Олим Юнусов / Ҳоди Зариф суҳбатлари. – Тошкент: “SHAMS - ASA”. – Б. 27. 
23
Юнусов Ғ.О. Алла тўғрисида бир-икки оғиз сўз // Маориф ва ўқитғувчи. – 1926. – № 6. – Б. 25-26. 

19 
ХХ аср бошларида бирор-бир қўшиқ ёки достонни ўйлаб чиқариб, уни 
халқ номидан тарқатишга уринувчи фальсификаторлар пайдо бўлган эди. 
Яна ўша давр доҳийлари образини “мифологлаштириш” ҳам бошланганди
24
. 
Ўз даврида буни биринчилардан бўлиб англаган Ғози Олим Юнусов: 
“Фольклоршунослик халқ оғзаки ижоди намуналарини ёзиб олиш ва ёзиб 
олинган асарлар матни устида ишлашдан бошланади. Кўплар матн устида 
ишлаш ёзма адабиётга тегишли деб ҳисоблайди. Бу унчалик тўғри эмас. 
Фақат матнга ёндашув тамойиллари хилма-хилдир. Бугунги кунда халқ 
ижодчиларидан нимаики ёзиб олинган бўлса, уларни ёппасига “дурдона” деб 
эълон қилиш, кимлар оғзаки айтгани ёки куйланганига қараб чала, ҳатто 
сохта намуналарни ҳам ғоявий-бадиий жиҳатдан юксак асарлар сифатида 
асоссиз равишда ошириб баҳолаш майллари мавжуд. Фольклор намуналари 
ҳам бадиий-эстетик ҳодиса эканини унутмаслик керак”, - деб ёзган эди
25
. 
Олимнинг бу фикрлари фольклоршунослик моҳиятини тўғри илғашда 
ниҳоятда қимматлидир. У орқали, аввало, ҳар қандай оғзаки айтилган ва 
куйланган матн фольклор намунаси бўлолмаслиги англашилади. 
Элбек ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакилларидан бири, шу 
билан бирга, ўзбек тилшуноси, элшуноси ва фольклоршуноси сифатида ҳам 
ном қозона олган эди. У эл орасида унутилиб бораётган кўплаб халқ 
қўшиқлари, мақоллари, оғзаки драма намуналарини ёзиб олишга муваффақ 
бўлди. Ўзи тўплаган қўшиқларни 1933-1935 йилларда “Ашулалар” тўпламида 
нашр эттирди. Кейинчалик у ўзи йиққан халқ қўшиқлари ҳақида илмий 
мақолалар эълон қилишга киришди. Жумладан, Элбекнинг “Лапарлар” 
мақоласи “Билим ўчоғи” журналининг 1922 йил, 1-сонида чоп этилди. Элбек 
халқ қўшиқларининг алоҳида жанрлари бўйича биринчилардан бўлиб илмий 
мақолалар эълон қилган фольклоршунос олимлардандир. 
Элбек – ўзбек фольклоршунослигининг изланиш босқичи вакиллари-
дан бири. У, асосан, фольклор материалларини йиғиш билан шуғулланган. 
Жумладан, Элбек “Лапарлар” мақоласида фольклорни тўплаш зарурлиги ва 
муҳимлиги ҳақида жонкуярлик ва куянчаклик билан тўхталади. Эътиборли 
томони шундаки, Элбек биринчилардан бўлиб лапар ижро композициясига 
алоқадор “Бошланғич лапар” атамасини қўллайди. Ундан сўнг йигитлар 
тартиб билан шу йўлда лапар бошлашини таъкидлайди. Лапархонликнинг 
галма-гал кечишини билдиради. Лапарлар парчаларидан ҳар бири ўзига хос 
бир маънони ичига олиб, табиий ҳолда ўтмиш замондаги қизлар билан 
йигитларнинг тўйларда қилган адабий суҳбатларини бизга очиқ кўрсатади, 
деб айтади. Шундан келиб чиқиб, Элбек: “Энди шундай халқ адабиётларини 
24
Ўзбек совет фольклори масалалари. – Тошкент: Фан, 1970. – Б. 218-281. 
25
Мирзаев Т. Ғози Олим Юнусов / Ҳоди Зариф суҳбатлари. – Тошкент: “SHAMS - ASA”. – Б. 29. 

20 
йўқота бошласақ, бизнинг учун ўкунарлик иш юз берса керак” деган муҳим 
огоҳлантирувчи хулосани илгари суради.
У фольклор тўпловчиси сифатида болалар қўшиқларини йиққан ва 
“Болалик қўшиқлари” (1936) тўпламида эълон қилган. 
Диссертациянинг III боби “Фитрат ва Элбек ижодида фольклор 

жүктеу/скачать 1.19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: