Зоология” пәні бойынша ОЌу-єдістемелік бағдарлама (sillabus) Алматы 2005
-таќырып. Бауырымен жорѓалаушылар класына жалпы сипаттама. Бауырымен жорѓалаушылардыњ ќ±рылыс жєне тіршілік єрекеттерініњ басты ерекшеліктері
жүктеу/скачать 322.5 Kb.
|
13-таќырып. Бауырымен жорѓалаушылар класына жалпы сипаттама. Бауырымен жорѓалаушылардыњ ќ±рылыс жєне тіршілік єрекеттерініњ басты ерекшеліктері. Бауырымен жорѓалаушылар омыртќалы жануарлардыњ салќынќанды єрі ќаѓанаќтылар тобына жатады. Олар наѓыз ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Кµбеюі, дернєсілдерініњ дамуы, тіршілік єрекеттері тікелей ќ±рлыќта µтеді. Бауырымен жорѓалаушыларѓа тєн белгілер: 1) терісі ќ±рѓаќ жєне оныњ сыртын м‰йізді ќабыршыќтар, ќалќаншалар, сауыттар ќаптайды, олар ауаны µткізбейді яѓни тек терісі арќылы тыныс алмайды; 2) ќањќасында алѓаш рет кеуде торы пайда болѓан. Тынысалуы осы кеуде ќуысыныњ бірде кењейіп, бірде тарылуы арќылы ж‰зеге асады; 3) б±лшыќеттері едеуір жіктелген, єсіресе ќабырѓааралыќ б±лшыќ еттері жаќсы дамыѓан; 4) ж‰регініњ ќарыншасы жартылай перде арќылы екі бµлімге бµлінген, ќаны онша араласпайды (артерия ќаны басым), денесіне аралас ќан тарайды. Ж‰регінен тікелей ‰ш ірі артерия ќантамыры басталады; 5) µкпесі ±саќ кµптеген ±яшыќтардан т±рады, тек µкпесі арќылы ѓана тыныс алады; 6) Миы айќын екі ми сыњарына бµлінген, ми ќыртысы пайда болѓан (неопаллиум); 7) алѓаш рет жамбас б‰йректері (метанефрос) пайда болѓан; 8) іштей ±рыќтанады жєне дернєсілдері тікелей дамып ересектеріне айналады. ¦рыѓыныњ дамуында арнайы ќабыќтар пайда болады; 9) Жер шарында кењінен таралѓан, єрі т‰р саны да (8000-дай) кµп; 10) суда тіршілік ететін т‰рлері 2-рет суда тіршілік етуге бейімделген; Ќазаќстанда бауырымен жорѓалаушылардыњ 51 т‰рі кездеседі, оѓан тасбаќалар, кесірткелер, жыландар жатады. Олардыњ 10 т‰рі Ќазаќстанныњ Ќызыл кітабына (1996) тіркелген. 14-таќырып. Бауырымен жорѓалаушылардыњ жіктелуі, шыѓу тегі жєне эволюциясы. Ќазір бауырымен жорѓалаушылардыњ 8 мыњѓа жуыќ т‰рі белгілі. Олар 3 класс тармаѓына бµлінеді. 1. Анапсидалар; 2. Лепидозаврлар; 3. Архозаврлар. І-класс тармаѓы. Анапсидалар. Оныњ бір ѓана - тасбаќалар отряды бар. Б±л отрядќа 250-ге жуыќ тасбаќа т‰рлері жатады. Кµпшілік т‰рлерініњ с‰йекті сауыты болады. Денесі с‰йекті сауыттыњ ішінде орналасќан. Сауыттыњ ‰стіњгісі - карапакс, ал астыњѓысы – пластрон деп аталады. Карапакстыњ сырты м‰йізді ќалќандармен ќапталѓан, ол µмір бойы µсіп отырады. Ондаѓы ќабаттарѓа ќарап тасбаќаныњ жасын ажыратуѓа болады. Тасбаќалар 5 отряд тармаѓына бµлінеді: 1. Жасырын мойынды тасбаќалар. Оѓан 150-дей т‰р жатады. Олардыњ кµпшілігі ќ±рлыќта, аздаѓан т‰рі суда тіршілік етеді. Кµпшілігі µсімдікпен ќоректенеді. Австралиядан басќа ќ±рлыќтардыњ ќоњыржай жєне ыстыќ белдеулерінде таралѓан. Осы отряд тармаѓыныњ ќ±рлыќ тасбаќалары т±ќымдасына – орта азияныњ дала тасбаќасы жатады. Ол Ќазаќстанныњ шµл шµлейтті, ќ±рѓаќ далалы аймаќтарында таралѓан. Піл тасбаќасы µте ірі, сауытыныњ ±зындыѓы 1,5 метр, салмаѓы 400 кг-дай. Т±щысу тасбаќалары т±ќымдасына – Ќазаќстанныњ батыс µњірінде (Жайыќ µзенініњ жаѓалауында) таралѓан батпаќ тасбаќасы жатады. 2. Тењіз тасбаќалары отряд тармаѓы. Олардыњ аяќтары ескекке айналѓан. Сауыты нашар дамыѓан. 6-7 т‰рі белгілі. Кењінен таралѓан т‰рлері - сорпа (жасыл) тасбаќасы жєне бисса (каретта) тасбаќасы. Олар м±хиттардыњ тропикалыќ тењіздерініњ жаѓалауларында тіршілік етеді. 3. Ж±мсаќ терілі тасбаќалар отряд тармаѓына 25 т‰рлі тасбаќа топтастырылѓан. С‰йекті сауыты нашар дамыѓан. Олар Африканыњ, Оњт‰стік Азияныњ, Солт‰стік Американыњ т±щы суларында таралѓан. Кењінен таралѓан т‰рі – ќытай триониксі. Ол Ресейдіњ Ќиыр шыѓысындаѓы µзен, кµлдерде кездеседі. 4. Б‰йір мойынды тасбаќалар отряд тармаѓы. Б±ѓан 50-дей т‰рлі тасбаќалар жатады. Олар Африканыњ, Австралияныњ, Солт‰стік Американыњ µзендерінде кездеседі. Кењінен таралѓан т‰рі – аррау (тартаруга) Амазонка, Ориноко µзендерінде таралѓан. 5. Ќалќансыз тасбаќалар отряд тармаѓы. Оныњ бір ѓана – терілі тасбаќа деген т‰рі бар. Ол ‡нді, Тыныќ, Атлант м±хиттарыныњ тропикалыќ тењіздерінде таралѓан. ІІ. Лепидозаврлар класс тармаѓы. Оныњ 2 отряды бар: 1. Т±мсыќбастылар отрядыныњ бір ѓана т‰рі – гаттерия 220 млн. жылдан бері тіршілік етіп келеді. Ол Жања Зеландияныњ ±саќ аралдарында ѓана саќталѓан. ¦рыѓы 12-14 айда ѓана жетіледі. 2. Ќабыршаќтылар отрядына ќазіргі бауырымен жорѓалаушылардыњ кµпшілік т‰рлері жатады. Ол екі отряд тармаѓына (кесірткелер жєне жыландар) бµлінген. а) Кесіркелер отряд тармаѓы: олардыњ сыртќы т‰рі єрт‰рлі, 4300-дей т‰рі белгілі. Олар кµбіне ќ±рлыќта, кей т‰рі аѓаш басында, кей т‰рі жерастында, аздаѓан т‰рлері (тењіз игуандары) суда тіршілік етуге бейімделген. Б±л отряд тармаѓына ќ±былѓылар (хамелеондар) да жатады. Кењінен таралѓан т±ќымдастары: - геккондар, ешкіемерлер (агамалар), игуандар, ±ршыќсаптар (аяќсыз кесірткелер), варандар, наѓыз кесірткелер, сыѓыркµздер (сцинктер) жєне т.б. є) Жыландар отряд тармаѓы: б±ѓан аяќтары жойылѓан єрі ирелењдеп ќозѓалатын ќабыршаќтылар жатады. Аздаѓан т‰рлерінде артќы аяќ пен жамбас с‰йектерініњ ќалдыќтары (айдаћарлар мен соќыр жыландарда) саќталѓан. Олардыњ 3000-дай т‰рі белгілі. Жыландардыњ негізгі т±ќымдастары - жалѓанаяќтылар (айдаћарлар), сужыландар, аспидтер, тењіз жыландары, с±ржыландар, сылдырмаќты жыландар жєне т.б. ІІІ. Архозаврлар класс тармаѓы. Оѓан бір ѓана ќолтырауындар (крокодилдер) отряды жатады. Б±л отрядќа ќолтырауындардыњ 25 т‰рі топтастырылѓан. Олар ‰ш т±ќымдасќа біріктірілген: а) гавиалдар т±ќымдасыныњ бір т‰рі белгілі; є) наѓыз ќолтырауындар т±ќымдасыныњ 14 т‰рі бар; б) аллигаторлар т±ќымдасыныњ 10 т‰рі белгілі. 15- таќырып. Бауырымен жорѓалаушылардыњ шыѓу тегі жєне эволюциясы. Олардыњ ертедегі т‰рлері палеозой заманында тіршілік еткен – котилозавлар. Бауырымен жорѓалаушылардыњ эволюциясы олардыњ басс‰йегініњ ќ±рылысында (кµз жєне иіс сезу ойыстарынан басќа) ойыстардыњ болмауымен ерекшеленеді. Басс‰йектерініњ м±ндай ќ±рылыс ерекшеліктері тасбаќаларда айќын байќалады. Бауырымен жорѓалаушылардыњ кµпшілік т‰рлерінде бір немесе екі самай ойыстар бар. Котилозавлардан ањтектес жорѓалаушылар пайда болѓан. Олардан бірте-бірте жыртќыш - ањтісті жорѓалаушылар келіп шыќќан. Мезозой заманында буырымен жорѓалаушылардыњ кµптеген т‰рлері єрт‰рлі экологиялыќ ортада тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, ±шќыш кесірткетєрізділер, ихтиозаврлар, динозаврлар жєне т.б. Бауырымен жорѓалаушылардыњ экологиясы. Олардыњ тіршілік ететін ортасы єрт‰рлілігімен ерекшеленеді. Б±л олардыњ ќ±рылысы мен тіршілік єрекеттерініњ к‰рделенгендігін ањѓартады. М±ндай к‰рделі белгілері ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделуінен жєне эмбриональдыќ дамуынан айќын байќалады. Бауырымен жорѓалаушылар Жер шарында кењінен таралѓан, тек Арктика мен Антрактикада ѓана кездеспейді. Олар салќынќанды жануарлар болѓандыќтан ќоршаѓан ортаныњ температурасы басты рµл атќарады. Олардыњ тіршілік ететін орта жаѓдайларына байланысты ќ±рлыќта, суда, жер астында, аѓаш басында, жартылай суда тіршілік ететіндер деп жеке экологиялыќ топтарѓа бµлінеді. Бауырымен жорѓалаушылардыњ басым т‰рлері жануарлармен, ал аздаѓан т‰рлері µсімдіктермен ќоректенеді. Кей т‰рлері µсімдікпен де, жануарлармен де ќоректенеді. Бауырымен жорѓалаушылардыњ эмбриональдыќ дамуында ж±мыртќалыќ жєне ±рыќтыќ ќабыќтар пайда болады. Ж±мыртќалыќ ќабыќтарѓа – талшыќты, белокты жєне известі ќабыќтар жатады. Ал, ±рыќтыќ ќабыќтарѓа – амнион (ќаѓанаќ), сір жєне аллантоис ќабыќтары жатады. Амнион (ќаѓанаќ) ќабыѓыныњ болуына сєйкес бауырымен жорѓалаушылар амниоттар (ќаѓанаќтылар) тобына жатады. Бауырымен жорѓалаушылар ќоректік тізбекте ерекше орын алады. Ал, адам µмірінде олардыњ мањызы зор яѓни таѓам ретінде пайдаланылады, дєрі-дєрмек алынады, терісі де баѓалы жєне т.б. Олардыњ сирек кездесетін т‰рлері ќорѓауды ќажет етеді. 16-таќырып. Ќ±стар класына жалпы сипаттама. Ќ±стардыњ ќ±рылыс жєне тіршілік єрекеттерініњ ерекшеліктері. Ќ±стар-омыртќалы жануарлардыњ ќаѓанаќтылар, єрі жылыќандылар (гомойотермиялы) тобына жатады, єрі ±шуѓа бейімделген. Ќ±стардыњ ±шуѓа бейімделуіне сєйкес µздеріне тєн белгілер ќалыптасќан: 1. Ќ±стардыњ денесі ќауырсынмен ќапталѓан, тері бездері нашар дамыѓан, тек кейбір ќ±старда ѓана (ќазтектестерде, тауыќтектестерде т.б.) ќ±ймышаќ безі болады. Терісі ж±ќа, кµбіне ќ±рѓаќ. Денесініњ кейбір жерлерінде (жіліншігінде, саусаќтарында, т±мсыѓында) м‰йізді ќабыршаќтар саќталѓан. 2. Ќањќасында ±шуѓа бейімделуге сєйкес кµптеген белгілер ќалыптасќан: жаќ с‰йектері м‰йізді т±тас таќташалармен ќапталѓан жєне тістері болмайды; мойын омыртќалары бір-бірімен µте ќозѓалмалы байланысќан; тµсс‰йегінде ќыры (киль) болады; алдыњѓы аяќтары ќанатќа айналѓан; омыртќа жотасыныњ арќа, сегізкµз, ќ±йрыќ омыртќалары жамбас белдеулерімен т±тасып к‰рделі сегізкµзді ќ±райды. Толарсаќ с‰йектері табан с‰йектерімен т±тасып жіліншілікке (цевка) айналѓан. Ќабырѓалары б±рыш жасап кеуде ќуысын ќ±райды. 3. Б±лшыќеттері жеке-жеке жіктеліп, к‰рделі ќозѓалыстар (±шу кезінде) жасауѓа бейімделген. 4. ¤њештіњ кењейген бµлімі – жемсау (зоб) деп аталады. Ќарыны - безді жєне етті ќарын деп екі бµлімге бµлінген. Етті ќарын ќорегін ±саќтайды. Ішектері клоакаѓа ашылады. 4. Бронхыныњ ±саќ µскіндері µкпеден µтіп т±йыќ ауа ќапшыќтарын ќ±райды. Ауа ќапшыќтары ауаныњ сыйымдылыѓын арттырады. ¤кпесі кµптеген ±саќ ±яшыќтардан т±рады. Ќ±с ±шќан кезде µкпеде ќан оттекпен 2 рет (тыныс алѓанда да, тыныс шыѓарѓанда да) тотыѓады. Оны ќосарлы тынысалу деп атайды. 5. Ќ±стардыњ ж‰регі толыќ 4 ќуысты (камералы). Артерия мен вена ќаны араласпайды, денесіне тек артерия ќаны тарайды. Оњ жаќ ќолќа доѓасы ѓана саќталѓан (сол жаќ ќолќа доѓасы жойылѓан). 6. Ж‰йке ж‰йесі µте жаќсы дамыѓан. Алдыњѓы мидыњ ‰лкен ми сыњарлары ‰лкен, онда ми ќыртысы бар. Мишыѓында иірімдер, сайшалар пайда болѓан. Ортањѓы мидыњ кµру бµліктері жаќсы дамыѓан. 7. Зєр шыѓару ж‰йесінде ќуыѓы болмайды, несепаѓар µзектері бірден клоакаѓа ашылады. 8. Сезім м‰шелерінде кµру, есту м‰шелері µте жаќсы дамыѓан. 9. Дара жынысты. Іштей ±рыќтанады. Ж±мыртќа салып кµбейеді. Ж±мыртќасында сарыуызы мол. Мекиендерініњ тек сол жаќ аналыќ безі мен сол жаќ ж±мыртќа жолы (мюллер µзегі) саќталѓан, б±л ірі ж±мыртќа салуымен тікелей байланысты. Ж±мыртќа клеткасы - ж±мыртќаныњ ішіндегі сарысы болып саналады. Ж±мыртќаныњ ќ±рылысы к‰рделі. 17-таќырып. Ќ±стардыњ жеке м‰шелер ж‰йесініњ ќ±рылыс ерекшеліктері мен тіршілік єрекеттері. Тері жабыны мен оныњ ќосалќы бµлімдері. Ќ±стардыњ терісі ж±ќа єрі тері бездері нашар дамыѓан. Терініњ эпидермис ќабатынан м‰йізді т‰зілістер (‰стіњгі, астыњѓы т±мсыќтар, т‰рлі ќауырсындар) пайда болѓан. Ќауырсындары – жабын, ќаѓушы, баѓыт беруші т.б. деп бµлінеді. Жабын ќауырсындардыњ м‰йізді µзегін, ќаламшасын, желпуіштерін (бірінші реттік жєне екінші реттік) ажыратады. Б±лшыќеттері кµбірек жіктелген. ¦шуына байланысты тµсс‰йегінде кеуде жєне б±ѓанаасты б±лшыќеттері, артќы аяќтарындаѓы б±лшыќеттер µте жаќсы дамыѓан. Ќањќасы. Омыртќа жотасы 5 бµлімге (мойын, арќа, бел, сегізкµз жєне ќ±йрыќ) айќын бµлінген. Тµсс‰йегі жалпаќ, ±шатын ќ±старда оныњ ќыры (киль) болады. Басс‰йегініњ ќ±рылысы жорѓалаушыларѓа ±ќсас. Артќы аяќтарында толарсаќ жєне табан с‰йектері ќосылып жіліншікке айналѓан. Сираќтарындаѓы шыбыќ с‰йегі ќалдыќ т‰рінде ѓана саќталѓан. Асќорыту ж‰йесі. Жаќ с‰йектерініњ сырты т±тас м‰йізді таќташалармен ќапталѓан, тістері болмайды. Сілекей бездері т‰рліше дамыѓан. ¤њеші ±зын жєне оныњ кењейген бµлімі – жемсау деп аталады. Жемсау жыртќыш ќ±старда тауыќтектестерде, кептертектестерде жаќсы дамыѓан. Ќарыны безді жєне етті ќарын деп 2 бµлімге бµлінген. Аш ішегі едеуір ±зын. Тоќ ішегініњ соњѓы бµлімі тік ішек деп аталады, ол тікелей клоакаѓа ашылады. Тоќ ішегініњ арќа т±сында ішкі секреция бездерініњ рµлін атќаратын т±йыќ µскін – фабрициев ќалтасы болады. Бауыры ‰лкен, єрі екі ќалаќты. Кµпшілік ќ±старда µтќабы болады (кептерде болмайды). Тынысалу ж‰йесі. Кµмекей тесігі тікелей кењірдекпен байланысќан. Ќ±старда жоѓарѓы жєне тµменгі кµмекей болады. Тµменгі кµмекей кењірдектіњ екі бронхыѓа бµлінген жерінде орналасќан, ол дыбыс шыѓару ќызметін атќарады. Бронхыныњ ±саќ т±йыќ µскіндері ауа ќапшыќтарын ќ±райды. ¤кпесі тыѓыз борпылдаќ денеге ±ќсас. Ауа ќапшыќтарындаѓы ауаныњ кµлемі µкпеден 10 есе кµп. Ауа ќапшыќтары – екі мойын, бір б±ѓанааралыќ екі-‰ш ж±п кеуде жєне бір ж±п ‰лкен ќ±рсаќ ауа ќапшыќтары деп бµлінеді. ¦шќан кезде ќан оттекпен екі рет тотыѓады. Ќан айналымы. Ж‰регі толыќ 4 камералы. Артерия жєне вена ќаны араласпайды. Сол жаќ ќарыншадан бір ѓана оњ жаќ ќолќа доѓасы басталады. Оњ жаќ ќарыншадан µкпе артериясы басталады. Екі ќанайналу шењбері бар. Ж‰йке ж‰йесі. Мидыњ кµлемі ‰лкен. Алдыњѓы мидыњ ‰лкен ми сыњарлары µте жаќсы дамыѓан. Мишыѓы да жаќсы дамыѓан. Аралыќ мидыњ ‰стіњгі жаѓында – эпифиз, ал астыњѓы жаѓында – гипофиз орналасќан. Сезім м‰шелері жорѓалаушыларѓа ±ќсас. Ортањѓы ќ±лаѓында бір ѓана ‰зењгі с‰йегі болады. Зєр шыѓару ж‰йесі де жорѓалаушыларѓа ±ќсас. Біраќ ќ±старда ќуыќ болмайды. Жыныс ж‰йесі: мекиендерінде тек сол жаќ аналыќ без жєне сол жаќ ж±мыртќа жолы дамыѓан, ал оњ жаќ аналыќ без, оњ жаќ ж±мыртќа жолы жойылѓан. Ќ±стардыњ жеке ж‰йелік топтарына сипаттама. Ќ±стар класыныњ жіктелуі. Наѓыз ќ±стар (желпіуіш ќ±йрыќты) ќ±стар класс тармаѓы. Ќырсызтµстілер, пингвиндер отряд ‰сті. Ќ±стар класы 2 класс тармаѓына бµлінеді: І. Ертедегі ќ±стар (археоптерикстер). ІІ. Ќазіргі ќ±стар. Ол 4 отряд ‰стіне бµлінеді: 1. Тісті ќ±стар (ихтиорнистер, гесперорнистер). 2. Ќырсызтµстілер (т‰йеќ±стар). 3. Пингвиндер 4. Кєдімгі ќ±стар. Ќазіргі кезде ќ±стардыњ 8600-дей т‰рі белгілі. Олар єрт‰рлі экологиялыќ орта жаѓдайларында тіршілік етуге бейімделген. Ќазір ќ±старды ж‰йелеп жіктеуде ДНЌ молекуласыныњ ±ќсастыѓына ерекше кµњіл бµлінеді. Ќырсызтµстілер (т‰йеќ±стар) отряд ‰сті. Б±ѓан жататын ќ±стар ±шпайды. Оныњ есесіне ќ±рлыќта жаќсы ж‰руге бейімделген. Тµсс‰йегі шаѓын, єрі оныњ ќыры болмайды. Саусаќтарыныњ саны т‰рліше, африка т‰йеќ±сында (страуста) – екеу, кивиде – тµртеу, ќалѓандарында ‰шеу. Ќырсызтµстілер отряд ‰сті жеке 5 отрядќа бµлінеді: 1. Африка страустары (бір ѓана т‰рі бар); 2. Америка т‰йеќ±стары (нандулар), - екі-‰ш т‰рі бар. 3. Австралия т‰йеќ±стары (казуарлар) – эму жєне казуардыњ бірнеше т‰рі бар. 4. Ќанатсыз т‰йеќ±стар (кивилер) – ‰ш т‰рі бар. 5. Тинамутектестер (жасырынќ±йрыќтылар) – 47 т‰рі бар. Пингвиндер (ж‰зетін) отряд ‰сті. Б±ѓан бір ѓана пингвинтектестер отряды жатады. Оныњ 15 т‰рі оњт‰стік жарты шардаѓы тењіздерде таралѓан. Пингвиндердіњ алдыњѓы аяќтары ескекке айналѓан. Ќ±рлыќта денесін тік ±стап баяу ќозѓалады. Тµсс‰йегініњ ќыры біршама жаќсы дамыѓан. Денесі тыѓыз ќауырсындармен ќапталѓан. Пингвиндер моногамды ќ±стар (бір аналыѓы бір аталыѓы ж±п ќ±рып тіршілік етеді). Пингвиндердіњ ењ ірілері – император, король пингвиндері деп аталады. Император пингвинініњ бойыныњ биіктігі 110-120 см., салмаѓы 45- 50 кг. Антрактиданыњ жаѓалауында таралѓан. Ірі ж±мыртќасын саусаѓыныњ ‰стінде ±стап, ќ±рсаѓындаѓы терілі ќатпарымен жауып т±рады. Король пингвині император пингвинінен кішілеу, оныњ бойыныњ ±зындыѓы 90-95 см. Аделия пингвинініњ саны кµп, єрі кењінен таралѓан т‰р. Ол ±ясын ќ±рлыќтаѓы ойыс жерлерге салады. Алтыншашты пингвинініњ - кµзініњ ‰стіњгі жаѓында алтын т‰сті шоќ ќауырсыны болады. ‡нді, Атлант м±хиттарыныњ оњт‰стік бµлігінде таралѓан. Кµзілдірікті (африка) пингвин Африканыњ оњт‰стік-батыс жаѓалауында кездеседі. Галапагосс пингвинініњ денесі шаѓын, бойыныњ ±зындыѓы 50 см. –дей. Пингвиндердіњ кєсіптік мєні жоќ. 18-таќырып. Кєдімгі ќ±стар отряд ‰стіне жалпы сипаттама. Кєдімгі ќ±стар отряд ‰стініњ жеке отрядтарына жалпы шолу. Кєдімгі ќ±стар отряд ‰стіне кµбіне ±шатын ќ±стар жатады. Олардыњ тµсс‰йегініњ ќыры µте жаќсы дамыѓан. С‰йектері жењіл, жабын ќауырсындарыныњ желпуіштері тыѓыз. Жіліншіктері толарсаќ табан с‰йектерініњ т±тасып кетуінен пайда болѓан. Кєдімгі ќ±стар отряд ‰стініњ негізгі отрядтары: 1. Гагартектестер отрядыныњ бір т±ќымдасыныњ 5 т‰рі белгілі. Олардыњ бєрі де су ќ±стары, жаќсы ж‰зеді єрі с‰њгиді. Аяќтары денесініњ артќы жаѓында орналасќан. Алдыњѓы ‰ш саусаѓыныњ арасы ж‰зу жарѓаѓымен байланысќан, балыќтармен ќоректенеді. Кењ таралѓан т‰рі – ќара жемсаулы гагара. 2. С±ќсыртектестер отрядына 20 т‰рлі ќ±стар жатады. Олардыњ 4 саусаќтарыныњ жиегінде жеке-жеке жалпаќ терілі µскіндері болады. Суда тіршілік етіп су жєндіктерімен, ±лулармен, ±саќ балыќтармен ќоректенеді. Жер шарында кењінен таралѓан. Кењінен таралѓан т‰рі – ‰лкен с±ќсыр (чомга) ‰йрек. 3. Т‰тіктанаулылар отрядына м±хиттарда, тењіздерде тіршілік ететін 100-ден астам ќ±стардыњ т‰рлері жатады. Танау тесіктері ‰стіњгі т±мсыќтыњ екі б‰йірінде т‰тік тєрізді орналасќан. Алдыњѓы ‰ш саусаќтары терілі жарѓаќпен байланысќан, µте жаќсы ±шады, ќанаттары с‰йір єрі ±зын. Кењ тараѓан т‰рі – кезеген дауылпаз. 4. Бірќазантектестер (ескекаяќтылар) отряды. Б±л отрядќа денесі ірі 60-тай т‰рлі ќ±стар жатады.Т±мсыќтары ±зын, астыњѓы т±мсыѓында кµлемді єрі ќауырсынсыз терілі ќапшыѓы болады. Топтанып ±я жасайды, моногамды. Кењінен тараѓан т‰рлері - б±йра жєне ќызѓылт бірќазандар. Екі т±ќымдасы (бірќазандар жєне бакландар) бар. 5. Делегелектектестер отряды. Дене мµлшері єрт‰рлі, кµбіне ірі ќ±стар. Олардыњ 120-дай т‰рі бар. Т±мсыќтары, мойны, аяќтары ±зын. Сираќтарыныњ тµменгі шетінде жєне жіліншектерінде ќауырсыны болмайды. Ќызылшаќа балапан шыѓарады. Дегелектер т±ќымдасыныњ кењ тараѓан т‰рлері - аќ жєне ќара дегелектер. Ибистер т±ќымдасыныњ кењ тараѓан т‰рлері - ќарабай жєне ќалбаѓай. Ќ±тандар т±ќымдасына жататын ќ±стардыњ кµпшілік т‰рлері топтанып тіршілік етеді. Кењ тарѓан т‰рлері – с±р ќ±тан, ‰лкен аќ ќ±тан жєне т.б. 19- таќырып. Ќазіргі ќ±стардыњ жеке отрядатрына сипаттама. 6. Ќоќиќазтектестер отряды. Б±л отрядќа мойны, аяќтары ±зын ќ±стар жатады. Т±мсыќтарыныњ т‰бі дµњес, ал ±шы тµменге ќарай иілген. Топтанып тіршілік етеді. 6 т‰рі бар. Кењінен тараѓан т‰рі - ќызѓылт ќоќиќаз (ќызыл ќанат). Ќазаќстандаѓы Ќорѓалжын ќорыѓы – ќоќиќаздар мекені деп аталады. Балапандары шираќ. 5-6 жылда жыныстыќ жетіледі. 7. Ќазтектестер отряды. Б±л отрядќа дене пішіні єрт‰рлі (200 граммнан 10 кг. дейін) ќ±стар жатады. Т±мсыќтары жалпаќ єрі жиектері араныњ тісшелеріндей тілімденген. Алдыњѓы ‰ш саусаѓыныњ арасы ж‰зу жарѓаѓымен байланысќан. Ќ±ймышаќ бездері жаќсы дамыѓан. Балапандары шираќ 150-ден астам т‰р бар. Жер шарында кењінен таралѓан. 2 отряд тармаѓы (паламедийлер жєне наѓыз ќазтектестер) бар. ‡йректер т±ќымдасыныњ т‰рлері кењінен таралѓан. Оѓан ќаздар, аќќулар, µзен ‰йректері жатады. Ќаздардан – с±р ќаз, ќ±рѓаќ т±мсыќты ќаз кењ аймаќтарда кездеседі. Аќќулардан - кіші аќќу, сыбырлаќ аќќу, с±њќылдаќ аќќу кµптеген су айдындарында таралѓан. С‰њгуір ‰йректерден – гага ‰йрегініњ ќауырсыныњ кєсіптік мєні зор. 8. С‰њќартектестер (к‰ндізгі жыртќыш ќ±стар) отрядына Жер шарында кењінен таралѓан 290 т‰рлі ќ±стар жатады. Дене мµлшері єрт‰рлі, кµпшілігі ірі болады. Олар т‰рлі экологиялыќ ортада тіршілік етуге бейімделген. Т±мсыќтары тµмен ќарай иілген, саусаќтарындаѓы тырнаќтары ‰шкір. Ќауырсыны тыѓыз, мекиендері ќораздарынан ірі болады. Жемсауы айќын байќалады. 2 отряд тармаѓы бар: а) Америка тазќаралары. є) С±њќаралар. Америка тазќараларыныњ белгілі т‰рі – анд кондоры, дене т±рќы 12 кг, ќанаттарыныњ шалымы 3 метрге жетеді. С±њќарлардыњ кењ тараѓан т±ќымдасы – ќаршыѓалар. Оѓан – ќ±ландындар, ќаршыѓалар, ќараќ±стар, б‰ркіттер, жамансарылар жатады. С±њќарлар т±ќымдасыныњ кµп тараѓан т‰рлеріне - лашын, аќс±њќар, ќырѓи, ителгі, т±рымтай, жаѓалтай т.б. жатады. Африканыњ хатшы ќ±стар т±ќымдасына бір ѓана - хатшы ќ±с жатады. Балыќшы т±йѓын µз алдына жеке т±ќымдас. 20-таќырып. Кєдімгі ќ±стардыњ жеке отрядтарына сипаттама. 9. Тауыќтектестер отряды. Б±л отрядќа ќ±рлыќта, аѓаш басында тіршілік етуге бейімделген басќа ќ±стардан µзіндік ерекшеліктері бар 250-дей ќ±стардыњ т‰рі жатады. Денесі тыѓыз, ќанаттары ќысќа єрі доѓалданып келген. Саусаќтары жаќсы дамыѓан (±зын єрі жуан). Олар полигамды ќ±стар. Балапандары шираќ, єрі µсімтал. Кµп т‰рініњ кєсіптік мєні бар. Олар 2 отряд тармаѓына бµлінеді: 1. Тауыќтар. 2. Гоациндер. Тауыќтар отряд тармаѓыныњ т‰рлері кµп аймаќтарда кењінен таралѓан. Негізгі т±ќымдастары – ќоќыс тауыќтары, ќ±рлар, ќырѓауылдар, мысыр тауыќтары, к‰ркетауыќтар. Гоациндер отряд тармаѓына бір ѓана – гоацин деген т‰р жатады. Ол Оњт‰стік Американыњ тропикалыќ ормандарында таралѓан. Нашар ±шады, тµсс‰йегінде ќыры жетілмеген. ¤те жаќсы жетілген жемсауы етті ќарынныњ ќызметін атќарады. Аѓаш басында ж‰ргенде т±мсыѓын пайдаланады. Балапандарыныњ ќанаттарыныњ бірінші жєне екінші саусаќтарыныњ ±шында тырнаѓы болады. Тырнаќтарыныњ кµмегімен аѓашта µрмелейді. 10. Тырнатектестер отряды. Дене т±рќы ірі, т±мсыќтары, мойны, аяќтары ±зын ќ±рлыќта жаќсы ж‰гіретін ќ±стар. Олардыњ 200-ге жуыќ т‰рі бар. Кµпшілігініњ кењірдегі ±зын, олар батпаќты жерлерде, далалы µњірлерде таралѓан. Наѓыз тырналар т±ќымдасына – с±р тырна, аќбас тырна, аќ тырна (стрех) т.б. жатады. Татарлар т±ќымдасына дене т±рќы орташа ±саќ ќ±стардыњ 120 т‰рі жатады. Кµпшілігі су жаѓалауында, батпаќты жерлерде кездеседі. Далалы жерлерде дуадаќтар т±ќымдас тармаѓына жататын – безгелдек,жорѓа дуадаќ, кєдімгі даудаќ таралѓан. 11. Татрењтектестер (ржанкообразные) отряды. Б±л отрядќа дене т±рќы єрт‰рлі 300 т‰рлі ќ±стар жатады. Кµпшілігі су ќ±стары. Олар 3 отряд тармаѓына бµлінеді: а) шаѓалалар; є) чистиктер; б) балшыќшылар. Шаѓалалар отряд тармаѓына су ќ±стары жатады. Олардыњ негізгі т±ќымдастары: шаѓалалар, поморниктер, ќарќылдаќтар. Чистиктер отряд тармаѓына – балтат±мсыќтылар, кайрлар, чистиктер жатады. Балшыќшылар отряд тармаѓына – тауќ±дыреттер, татрењдер жєне т.б. жатады. 12. Кептертектестер отряды. Б±л отрядќа дене т±рќы орташа, шаѓын жаќсы ±шатын ќ±стар жатады. Оныњ 2 отряд тармаѓы бар: а) кептерлер; є) б±лдырыќтар. Кептерлердіњ жемсауы жаќсы дамыѓан. Балапандары ќызылшаќа. Кµпшілік т‰рі ормандарда кездеседі. Ал, б±лдырыќтар далалы, шµлейтті жерлерде таралѓан. Кењ таралѓан т‰рлері – аќќ±рсаќты жєне ќараќ±рсаќты б±лдырыќтар жєне кезќ±йрыќ (саджа). 13. Тотыќ±стектестер отряды. Дене т±рќы орташа, шаѓын 325 т‰рлі орман ќ±стары, кµбіне тропикалыќ, субтропикалыќ аймаќтарда таралѓан. Т±мсыќтары доѓал єрі µткір. Кењінен тараѓан т‰рлері: ара - (Оњт‰стік Америкада), айдарлы какаду - (Австралияда), с±р жако - (Африкада), кеа (нестор) тотыќ±сы - (Жања Зеландияда). 14. Кµкектектестер отряды. Ормандар мен б±талы жерлерде 130 т‰рі кездеседі. Кµпшілігі тропикалыќ ормандарда таралѓан. Кµп т‰рлері ±я салмай ж±мыртќаларын басќа ќ±стардыњ ±ясына салады. Кењінен тараѓан т‰рлері – кєдімгі кµкек, тењбіл кµкек, америка кµкегі жєне т.б. 15. Жапалаќтектестер отряды. Ќауырсындары ж±мсаќ єрі мамыќты, єрі тыѓыз, ±шќанда дыбысы білінбейді. Т±мсыќтары иіліп келген єрі µткір. Т‰нде тіршілік етуге бейімделген. Балапандары ќызылшаќа. Кµп аймаќтарда кењінен таралѓан т‰рлері – аќ жапалаќ, ‰кі, ќ±лаќты жапалаќ, байѓыз т.б. 16. Ешкіемертектестер (тентекќ±стар) отряды. Б±л отрядќа дене т±рќы орташа т‰нде тіршілік етіп, жєндіктермен ќоректенетін ќ±стар жатады. Аузы ‰лкен, т±мсыѓы µте кіші, ќауырсындары ±зын єрі ‰шкір. Кењінен тараѓан т‰рі – кєдімгі ешкіемер, баќаауыз Оњт‰стік Азияда, гуахаро - Оњт‰стік Америкада таралѓан. 17. ¦зынќанаттектестер отряды. Сыртќы т‰рі ќарлыѓаштарѓа ±ќсас, µте жылдам ±шады. Ќорегін (жєндіктерді) ±шып ж‰ріп ±стайды. Аяќтары µте ќысќа, тµрт саусаѓы да алѓа ќарай орналасќан, жерде ж‰ре алмайды. Т±мсыѓы шаѓын, аузы ‰лкен. 360-тай т‰рі 2 отряд тармаѓына бµлінеді: а) ±зынќанаттар (60 т‰рі бар) є) колибрилер (300-дей т‰рі бар). ¦зынќанаттардыњ кењінен таралѓан т‰рлері – кєдімгі ±зынќанат. саланган жєне т.б. Колибрилер - дене т±рќы µте кіші (салмаѓы 1,6 г. 20 граммѓа дейін) ќ±стар. Жылдам ±шады, єрі ќанаттарын µте жылдам ќаѓады. Ормандарда, б±талар арасында кездеседі. Кµбіне µсімдік г‰лдерініњ шырындарымен (нектармен) ќоректенеді. Т±мсыќтары ±зын єрі сєл иілген. Олар Оњт‰стік жєне Солт‰стік Америкада кењ таралѓан. жүктеу/скачать 322.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|