1 -тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихындағы орны
жүктеу/скачать 0.59 Mb.
|
86 республикандықтар оны жақтамады. Юянь Шикай шетел державасының қаржылай көмегіне сүйеніп жан-жақтан азаматтық соғысқа дайындала бастады.Ол 1912 жылы өзі тағайындаған армия генералы Хуан Синді шенінен айырды. Ли Лецзюнь,Бо Вэньвэй , Ху Ханьмин сияқты көрнекті республикандықтарды губернаторлықтан алып тастады. 1913 жылы маусымда Сюнь Ятсен мен бір Ли Лецзюнь Шанхайда антиюаныликайлық қарулы көтерілісті ұйымдастырды. Бұл "екінші революцияның " бастамасы болды. Осындай Юань Шикайға қарсы көтерілістер Цзянсу (14 шілдеде бү_л провинция Юань Шикай үкіметінен бөлініп, тәуелсіздік алды), Гуандун,Ужғыцзян және Хунанда болды. Бірақ, революция күші Юань күшіне төтеп бере алмады. Юань Шикайды помещиктер либералды буржуазия және халықаралық империялизмді жақтады. 1913 жылы шілде-қыркүйек айлары арасында өз қолында ірі қарулы күші бар Юань Шикай "екінші революцияны" басып тастады. Шетел державасының қолдауына сүйенген Юань Шикай парламенті өзін он жылға Қытай Республикғасының президенті етіп "сайлауға" зорлықпен көндірді. 1913 жылы 10 қазанда Учан кһөтерілісінің екі жылдығын, өзінің мемлекеттік басшысы лауазымына көшумен бірге салтанатты түрде жиын өткізді. Бұл жиынға барлық дипломатиялық корпус жиналды. Бұл Юань Шикайдың котрреволюциялық үкіметін шетел державасының заңды мойындауын білдірді. 1913 жылы қарашада ұлттық партия мүшелерінің 438-н депутаттық мандатынан айырды, ал партияның өзін заңсыз деп жариялады. 1914 жылы оған бағынбаған парламентті таратып, сол жылдың 1-ші мамырында жаңа конституция қабылдады. Бұл конституция 1912 жылы 10-шы наурызда қабылданған конституцияны заңсыз деп, Юань Шикайға диктаторлық құқық берілді. Сунь Ятсен, Хуан Син және тағы басқа ұлттық партия өкілдері  87
қуғындаулардан тығылуға мәжбүр болды. Сунь Ятсен Жапонияға Тайвань арқылы қашып кетті. Қытайдағы революциялық қозғалыс Юань Шикай жағына топтасқан империализм, феодализмді - компрадорлар реакциясымен және "бэйяндық" солтүстіктің милитаристері мен басып тастауында. 1914 жылы 28 желтоқсанда Юань Шикай он жыл мерзімге президенттікке отырды және қүпия түрде Қытайда монархиялық кұрылыс орнатып, императорлық таққа өзін дайындады. Оның жоспарын Англия мен АҚШ қолдады. Юань Шикайдың жақын кеңесшілері Джон Гопкинс атындағы университет профессоры, доктор Джон Гудноу және Лондондық "Таймстың" арнайы корреспонденті Моррисон болды. Юань Шикай республикандықтарға қарсы Ұлттық партияға қарсы репрессияны, билеудің монархиялық жүйесін қайта қалпына келтіруге бағытталған саясаты,ұлттық буржуазия, оңтүстіктің либералды помещиктері және Қытай интелегенсиясы тарапынан қарсылық тудырды. Оңтүстік және Шығыс Қытайдың эр түрлі провинцияларында Юань Шикайдың феодалдық кампрадорлық режиміне қарсы көтерілістер болып тұрды. Жапонияда эмиграцияда болған Сунь Ятсен Юань Шикай реакциясына қарсы революциялық партия ұйымдастыра бастады. Ол ұлттық партияның Юань Шикаймен күресінде жеңілуінің басты себебі, парламенттік жолдан басқа жолмен күресуден бас тарту ұйымдастырушылықтың әлсіздігі және оның мүшелері арасындағы тэртіптің жоқтығы. Сондықтан, жаңа партия Чжунхуа геминданды (қытай революциялық партиясы) құра отырып оны өте мықты етіп ұйымдастыруды көздеді. Қытайдың саяси эмигранттарынан жиналған оңтүстік және орталық Қытайдың сегіз провинцияларының республикандықтарының жиынында 1914 жылы 8 маусымда Токиода күрамына 160 адам кірген жаңа партия 88 құрылды. Оның басшысы етіп Сунь Ятсенді сайлады (цзунпи). Партияға кірген әрбір адам ант қабылдады яғни, революцияны қайта жаңартуға, халық билігі және халықтың әл-ауқаты принциптерін іске асыру, "бес билік конституциясын" құру (атқарушы, заң, юридикалық ,контрольдык және экзаменациалдық) , мемлекеттік билікті түзеу, халықтың өмірін жақсарту, мемлекеттік негізін нақтылап, бейбітшілікті сақтау туралы айтылды. Қытайдың революциялық партиясының деклорациясында Сунь Ятсен Қытайда Юань Шикай монархиясына қарсы "үшінші революцияны" тездету керектігін айтты. Токиода Қытай революциялық партиясы өзінің Юань Шикайдың саясатына қарсы бағытталған , халықты көтеріліске шақырған "Республика" журналын шығара бастады. 1914 жылы 15 тамызда Жапония Германияға ульматум қойды, онда жапон иеліктеріне ешбір талапсыз және конфенсациясыз Германия "жалдаған" Цзячжоу территориясына қосу және болашақта бү_л территорияны Қытайға ауыстыру ауыстыру жайында айтылады. Жауа ала алмаған Жапония 23 тамызда Германияға соғыс жариялады. Жапон феодалы Шаньдун жартыаралына келді, Цзиндао қамалын алды. Шаньдунь жартыаралына сүйене жапон үкіметі , державаларының европалық әскери қимылдарға бар көңілі ауғанын пайдалана 1915 жылы 18 қаңтарда Юань Шикайға Шаньдундегі барлық Германияға жатқан, иеліктерді жапонияға беру , Оңтүстік Маньчжуриямен ішкі Монғолияға деген жапон қызығушылығы,жапон кеңесшілерін әртүрлі саяси,әскери және экономикалық мекемелері үшін шақыру,жапондықтарға эртүрлі жеңілдіктерді көрсету және тағы басқа осындай "21 талап "қойды. Юань Шикай басында Англия мен Америка Құрама Штаттарына сүйеніп ,Жапонияның бүкіл Қытайды өзіне бағындыруы жайлы мәселеге қарсы шығамын деп ойлады,бірақ ол Жапониямен жеке өзі келіссөз жүргізуді дү_рыс көрді.Юань Шикайдың жапон талаптарын қабылдаған кун - 89 1915жылдың 9мамыры Қытай тарихына "ұлттық ары тапталған күн"деген атаумен енді.*-2- Англия Жапониямен одақтық қатынасты бүзудан сақтанды. Ағылшын үкіметінің жазған өтінішіне қарасақ, онда "Англия Жапонияның Қытай туралы жоспарына қарсы емес ,тек жапон экспансиясы Британия жоспарына қауіп төндірмеген жағдайда ғана..."делінген сөздер айтылады. Америка Құрама Штаттары да аздаған қарсылықтар мен шектелді.1915жылы 15наурызда АҚШ-тың мемлекеттік секретары Брайн Вашингтондағы жопон елшісіне нота жіберді,онда,"Америка Құрама Штаттарының Қытаймен келісілген 1844,1858,1868және1903жылдардағы келісіміне байланысты,олар Жапонияның Шаньдунь,Оңтүстік Маньчжурия және ішкі Манғолияға байланысты талаптарына қарсы шығуына негіз бола түрса да, Құрама Штаттар Жапонияның территориялық жақындығы осы аудандар мен арнайы қатынастар тудыратынын ашық айтады."^ Жапон үкіметінің Юань Шикай мен келісіп, ұлтты 21 талапты орындауға келісімін алғаннан соң, Сунь Ятсеннің Жапондық саяси топтарымен байланысы үзілді. Қытайдың революциялық партиясының басшысы, Жапон үкіметі тарапынан көрсетілген репрессияға қарамастан, Юань Шикай мен Жапон милитаристері арасындағы келісімге қарсы белсенді күрес жүргізді. Қытайдың революциялық қозғалысының белсенді қатысушысы Хэ Сянин өзінің естелігінде, Сунь Ятсеннің тапсырысы мен Жапониядағы Қытай студенттерінің жиындарында 21 талапқа қарсы баяндамалар жасағанын айтады. 1920 жылдың тамызында, Сунь Ятсен Америка Құрама Штаттарының конгресі мүшелерінің тобы мен кездесуінде былай деді:"Қытайдың бұл талаптарды қабылдауы Жапонияға Қытацдың өз егемендігін беруі дегенді білдіреді. Бұл талаптарды қабылдаудың нәтижесінде Қытай Жапонияның вассалдық мемлекетіне айналды... Қытай мен осы талаптарды орындауға байланысты келісімге келісі мен, Жапон милитаристері мен саясаткері өз биліктерін Маньчжурия және тағы басқа Қытай аудандарында қолдана бастады. Жапон үкіметі Қытайды дипломатиялық құрлмен-ақ жеңуге болатындығын түсінді."^ Жапон милитариміне қарсы түрған ,Сунь Ятсен Жапон Халқы мен Жпонияның агрессивті билеуші өкілдері арасында ешқашан теңдік белгісін қойған емес. Ол американдық конгрес мүшелерін Жапон халқына олардың үкіметінің Қытайға байланысты саясатының эділетсіз екендігін түсіндіруді сүрады және Қытай халқы мен Жапон халқының демократиялық әлементтерінің 21 талапты жоюға көмектесетін байланысты нығайтуға көмектесуін сүрады. Бұл уақытта Қытайдың ішінде Юань Шикайдың Жапон милитаристерінің үятты талаптарын қабылдауына қарсы патриоттық қозғалыстар кең қанат жайды. 1913 жылдың мамыр айының ортасында Ханькоуда ірі қозғалыстар болды. Бұл толқулар Қытай эскері мен Жапон атриядының біріккен қимылы нәтижесінде басылып тасталды. 1915 жылдың 22 мамырында Шанхайдағы халықтық шеруде ораторлар Юань Шикай үкіметіне қарсы шықты, Жапония мен келісілген ұлтты талапты орындауда бас тартуға шақырды және бұл қате келіссөзді жүргізген ең басты кінәлі сыртқы істер министірі Лу Чжэнсянды жауапқа талап етті. Осы кезеңде Щаньдунь провинциясында да үкіметке қарсы толқулар болды. Ондағы көтеріліске қатысушылар "Юань Шикай үкіметі елді күлдырауға апаруда, сондықтан халық өзі атанып қорғау үшін қолға қару алу керек" делінген.*1* "21 талапты " қабылдап, Қытайда монархия құруды эзірлеген Юань Шикай үкіметіне қарсы ең ірі алғашқы қарулы түрде қарсы шығу 1915 жылдың желтоқсанның аяғына қарай болды. Юнянь провинциясында Біріккен одаққа жақтас болған генерал Цай Энің басшылығымен болған
көтеріліс Республиканы қорғау соғысы деп аталды. Юнянь провинциясы Пекин үкіметінен тәуелсізбіз деп жариялады. Кең етек алған антимонархиялық толқулар 1916 жылы 22 наурызда Юань Шикайды монархиялық құрылыстан ресми түрде бас тартуына мәжбүр етті, нәтижесінде Юань Шикай президенттік қызметіне кетіп, сол жылдың 6-шы маусымында қайтыс болды. І.Е.Л.БеловРеволюция 1911-1913 г.г в Китае. М,; 1958, 56-6. 2.Непомнин О.Е. Кризис китайского общества начала хх века: истоки и особенности. —Государство и общества в Китае. М,; 1978, 56-6. З.Бұл да сонда. 64-6. 4Бұл да сонда. 88-6. 5. Г.С. Матвеева. Отец Республики. Повесть о Сунь Ятсене. М,; 1975. б.Бұл да сонда.62-б. 7.Нүсіпхан Айтан. Қытайдың қилы саясаты // Егемен Қазақстан. 1993 ж. 13 қазан.
8.29.Л. П. Делюсин. Спор о социолизме. Из истории общественно- политической мысли Китая вначале 20 годов. Из.2е, исп. и доп. М,;1980 9.Л.Н. Борох. Общественая мысль Китая и социолизма М,; 1984. ІО.Сунь Ятсен. Избраная произведение М,;1985, 201-6. 11 .Бұл да сонда. 215-6.
Крымов А.Г. Обществанная мысль и идиологическая борьба в Китае М,; 1972,59-6. 17.Мәсімханұлы Д, ҚХР туралы // Азия-1993// қараша 18.Қуанышұлы. Қарлы шыңдар қалқалаған Қытай туралы аз ғана сөз.// Өркен.-1994,23-сәуір 19.Кузмин И.Д. конфуциянство и эволюция идеологии гоминьдана Сунь Ятсен,Дай Цзытао, Чан Кай ши Л.1975, 114-6. 20.Некифоров В.Н. Китай в годы пропуждения Азии. М,;1982, 45-6. 21.Тихвинский С.Л. Сунь Ятсен внешний политическии воззрения и практика. М,; 1964, 66-6. 22.Бұл да сонда. 81-6. 23.Синьхайская революция в Китае Сб.ст. М,;1962, 104-6. 24.Делюсин.Л.П., А.С. Костяева Революция в Китае. Суждения и проблемы. М,; 1985, 114-6. 25.Бұл да сонда,92-б. 26.Бұл да сонда. 102-6. 27.Бұл да сонда, 67-6. 28.Новейшая история Китая М,;1983, 135-6. 29.А.Г. Кримов Обществанная мысль и идиологическая борьба в Китае 1972,203-6.
32.В.И.Ленин Полн.собр. соч. Т.23, 146-6. 33.У. Юйчжан Синьхайская революция 5-6. 34.Е.Л.Белов Революция 1911-1913 г.г в Китае. М,; 1958, 56-6. 35.Непомнин О.Е. Кризис китайского общества начала хх века: истоки и особенности. -Государство и общества в Китае. М,; 1978, 56-6. 35.Бұл да сонда. 64-6. Зб.Бұл да сонда. 88-6. 37. Г.С. Матвеева. Отец Республики. Повесть о Сунь Ятсене. М,; 1975. 38.Бұл да сонда.62-б. 39.Нүсіпхан Айтан. Қытайдың қилы саясаты // Егемен Қазақстан. 1993 ж. 13 қазан. 40.Л. П. Делюсин. Спор о социолизме. Из истории общественно- гюлитической мысли Китая вначале 20 годов. Из.2е, исп. и доп. М,;1980 41.Л.Н. Борох. Общественая мысль Китая и социолизма М,; 1984. 42.Сунь Ятсен. Избраная произведение М,;1985, 201-6. 43.Бұл да сонда. 215-6.
Қорытынды Синьхай революциясы Қытайдың жаңа тарихындағы халықаралық маңызы бар ірі тарихи оқиға болды. Қытай халқы Азия халықтарының ішінде алғашқы болып екі мың жылдан артық өмір сүрген феодалды- монархиялық абсолютті режимді жойды және Республика жариялады. Бұл үлы мақсатқа жетудің, яғни, мықты, тәуелсіз Қытайды құрудың алғашқы қадамы болды. Бұл қадамды жасамай алға жылжу мүмкін емес еді. Қытай халқы ү_зақ жылдар бойы Цинь империясының маньчжурлық режиміне қарсы күресті, бү_л 1911 жылы жеңіс пен аяқталды. Синьхай революциясы өзінің сипаты жағынан буржуазия-демократиялық болды, ал халықтың қатысуы дәрежесіне байланысты-халықтық революция болды. 1911 жылғы революция жетістігі революциялық халықтың жетістігі. Тунмунхой ( Одақтық лига ) егер оны армия, эсіресе кешегі шаруалар мен ұсақ интелегенциялық-офицерлерден тү_рған Жаңа армия қолдамаса және шаруалар мен қалалық кедейлер, студенттерден құралған халықтық ерікті отряд қолдамаса әлсіз болар еді. Қытай революциясы "Одақтық лига" уэде еткен жерді шаруаларға жер беру, жерге деген құқықтың теңестірілуі міндетін орындамады. Қытай жартылай феодалды ел болып қалды. Ол империялизмнің елдегі үстемдігін жоя алмады. Қытай жартылай отар ел күйінде қалды. Осы мағынада революция жеңіліске ұшырады. 1911 жылғы революция елдегі аграрлық мэселені түп тамырымен шешпеді. Қытай коммунистері, жиырмасыншы жылдардан бастап өздерінің шаруалар ұйымын құру туралы жұмыстарын бастай отыра, Синьхай революциясының кемшіліктерін ескере отырып жасады. 91 Революцияның сабақ болатын мэселесі, ол Қытайдың ұлттық буржуазиясымен ұсақ буржуазиясының саяси әлсіздігін көрсетті. Бүрынғы Қытай коммунистерінің бірі У Юйчжан сол жылдарды еске ала отырып айтқан эңгімесінде, "кейбір революционерлер революция жеңіске жетті деп шетелге оқуға кетті немесе үйлеріне қайтіп кетті, кейбіреулері парламентаризммен айналысты, енді біреулері Юань Шикай жағындағы конституциялы-монархиялық топтарына кіріп кетті. Тек, Сунь Ятсен ғана өзінің аздаған ғана жолдастарының тобымен Одақөтық лига жеңілісінен сабақ алып, күресті жалғастырды".1 Мао Цзе-дун революция нәтижесін сипаттай отырып былай деген: "Қарңыздар, 1911 жылғы революция императорды құлатты. Бұл жеңіс емес пе? Жеңіліс-1911 жлығы революция тек императорлық билікті құлатқанында, бірақта Қытай әлі бүрынғысынша империялизмен феодализм билігінде қалып қойды, ал революцияның антифеодалдық және антиимпериялистік міндеттері шешілмей қалды".2 Синьхай революциясы үлы Қытай халқының революциялық күреске оянуында негігі рөл атқарды нәтижесінде, Қытай Азия халықтарының ішіндегі алғашқы болып республика жариялады, прогрессивті мәні бар буржуазиялық уақытша коституция қабылдады. Демократиялық республика идеясы Қытай халқын санасына терең енді. Бү_л революция басқа да Шығыстың елдеріне үлкен әсерін тигізді. РСДРП-ның Прага конференциясы Синьхай революциясы туралы арнайы резолюция қабылдады, мүнда Азияға азаттық әкелген және Европалфық буржуазия үстемдігін үзген Қытай халқының революциялық күресінің әлемдік мэні туралы айтылды. Қытай революциясының басты жаулары болды Жапония, Батыстың империялистік державалары. Сонымен қатар, оның шетелде достары болды. Ресейдің революционерлерінің пролитариаты сол кездің өзінде ақ Қытай халқының үстемдікке қарсы күресіне өзінің оң көзқарасын білдіргшен.
1917 жылы Ресейде Қазан социалистік революциясы болды. Қазан революциясының азаттық әсерін бүкіл әлем сезінді. Бү_л революцияның әсерімен және Қытайдағы өзгерістерден соң Сунь Ятсеннің саяси көзқарастары өзгерді. Ол революцияның жеңісті аяқталуы үшін бүкіл халықты жұмылдыруы керек екндігін түсінді. ¥лы революционер - демократ өз мүрасында былай деп жазды:"Мен Қытайдың еркіндікпен кеңдікке жетуі үшін ұлттық революция жұмысына қырық жыл жүмсадым. Осы қырық жылдық тәжірибие негізінде, мен бұл мақсатқа жету үшін бүкіл халықтың басым көпшілігін көтеру керек екендігін және бізге өздерімен тең санаған халық пен бірігіп күресу керек екендігін түсіндім".3 1924 жылы Сунь Ятсен өзінің ұлттық прициптеріне жаңа түсінік еңгізді, яғни оларда кезеңнің жаңа тарихи ерекшеліктерін көрсетті. Олар үш негізгі саяси құрылымнан түрды: Ресей мен одақ құру, қытайдың коммунистік партиясымен одақ құру, жұмысшылар мен шаруаларға сүйену. Бү_л үш ұлттық принцип, бүрынғы үш ұлттық принцип дамуының жалғасы болды. Ресейдің болыпевисттік "Звезда" газеті 1911-13 жылдардағы революция барпысын үзбей жазды. Өздерінің жедел хаттарында, мақалаларын Қытай халқына деген терң достық сезімменен жазып отырды. Солардың бірінде 1912 жылы революция туралы мынандай өлең жолдары жазылды:"4 "... Ты встал, борясь за труд, И поднял ты главу, огромный самобытный, И вот сыны твои милионами идут, Чтобы стряхнуть тот гнет постыдный. И вот идет огромная волна Течет стремительно пылающая лава,-За труд свободный свой борясь,- идет она И за свободу, и за права "
В.И.Ленин өз сөзінде Қытай халқының революциялық күресінің әлемдік маңызы туралы айтады "Бұл күрес өзімен Азияның азаттығына әкелді. Ресей пролетариаты Қытайдың революционер-республикандықтардың ерлігіне қызығада сүйсіне қарайды" Сунь Ятсен өзі бастаған жұмыстың ары қарай дамуының кірпішін қалап кетті. Қытайдың үзақ жылдар бойғы күресінің нәтижесінде ол еркіндік пен теңдікке жетті. Бұл күрес, Сунь Ятсен ойындағы дай бүкіл кезеңде Кеңес Одағы тарапынан қолдау тапты - 1925-27 жылдардағы ұлттық революция кезінде, Жапон агрессиясына қарсы күрес кезінде, Америка интервенциясы жылдары және азаматтық соғыс кезінде. 1949 жылы бірінші қазанда Пекиннің орталық алаңында салтанатты түрде Қытай Халық Республикасы жарияланды. Революцияның демократиялық кезеңін аяқтай отыра, Қытай халқы коммунистік партия басшылығымен социалистік қоғам құру жолына түсті. І-Тарау І.С.Л. Тихвинский. Завещание Китайского революционера М.; 1986,68-6.
15.Г.В.Ефимов. Революция 1911-1913 г.гВ Китае М,;1959 98-6.
21.Е.Л.БеловРеволюция 1911-1913 г.г в Китае. М,; 1958,56-6. 22. 23.Непомнин О.Е. Кризис китайского общества начала хх века: истоки и особенности. -Государство и общества в Китае. М,; 1978, 56-6.Бұл да сонда. 64-6.
жүктеу/скачать 0.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|