Теңсіздіктің бірінші графигі

Император(ди)

Князь(ван)

Герцог(гун)

Маркиз(хоу)

Граф(бо)

Барон(нань)

Народ(минь)

Бұл кестеде жоғарғыда түрғандардан бастап төменге қарй көрсетілген.

Осындай теңсіздік жайлы АҚШ,Англия,Франция елдерінің теңдік үшін жүргізген күрестері, нәтижелері және Қытайға өнегелік мэні жайлы Сунь Ятсен өз сөзінде толықтай мәлімет берді.

"Ал Қытайдың жағдайы қандай? Қытай формальді түрде он сегіз провинцияға бөлінді" сонымен қатар, Қытай құрамына үш солдтүстік-шығыс провинция және Синцзян кіреді, барлығы 22 провинцияны құрайды. Жэхэ, Суйюань, Цинхай және Монғолия, Тибетте Қытай құрамына қосылады. Бұл территориялар 260жыл Цин династиясының билігінің қол астына бірікті. Бүдан ертерек кезеңде, Мин динатиясы кезінде бүрын провинциялар бүтіндей болды.

Халық билігінің идеясы Европа мен АҚШ-тан алынған. Сондықтан революция ісінде соңғы уақытта, біз Европа мен Америкаға көп еліктейміз. Себебі, кейінгі жүз жылдықта Европа мен Америка мәдениеті прогресс үстінде және өркениеттіңі барлық салаларында Қытаймен салыстырғанда әлде қайда алдыда. Мысалы, қаруын алсақ Европа мен Америка елдерінде бұл сланың жанданып дамуы өте қарқынды. Қытайда бірнеше мың жыл бұрын армияны қаруландыруда садақ, найза, қылыш қолданды.

44

1900жылғы Европа-Америка басқыншылығын қарсы көтеріп ихэуандықтар үлкен қылышпен сегіз државаның біріккн эскерімен күресті жүргізді:пулемет пен армия қаруымен қылышпен шайқасты.Ихэтуандар қозғалысы Қытайлықтардың жаңа европалық-американдық мәдениетке деген реакциясы болып Қытайлықтар европалық-америкалық мәдениет қытай мәдениетінен артық екеніне сенбеді және қытай мәдениеті жоғары екендігін көрсеткісі келді. Олар европалық винтовкалар мен қару-жарақтар қытай қылышынан анағүрлым жақсы екендігіне көнгісі келмеді. Міне,сондықтан,ихэтуандар европалықтар мен американдықтарға қарсы көтерілді."²⁰

Халықтың билігі принципі . Бұл принцип гоминдан пікірінше халыққа тікелей және жанама құқық беру деген сөз, бү_л дегеніміз, халықтың сайлау қүқына қатысуы ғана емес, жоғарғы қызмет органдарына референдум арқылы да сайлана алуы, халық билігі формаларын конституция анықтады, бүның негізіне Сунь Ятсеннің билік қызметінің

5 бөлігі туралы оқытуы енеді: заңдық, соттық, орындайшылық, экзаменациондық және контролдық. Бұл өзіне парламентаризмді ертетін кемшіліктерден қүтқарып қана қоймайды, сонымен қатар, сайлау жүйесіндегі қарсылықтарды да жояды .

"Халықтың әл-ауқаты приципі"- ұлы бірігу принципі (Датун). Халықтың әл-ауқаты мәселесі қазіргі күні әлемнің барлық елдерінде маңізды сүрақ болып тұр,- деп бастады Сунь Ятсен өзінің 1924 жылғы тамыздағы халық лдындағы баяндамасын. Халықтың әл-ауқаты мэселесі барлық елдерде матириалдық мәдениет дамуымен, өнеркәсіп дамуының өсуімен қатр пайда болды.

Сунь Ятсен халықөтың әл-ауқаты принципін жүзеге асыру әдістерін гоминдань бағдарламасында анықтап көрсеткен болатын.*" Гоминдань бұл принциптің өмірге енуінің екі түрлі эдісін көрсеттг.жерге деген құқықтың теңестірілуі және капиталдың шектелуі. Осы екі эдіс жүзеге асқан жағдайда Қытайдағы халықтың әл-ауқаты мэселесі шешіледі деп саналды.

Басқа мемлекеттерде талаппен капитал дамуының дәрежесінің әр түрлігіне байланысты халықтың әл-ауқаты мэселесі оларда басқаша болды. Қытайдың АҚШ, Европада оқыған кейбір Қытай халымдары Қытайдағы халықтың әл-ауқаты мэселесін шешуде АҚШ пен Европа тэжірбиелеріне сүйену керек деп ойлады .

"Халықтың әл-ауқаты мэселесін шешпей өркениет дамуы тежеледі",-дей келе Сунь Ятсен - өзінің бір баяндамасын тамқтану мәселесіне арнады. Халықтың әл-ауқаты принципінің алғашқы сүрағы - тамақтану болып табылады.

"Мемлекет негізі - халық, ал халыққа тамақтану аудай қажет" деп ежелде айтқандай тамақтану мэселесі өте маңызды."^

"Европалық соғыс басталғанына дейін барлық елдердің саясаткерлері бұл мәселеге көңіл аударған жоқ. Тек, Европалық соғыс мәселелерін зерттей келе Германия жеңілісінің нәтижесінің себебі болып табылады. Германия Қандай соғыс кезі болсын әрдайым жеңіп жүрді, Бірақ соғыс соңында осы тамақтану мәселесіне байланысты жеңілді.

46

Германияның барлық порттарын одақ эскерлері жауып тастады, Германияның ішіндегі азық-түлік таусылып, халық пен эскерге тамақтанатын ештеңе қалмады",- деген Сунь Ятсен Ақш, Ресей және тағы басқалары державаларының тамақтану мэселелері туралы мысалы ретінде баяндады. Және үшінші мәселені нгін егу, егін жинау,яғни, әр жылы бір жерге әр түрлі егін түрлерін егу туралы, оған кері әсерін тигізетін құрт- қүмырсқалар туралы, күріштің түп тамырына дейін сорып алатын теміргіштерге қарсы күш қолдану жайында айтты.

Халықтың әл-ауқаты принціпінің мэселелерін шешудің тағы бір жағы киім туралы көрсетті. Елде үлкен тігін фабрикалар салынды, халыққа жыл мезгілдеріне байланысты киім тігу, осыларды жүзеге асыру арқылы Сунь Ятсен халықты жұмыспен қамту және соның негізінде халықтың әл-ауқаты мәселесін шешуді көздеді.

І.Сунь Ятсен. Избраная произведение М,; 1985, 201-6.

1. 
   Бұл да сонда. 215-6.
   
2. 
   Г.С.Матвеева. Отец Республики. Повесть о Сунь Ятсене М,;1982.
   
3. 
   Сунь Ятсен Сборник статей, воспоминании, документов и материялов М,;
   1987, 123-6.
   
4. 
   Сунь Ятсен. Избранное произв. М,; 1985.11-6.
   
5. 
   Бұл да сонда. 29-6.
   
6. 
   бұл да сонда. 79-6.
   
7. 
   Крымов А.Г. Обществанная мысль и идиологическая борьба в Китае М,;
   1972,59-6.
   
8. 
   Мәсімханұлы Д, ҚХР туралы // Азия-1993/7 қараша
   
9. 
   Қуанышұлы. Қарлы шыңдар қалқалаған Қытай туралы аз ғана сөз.//
   Өркен.-1994,23-сэуір
   

Ятсен,Дай Цзытао, Чан Кай ши Л.1975, 114-6. 11.Некифоров В.Н. Китай в годы пропуждения Азии. М,;1982, 45-6. 12.Тихвинский С.Л. Сунь Ятсен внешний политическии воззрения и

практика. М,; 1964, 66-6. ІЗ.Бұл да сонда. 81-6.

Н.Синьхайская революция в Китае Сб.ст. М,;1962, 104-6. 15.Делюсин.Л.П., А.С. Костяева Революция в Китае. Суждения и проблемы.

М,; 1985, 114-6. іб.Бұл да сонда,92-б. 17.Бұл да сонда. 102-6. 18.Бұл да сонда, 67-6.

19.Новейшая история Китая М,;1983, 135-6. 20.А.Г. Кримов Обществанная мысль и идиологическая борьба в Китае

1972,203-6. 21. Сунь Ятсен. Избранное произведение М,;1985, 205-6.

III тарау Қытай Республиксының жариялануы

1911. 
      жылы 25 желтоқсанда Сунь Ятсен Шанхайға келді. Оны халық үлкен
      салтанатпен қарсы алды. 1911 жылы 29 желтоқсанда 17 революциялық
      провинция өкілдері Нанкинде жиналып Қытай республикасын жариялап,
      оның уақытша президенті етіп Сунь Ятсенді сайлады.
      
1912. 
      жылдың бірінші қаңтарында Нанкинде Сунь Ятсен президент тағына
      отыруы салтты түрде өтті.
      

Сунь Ятсеннің революциялық үкіметінің алдында түрған ,.маңызды міндеттердің бірі- Юань Шикай мен маньчжур монархиясын түпкілікті жою туралы келісімге келу болды. Тағы бір маңызды міндет, шетел державаларының республикалық үкіметті мойындауы. Осы жағдайда ағылшындар қолындағы теңіз кеденінен түсетін ағшалай пайданы алу мүмкіндігі молайды. Сунь Ятсен үкіметінің ішкі қаржы базасы болмады.

Республикалық Уақытша Нанкин үкіметінін министрлерінің көпшілігі либерал- конституционалистер (министр юстиции У Тинфан, министр Путей сообщении Тан Щоуцянь, сауда министрі Чжан Цзянь) немесе Цинь үкіметі кезіндегі ірі чиновниктер болды (қаржы министрі Чжен Цзиньтао, ішкі істер министрі Чжен Децюань, әскери теңіз министрі Хуан Чжуньин).¹

Сунь Ятсеннің жағдайы өте күрделі болды. 1914 жылы Нанкин үкіметі президенті болып түрған кезең нәтижесінде , ол ешпір мэселені шешпеді.

1912 жылы 5 қаңтарда " Қытай Республикасының презилентінің халыққа жолдауы " жарйяланды. Онда Сунь Ятсен шетел державаларына Қытай

48

Республиксын мойындауы үсынды.Жолдаудың кіріспесінде Қытайдағы

қатар,шетелдіктермен қарым- қатынас жүргізу үшін төмендегідей талап көрсетілді:

1. 
   Республика маньчжур үкіметі мен жасалған келісімдердің
   революцияға дейінгісін ғана мойндайды. Ал,революция басталған соң
   жасалған келісөздер мойындалмайды.
   
2. 
   Сонымен қатар, Республика маньчжур үкіметінен алған ішкі
   қарыздардың революцияға дейінгісін төлейді. Революциялық армия
   көтерілгеннен соң алынған қарыздар мойындалмайды.
   

4. Республика аумағындағы барлық шктел азаматтардың өмірі мен

5. Президент ұлттық мемлекет құруға барлық күш жігерін салады.

әлем халықтарының тең мүшесі қатарында болатынына сенім білдірген. Текст барлық Қытайдағы шетел дипломатиялық миссиялары мен газет редакцияларына таратылды.

Жолдау текстінде Сунь Ятсен мен Қытай революционерлері шетел державаларының Цинь үкіметі жағында болмауы үшін барлығын жасандағын көреміз.

Сунь Ятсеннің 1912 жылғы он тоғызыншы қаңтардағы Нанкин үкіметінің сыртқы істер министрі Ван Чунхуиға республикалық үкіметті мойындауын сүрап жлдаған хаты сияқты бұл жолғы жлдауы да жауапсыз қалды.

Шетел державалары Юань Шикайды қаржы жағынан қамтамасыз етіп отырды.

Ағылшындарға бағынатын Қытайдағы пресса Сунь Ятсен жолдауын суық қрсы алды. " Пекин деиле ньюс " Сунь Ятсенді қаралап жазған мақаларды көп таратты.

Лондондық " Таймс " 1912 жылғы 21 қаңтардағы басылымында Сунь Ятсен туралы " Қытайдағы ағуал нашарлады... Доктор Сунь Ятсен Юань Шикайды диктаторлықбилікті өз қолына алмақ ойы бар деп күмәндәнады, деп жазады біздің пекиндік корриспондент ...^м1

Бұл уақытта Қытайдағы шетел державалары билікте маньчжурлық режимді сақтау керектігін түсініп, Қытай Республикасының президенті ретінде Юан Шикай кандитатурасын қолдады. Учан көтерілісінен соң Юан Шикайды премьер-министр етіп тағайындау идеясын Америка Құрама Штаттары үхынған еді.Бұл инициативаны кейін Англия,Франция,Германия да қолдады және маньчжур үкіметіне билікке " мықты адамды" қоюды тапсырған еді.1911жылы желтоқсан айының басында Юань Шикай төрт державалардың банктері консорциумынан Революциялық Оңтүстікпен күресу үшін Солтүстіктің барлық әскери күштерін біріктіру мақсатында үш миллион лиян қарыз алды.1911жылы империалистік державалар екі жаққа да соғысты тоқтатуды талап етті.

Империалистік державалар өздерінің Қытайдағы экономикалық және саяси мэселелеріне ,екі жақтың келіспеушілігі үзаққа созылып,шетелдіктерге қарсы көрініс табады деп қауіптенді.

1912 жылдың көктемінде шетел державалары арасында Сунь Ятсен мен оның жақтастарына олардың империалистерден ұлттық тәуелсіздікті қоғауларына күннен күнге теріс көзбен қарап, қарсы пікір қалыптаса бастады.

Революциялық Нанкин үкіметінің басшысы ретінде Сунь Ятсен шетелдер державаларының өкілдеріне өз үкіметіне қолдау сүрап өтініш білдірді. Бірақ,

бұл өтініш жауапсыз қалып отырды. Нанкин үкіиетінің қазынасында ешбір ақша болмады, революциянерлер өздерін державалар оларды республика ретінде мойындасымен шетел банктері республикалық үкіиетті ақшамен қамтамассыз етеді деп үміттенді.

1912 жылы Сунь Ятсен мен Нанкинде кездескен журналист Мак-Комик сол кездегі жас республмканың қандай қйын жағдайда болғанын жазды:" Президент Сунь Ятсен,-деп жазды Мак-Комик,-... менімен республиканы қалайда шетелдер мойындау керек екендігі туралы сөз қозғады... " "Біздің республика заңсыз түрде өмір сүруде, бізде ЗбОмлн. халық, Бирма шекарасына дейін созылып жатқан 15 провинциямыз бар. Біз үкімет құрдық, бірақ, ол заңсыз. Ары қарай бұлай болған болмайды. Халық талап етуде. Халық державалар бізді мойындамау себебін білмейді және шетел саясатын түсіәнбей қиналуда. Сіз білесіз, барлық жерде халық арасында шетелдіктерге деген қарсылық кездеседі және ол күшейіп кетуі мүмкін. Біз бү_ны тоқтата алмаймыз, себебі көтерілген халыққа айтар жауабымыз жоқ. Іс жүзінде барлығы... бізге достық қарым-қатынас білдіреді, бірақ бізді қағаз жүзінде қаламайды. Сіздер бізді моындауларыңыз керек!... "3

Ал, Нанкин үкіметінің қаржылық жағдайы туралы Мак-Комик былай деп жазды: " Революция кезінде басқа мемлекеттрдегі дей республиканың заңды қаржы көздері болмады, Қытайдығы теңіз кеденінен түскен қаржы шетел державаларының қолында болды және одагн келген пайданың бэрі Қытайдың шетел мемлекеттеріне деген қарызын төлеумен кетті. Ал, ішкі кірістер мен салықтарда шетел кридиторларының бақылауында болды, сонымен қатар темір жолдармен өндіріс орындарынан түскен пайдалар да солардың қолында болды. "М

Сунь Ятсеннің республикалық Нанкин үкіметін сақтап қалуға тырысуы туралы, сол себепті шетелден қарыз алу эрекеті туралы 1912 жылы жарық көрген ағылшын журналисті Дж. Блэндтің " Недавные событие и нынешняя политика в Китае " деген кітабында былай көрініс тапқан; төрт державалық

51

банктерінің концерциумы басынан-ақ, Юань Шикайды қолдағандықтан, Сунь Ятсен 1912 жылы "Мицубиси" деген жапондық компания арқылы Нанкин үкіметіне Жапониядан 10 млн. таәл қарызды, бұл компанияға есесіне Нианцз өзен арқылы жүзу қүқын беру арқылы алмақ болды. Жапония мен Ресейдің Қытайда күтпеген эрекет жасауынан қоққан банктер консорциумы мүшелері Англияның иницативасы бойынша Жапония мен Ресейді осы ү_йымға кіру туралы арнайы шақыру берді.

Сунь Ятсеннің Нанкин үкіметі Жапондық іскерлердің үсынған ұсақ бірнеше қарыздарын алуына тура келді. Олардың ішіндегі ірілері "Чжаошанцзюй " компаниясы 10 млн. иен компанияга иелік ету үшін, Ханьепин металлургия комбинаты 12 млн иен , комбинатты Қытай-Жапон аралас басқару бөлу мақсатында және 3 млн. юань Цзянсу провинциясындағы темір жол құрылысы үшін берген қарыздар болды.

Осы қарыздарды беру арқылы Жапон капиталисттері Англия иелігіндегі Янцзы бассейінінде өзінің экономикалық үстемдіктерін жүргізгісі келді. Сонымен қатар, Қытайлықтар теңіз жолдарына иелік ету, көмір, темір рудасы, осы аумақтағы темір жол құрылысын өз қолдарына алу мақсатында осы қарыздарды берді. ( Бұл уақытта Жапон үкіметі Қытайда монархияның сақталуы үшін цин үкіметін қолдап жүрген) Сунь Ятсен Жапонияның осы теріс пиғылын білген. Бірақ, армия мен халықты қамтамасыз ету мақсатында осы қарыздарды алуға тура келген.

Империалистік державалар Сунь Ятсен қысымын көрсетті, себебі барлық билікті Юань Шикай қолына шоғырландыру үшін.

Қытайдағы баспасөз ұйымдарын да Юань Шикай пайдасы үшін Сунь Ятсенге және оның жақтастарына қарсы эрекет жасап отырды.

Сунь Ятсен барлық жақтан қысым көре бастады. Тіпті оның бүрынғы жақтастарында оның уақытша президент тағын Юань Шикайға беруін, себебі, Юань Шикайды шетел державалары қолдап ол республиканың түрақтылығын сақтап, елді біріктіреді, деп Сунь Ятсенді уағыздай бастады.

52

Империялық державалар Қытайдағы революциялық үкімет сүрауларына қарамағанда Ресейдің большевистік партиясы және оның көсемі В.И. Ленин манчжур обсалютизмімен күрескен. Сунь Ятсен басқарған революциялық демократтарын қолдау көрсетті.

Большивистік басылымында Синьхай революциясы қарсаңында
Қытайдағы революцияның қозғалыс туралы жүйесі мақалалар шығарылып
отырылды. 1911 жылы "Звезда" газеті қос одақ туралы, ондағы Сунь
Ятсеннің манчжур режиміне қарсы сөздерін қолдаумен жазды. Сонымен
қатар бұл басылымда мынадай журналистер мақалаларды шығарған:
В.Д.Бонч-Бруевич "проснувший дракон", С.М. Нахимсон "Новый успех
социализма," М.М. Михайлов "В империй богдыханов". Синхай

революциялық мэселелерін көрнекті болыневик публицистер де қарастырды Н.Н Батурин, М.С. Ольминский, Н.М. Лукин.

Осы "Звезда" газетіндегі 1912 жылғы ақпандағы басылымның бірінде Шиндай өлең жолдары келтірілді: " Приветствую тебя, просувшийся Китай Приветствую твой клич: " За права и свободу ! " Страна бесправия, тепер из края в край Ты шлешь воззвания народу. "

1912 жылы қаңтардың 6-сы бүкіл Ресейлік (Пражская) конференция РСДРП Қытай революциясы мэселесін талқылады. В.И. Лениннің "Қтай революциясы туралы" былай делінді: "Конференция, в виду компании правительственных и либеральных ("Реч") газет, пропагандируюших в интересах рассиских капиталистов-оттаржения от Китая, пользуясь революционным движением в нем пограничных с Россией областей, констатирует мировое значения революционной борьбы китайского народа , несущей освобаждение Азии и подрывающей господства европейской буржуазии, приветствует революционеров-республиканцев Китая, свидетельствует о глубоком воодушевлений и полной симпатии, с которой

пролетариат России следит за успехами революционного народа в Китае, и клеймит поведения русского либерализма, подержевающего политу захватов царизма "

Синхай революциясы Қытай халқының демократиялық тарихы мен ұлт-азаттық күресі жолындағы маңызды кезең. Революция барысында Қытай революционерлерінің батырлығының арқасында, көпғасырлық цин монархиясының үстемдігі жайылып республикалық режим орнады. Бірақ, Синьхай революциясы билікке Қытай буржуазиясымен жаңа помещиктерді әкеле алмады.

Синьхай революциясының әртүрлі аспектілерін зерттеген советтік Қытай

Л.Н.Борох,А.А.Волохова,Ю.М.Горущянц,А.М.Григорьев, В.И.Данилов,Л.П.Делюсин,Г-В.Ефимов,Д.Н.Зильберг,Н.Б.Зубков,Н.М.Калю жная,Е.Ф.Ковалев,А.С.Кастяева,А.Г.Крымов,В-Н.Кучунов,Л.С.Кнезаджян,А. В.Меликсетов,О.Е.Епошнин,С.Н.Микиторов,Л.Н.Новиков,Е.Ю.Стабурова,Г. Д.Сухарчук,С.Л.Тихвински,Ю.В.Чудодеев және тағы басқалары.

Сондай-ақ, революцияның мынандай қүжаттары орыс тіліне аударылып
шығарылды:"Қытайдағы Синьхай революциясы", "Сунь Ятсеннің таңдамалы
шығармалары ".Совет кезкңінің тарихшылары өздерінің мақалаларында,
кітаптарында және коллективті монографияларында Қытайдың

буржуазиялық ұлтшылдығын өрістеткен,Синьхай революциясы кезіндегі антиманьчжурлық күрес, буржуазиялық-революоциянерлік күрестің аңызды бөлігі болып табылды және " ұлтшылдық" лозунгісі Цин монархиясын құлатуға әкелген орасон зор роль атқарды деп жаздьі:⁹ Сонымен қатар, бұлар осы уақытта Қытай буржуазиялық ұлтшылдығының үлы державалық , хандық шовинизміне тән реакциялық жақтарын да қарастырды.¹⁰

Қытай Халық Республика Тарихшылары да 60-шы жылдарының басында Қытайдағы антиманьчжурлық күрестің прогрессивтік жағын мойындап, Синьхай революциясындағы" топтық күрес эрдайым маньчжур-қытай

54

күресі негізінде көрініс тауыпдытайлықтардың маньчжурлықтарға қарсы күресі ретінде болып огтырды".¹*

Көрнекті Қытайдық Марксист —тарихшысы Уюичжан,(кезінде Синьхай революциясына қатысушыларының бірі болды) өз еңбектерінің бірінде: революция бағдарламасы Сунь Ятсеннің"үш ұлттық принципі" болды*~және " халықтың басым көпшілігінің революция жағында болуы тек, олардың Цин үкіметіне қарсы болуында еді, мүндай адамдар барлық топта болды және Цинге қарсы болды. Қытайдың барлық провинциясында кең етек жайған еді. Маньчжурлар халықтарының ұлттық арларын топтады,елдегі билік маньчжур аристократының қолында болды. Оларды халық жек көрді.¹²-

Уюичжан,Синьхай революциясының үлы жетістіктерінің бірі монархиялық құрылысты құлату деп атап көрсетті. Оның айтуы бойынша, бұл жеңіске Қытай халқының барлық өкілдері қуанды,ал буржуазия және ұсақ буржуа осыдан жаңа өмір бастауын көрді.¹³

60-шы жылдарының басында кейбір Қытай тарихшылары Цин династиясының прогрессивтік жағы туралы көп жазды,ал Қытай халқының маньчжур өктемдігіне қарсы күресін "сол кезеңдегі топтық күрес қатарындағы жел айдаған толқын ретінде бағалады.Синьхай революциясы қарсаңындағы Қытай қоғамындағы негізгі қайшылық болды.

"Синхай революциясы империялизмге қарсы бағытталған" деген Цин монархиясынның еліндегі капиталистік құрылыс пен феодалдық күштерінің өзі емес, Қытай халқы мен әлемдік империялизм арасындағы қайшылық болды.

Жалпы Қытай тарихшыларының басым көпшілігі Фудань Университеті мен Шанхай педагикалық Университетінің оқытушыларының бірігіп жазған, ағылшын тіліне аударылған еңбекте, Лю Дамянь еңбектерінде, Синьхай революциясының міндеті елді империалисттердің тәуелсіздігінен босату болды деп түсіндіріледі және Синьхай революциясы 1894 жылы Қытай-Жапон соғысы, 1898 жылы қозғалыс, және 1900 жылы ихэтуан көтерілістері

55

қатарында бағалайды. Бүнда авторлар империалистік агрессорлармен Қытай ұлты арасындағы қайшылықтың өсуін негізге алады.¹²'

Бұл жерде біз Қытай тарихшылары арасында көзқарастың бірлігі жоқтығын, көреміз.

1975 жылы Американ Қытайтанушысы Уинстон сенің 1911 жылғы революция тарихнамасы туралы Синьхай революциясына қатысты. Қытай Халық Республика тарихшыларының негізгі концепциялары көрсетілген еңбек шықты. Автор алпысыншы жылдың басында Қытай Халық Республикасында Синьхай революциясындағы антиманьчжурлық күрестің маңызы туралы пікірталастың өрістеген кезеңі болатыны туралы айтады және ол пікірталастар барысында "солшылдар" революцияда ұлттық қайшылықтың болмағаны туралы айтса, " аңшылдар" революцияның антиманьчжурлық бағытта болғанын айтады. Бұл кітап кіріспесінде Альберт Фейерверкер,Синьхай революциясын бағалаумен Қытайдың қазіргі заманғы тарихын түсінуде байланыстың аздығын жазады.¹⁶

Синьхай революциясының тарихына қатысты американ-қытайтанушы тарихшылардың да еңбектері аз емес. Мысалы: профессор Мэри Райттың" Китай в революци. Первая фаза.1900-1913гг." деген Вентворстағы ғылыми конференция негізінде құралған еңбегі. Ғалым революция қарсаңындағы Қытай национализмінің үш жағын атап көрсетеді, яғни, антиимпериялизм сол заманғы ұлттық мемлекеттердің құрылуын талап ету және маньчжур династиясын құлатуды талап ету. Осы үшеуінің ішінде антиманьчжурлық жағы маңызды және революциялық болды деп есептейді Райт.

Француз тарихшысы М.К. Бержердің Райт көзқарасынан айырмашылығы, ол революция буржуазиялық түрде болды дейді. Ол буржуазия Қытай буржуазиясының саяси көтерілісінің алғашқы буыны болғандықтан және ол топ ретінде толық күш алмағандықтан,тек көмекші болды, ал негізгі күш жоғары шенді сановниктерде,жергілікті шэньси,провинциялдық кеңес

комитетінің мүшелерінде болды.Бержер пікірінше Юань Шикай билікке тек демократия, еркіндік, ұлттық тәуелсіздік лозунгісінде революция келе алды.

Синьхай революциясының тарихы туралы ағылшын тіліндегі
американдық-қытайтанушы Э.Родс(Гуандун провинциясындағы

революциялық қозғалыстың дамуы туралы зерттеу);Д.Ж.Эмерика (1911 жылдың қарсаңындағы Хунань мен Хубэй провинциясындағы реформаторлық жәнеғ революциялық қозғалыстар туралы);М.Гастер (1911 жылдың қарсаңындағы Қытай интелегенциясының саяси белсенділігі туралы); Д.Прайс ( Ресейдегі революциялық қозғалыстың Синьхай революциясына әрсері туралы) және тағы басқа еңбектерін атап көрсетуге болады.

Осылайша біз тарихшыларымыздың Қытайдың жаңа тарихындағы Син революциясының тарихы туралы зерттеудің көптігі және шетел тарихшыларының бұл революцияның тарихына деген қызығушылығының маңызын көреміз.

1911 жылы 10 қазанда кешке Қытай " жаңа армиясының" сапер батальені солдаттары, Қытайлық орталық ірі сауда және өнеркәсіп қаласы Учанда 267 жыл бойы Қытайды билеген маньчжур өктемдігіне қарсы көтерілісті бастады. Келесі күннің таңында маньчжурлар-Хубэй және Хунань провинцияларының номестнигі Жуй Чэн, қарулы күштер басшысы Чжан Бао және тағы басқа жоғары провинциялық сановниктер қаладан қашты. Хубэй провинциясының жергілікті буржуазия және либералдық помещиктердің революциялық өкілдерінің жиынында Қытай Республикасы жарияланды, жаңа жыл санақ енгізілді.(1644 жылы Қытайға маньчжурлардың басып кірген жылынан емес,эйгілі Қытайдың " Сары императоры" -Хуанди туған күннен бастап). Сонымен қатар, алдын ала революционерлер дайындаған прокламация таратылды. Онда маньчжурлық Цин династиясының қылмыстары туралы, елдің барлық провинциясына, барлық офицерлерге, Қытай солдаттарына , революция жағына шығуды өтіну туралы және