1. АҒылшын тіліндегі жаңа туындылардың Қазақ тіліне аударма жасаудың теориялық негіздемесі
А. КРИСТИ ДЕТЕКТИВ ЖАНРЫНДАҒЫ РОМАНЫНЫН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 126.53 Kb.
|
| 2. А. КРИСТИ ДЕТЕКТИВ ЖАНРЫНДАҒЫ РОМАНЫНЫН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 А. Кристи шығармаларының аударылуы ерекшеліктер Агата Кристи - ағылшын әдебиетінің иконы. Ол 66 детективтік роман мен 14 әңгіме жинағын жазды, олар негізінен екі ойдан шығарылған детективтік кейіпкерлердің, «Эркюля Пуаро» және «Мисс Марпл» атты жұмбақ оқиғаларын баяндайды. Аудармашылардың кәсіби қоғамдастығы аясында оған әлемдегі ең аудармалы автор болу үшін Индекс аудармасы туралы айтылады. Оның ең танымал кәсіби аударылған туындылары - «Шығыс экспрессіндегі кісі өлтіру» және «Ешкім болмады». Оның исланд, итальян, араб және француз тілдеріне аударылған еңбектерін зерттей отырып, оның әңгімелері әлемдік аудармашылар қауымдастығына бұрын-соңды болмаған әсерін тигізеді. Агата Кристи Гиннесстің әлемдік рекордын бүкіл заманның ең көп сатылған жазушысы ретінде сақтап отыр. Оның шығармалары Шекспир мен Інжілден кейінгі танымалдылығы жағынан үшінші орынды иеленеді. Кристидің «Және ешкім болмады» атты роман-бестселлер бүгінгі таңда 100 миллион дана таралыммен сатылды, бұл оны әлемдегі ең көп сатылатын детективті кітап етіп қана қоймай, бүкіл заманның ең көп сатылатын кітаптарының бірі етеді. Рагнар Йонассон Кристидің 14 романын исланд тіліне аударған. Кристидің аудармасы Йонассонның бүкіл өмірінің бір бөлігіне айналды, атап айтқанда, бір жобаға он жыл кетті. Йонассонның түсіндіруінше, «менің ойымша, ағылшын тілімен тығыз байланысты екі сөзден тұратын айрықша сөйлемнің салдарынан Кристидің еңбектерін мұқият зерттеу хат бойынша шеберлік сыныбына ұқсайды». Бұл оны бестселлер Темная Исландия қатарының авторы ретінде өзінің жазушылық мансабына әкелді. Алайда, детективті оқиғалардың кәсіби аудармасы Италияда біршама жойқын күш-жігермен қарсы алынды. Итальяндық әдеби сыншылар детективтік фантастиканы «ешқандай әдеби құндылығы жоқ паралитература» ретінде тарихи тұрғыдан елемеген және әлі күнге дейін негізінен итальяндық академиялық топтар елемейді. Оның романдары қаншалықты танымал болса да, Кристидің шығармашылығы осы қызық құбылыстан сақтандырылмаған. 1980-шы жылдарға дейін Кристидің жұмысы қысқартылды, қысылды, өзгертілді және фашистік итальян басшылығымен цензураға ұшырады. Фашистік Италияның шетелдік жазушыларға жаулық танытқаны аз, детективтер моральдық жанр болып саналды. Фашистік цензорлар кәсіпқой аудармашыларды өзін-өзі өлтіру, жыныстық сахналар немесе итальяндық кейіпкерлер туралы кез келген ескертулерді алып тастауға мәжбүр етті. Сондай-ақ ұзын үзінділер алынып тасталды, бұл аудармалардың әдеби сапасы өте төмен болды. Бұл аудармалардың көшірмелерін әлі күнге дейін Италияда табуға болады. Кристидің жетістігі Францияда да баяу өсті. Францияда оның 3000 данасын сату үшін үш жыл уақыт керек болды, тек 1927 жылы «Роджер Экройдтың өлімі» атты француз аудармасы Елисей алаңдары кітапханасы іске қосқан «Маска» сериясындағы алғашқы сәтті аударма болды. 20 ғасырдың ортасында оның шығармалары араб тілінде жарық көрген кезде Кристидің Еуропадағы романдарының көпшілігі толықты. Оның романдарының көшірмелері Алжирден Каирге, Амманға және Дамаскіге дейін тараған. Көптеген араб жазушылары Кристи мистериясы арқылы «өсу» туралы айтады. Кристидің өзі 1930-шы жылдар бойы Сирия мен Иракқа көп саяхат жасап, өзінің ең танымал еңбектерінің кейбірін жазып, археологиялық ерліктерге адал болды. Бірақ оның араб тіліндегі танымалдығы дау-дамайсыз қалмады. Араб оқырмандары Кристиді өңірдегі мәдени және нәсілдік стереотиптерді бейнелегені үшін кеңінен сынға алды. Дегенмен, жанкүйерлер оның жұмысын орман өртіндей жұтты. Агата Кристидің романдары бүкіл әлемге әсер етті. Аудармалардың бай тарихы, Кристидің кейіпкерлері, жазу стилі мен мәдениетаралық мәні оның әлемдегі ең аударылған автор мәртебесін өздігінен көрсетеді. Ол сондай-ақ әлемдегі ең ұзақ пьеса мен Мэри Уэстмакотт атты алты махаббат романын жазды. Кейде бір адамның табысы бір есім үшін тым үлкен болады. Агата Кристи цифрмен: 7 233 Түпнұсқа ағылшын тілінен жасалған аудармалардың саны Christie's. 100 + Кристи кітаптары аударылған тілдердің саны. 2Б Кристи кітаптарының сатылған даналарының саны. Қазақ-ағылшын әдеби байланыстары 1930 жылдардан бастау алады. Бүгінде белгілі болып отырған мәлімет бойынша ағылшын тілінен тікелей аудару 1960 жылдан басталды. Ал осы жылдарға дейін қазақ әдебиетіне енген Шекспир, Дж.Лондон, Э.Хэмингуей, Дж. Байрон, С.Моэм, Т.Драйзердің шығармаларының көлемі ауқымды. Аударма ғылымы тың, жаңа қалыптасып келе жатқан сала болғандықтан, аталған тұлғалардың аудармалары туралы терең зерттеу еңбектер жасалған жоқ. Жүргізілген еңбектердің дені орыс-қазақ тіліндегі мәтіндерді салыстыру деңгейінде болды. Осы шығармаларды қазақ тіліне Әділ Ахметов аударып шықты. Әділ Ахметов - салыстырмалы әдебиеттануға (компаративистикаға) үлкен еңбек сіңірген ғалымдарымыздың бірі. Ол аудармашы, тілші, әдебиетші, үлкен психолог-маман. Ә.Ахметов ағылшын тілінен көптеген шығармаларды түпнұсқадан тікелей аударған, оның аудармаларынан үлкен сауаттылықты, байыптылықты, парасаттылықты көресің. Әсіресе, Ә.Ахметов өзінің осыншалықты ұқыптылығын, қазақ тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне деген көзқарасын, мәдениеттілігін тақырып таңдаудан бастаған. Әрбір аудармасындағы тақырып таңдауы, оның аталуы үлкен философия, өзінің аудармасының басты өзегін білдіретін факторлардың бірі ретінде ұстана білген. Жалпы, Ә. Ахметовтың сөз саптауында, сюжетті беруінде, шығарманың композициялық құрылымында ешқандай мін жоқ деп айтуға болады. Ол ағылшын тілінің қыр-сырына қанық, өмір салтымен таныс, сонымен қатар өзінің халқының қанына сіңген қасиетке толық қанық. Ә.Ахметовтың ерекшелігі сол – түпнұсқадағы фразеологизмдерді, тұрақты тіркестерді қазақтағы сөз тіркестерімен өте сәтті жеткізеді. Бір жағынан оның тіл байлығына таң қалсаң, екіншіден шығарманы оқи отырып, сөздерді бір-бірімен шебер қиыстырып қана қоймай, үлкен даналықпен ойды дәл жеткізе білгеніне таң қаласың. Біз аудармашы аударған туындылары, жалпы қазақ тіліне аударылған детективті шығармалар жөнінде былай деген екен. Әділ Құрманжанұлы Ахметов: “Ағылшын детективтерін аударуда менде бір ғана мақсат болды. Ол – ағылшын тілінің қыр-сырларын тереңірек үйрену, сол халықтың ішкі дүниесімен жақыннан танысу мақсаты еді. Аударудың әдіс-тәсілдері немесе ережелеріне мүлдем мән берген жоқпын. Тек, автордың ой-пікірін қазақ оқырманына өз күйінде жеткізуге тырыстым. Шындығына келсек, кейбір сөздердің қазақша баламасын табуда ұзaқ ойлануға тура келді. Мәселен ағылшынның “sexу” сөзі, орыс тіліне “сексопильный” деп аударылады. Ал осы сөзді қазақша дәлме-дәл айтып көріңіз. Осы бір сөздің қазақша баламасын табу үшін үш айдай уақыт өткіздім. Ақыры “қылықты” деп алдым. Менің ойымша бұл өте дұрыс балама сияқты. “Қылықты” қазақ тілінде “тартымды”, “жағымды” деген мағынаны білдіреді емес пе? Ал, тілді терең үйрену жағына келсек, бұл арманыма да жеттім. Аударма ісімен шұғылдануым, өзіме көп көмегін тигізді. Америка Құрама Штаттарындағы Қазақстанның елшілігінде жүргенде де сол елдің үкімет басшыларының қай-қайсысымен болса да тікелей еркін тілдескенім де сол аударудың жемісі болды деп ойлаймын” [14, 46] - деп тұжырымдады ол өзінің аударма шығармалары туралы. Ә.Ахметов Агата Кристидің біраз шығармаларын аударып қана қоймай, сонымен қатар ағылшындардың жалпы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, оларға тән тылсым сезіммен берілген құпия философияны аша білген, сөйтіп қана қоймай оны енді қазақ оқырмандарына жақындатып, олардың жүрек түкпірінен орын алу мақсатында бар өнерін салып, қарапайым қазақ халқына түсінікті, олардың психологиясына тән сөз оралымдарымен, жіті мазмұнмен келтірген. Сонымен, Агата Кристи жайында екі ауыз сөз. 60 жылдық шығармашылық қызметінде Агата Кристи 67 роман, 100 ден астам әңгіме, 17 пьеса жазып қалдырған. Оның шығармалары әлемнің барлық тіліне аударылған. Агата Кристи 1890 жылы туып, 1976 жылы дүниеден қайтқан. Әкесі Фредерсен Миллер таза американдық, ұзақ жылдар Англияда тұрған. Ол Диккенс пен Вальтер Скоттың шығармалары негізінде тәрбиеленді. Әкесінен 12 жаста айырылған Агата мектепте жарытып білім алмады. Өйткені, отбасының жағдайы келмеді, қаражаттың қиындығын тартты. Балалық шағында Агата музыканы оқып үйренді және пианинада ойнады, орындаушылық өнерімен танылсам деп армандағанымен, ұялшақтығы кедергі келтірді. Жиналған топ алдында музыка ойнаса да, ән айтса да жиі қателесетін. 1958-1976 жылдары Детектившілер клубының президенті болғанда да, сөзге шорқақтығын байқатты. Алайда, жазушы болам деп еш армандамаған. Үйіне Генри Джеймс пен Редьярд Киплинг қонақ болса да, олардың жазушылық таланттары туралы ойында ештеңе қалмаған. Бала кезінен ойланғыш, үндемейтін әрі тілі мүкіс болатын. Отбасында оған онша мән бермеген, өмірде биік мақсатқа қол жеткізеді деп ойламаған. Агата сыпайылығымен тұрмысқа шығады деп қана қойған. Тілінің мүкістігі жазушының қолына қалам алуына жәрдемдескен. Ол орта қауымдағы отбасынан шықты. Медбикелер курсын бітірген Агата соғыста госпитальда жұмыс істеді. Ол кейін фармацевтикалық білімін толықтырып, медбикелік жұмысқа қайта оралған. Ол “шығармашылыққа кез-келген кәсіп көмектеседі” - деген. Агата еш уақытта мол ақша үшін жазған жоқ, мол оқырман үшін жазды. Жазушы детектив жанрын жаңа қырынан дамытты, өзінің қаламгерлік дәрежесін, шегін бөлді. “Егерде Элизабет Боуен, Мюриэл Спарк немесе Грэм Грин тәрізді жаза алатын болсам, шаттықтан көкке бір-ақ шалқып шығар едім, бірақ мен олай жасай алмайтынымды білемін, және де маған оларға еліктеу туралы ой еш уақытта басыма келген емес” [15, 31 б] - деп жазды Агата. Зерттеушілер Агата Кристи кітабы тез ұмытылады, бір-бірімен сюжет, құрылым, кейіпкер жағынан ұқсас деп сынайды. Оның шығармаларына шынайы құмартушылардың өзі оның көптеген кітаптарының сюжеті қиялдан құрастырылған, ой шешімдері қисынсыз, шындыққа жанаспайды, кейіпкерлері бірыңғай, тілі қарапайым, құрғақ және дөрекілеу деп кінә таққан. Оның сөздік қоры аз. Сондықтан олар тілді үйренушілер үшін оқуға ыңғайлы деген пікірлер білдірген. Жазушы туралы кейінгі монография авторы Р.Барнард (“Талант обманывает”) оның кітаптарын бояуға арналған балалар альбомына теңейді. “Негізгі контур түсірілген, ал бала болса, бояуын таңдап алып, суреттерді детальдармен толықтырады” - дейді. Алайда, бұл пікір бір жақты, жазушының шығармаларының маңызын жете түсінбеушілік. Оның шығармалары әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. XX ғасырдағы ағылшын жазушыларының ішінен Британияда ғана емес, шет тілі ең көп оқытылатын дарын Агата Кристи көзінің тірісінде оған “Детектив патшайымы” деген мәртебелі атақ берілген. Детектив жанрын зерттеуші американдық - Робин Уинкс танымал дарын “Ағылшын классикалық детективін құрушылардың бірі ретінде” Агата Кристиді атап өтеді. Оның шығармаларының басты ерекшеліктері: 1) фактіге негізделуі тонаушылық немесе кісі өлімі, 2) себеп-салдарының белгілі болуы және куәландірудің жеткіліктісі. Кейде оқиғаларды ширықтырғаны сондай, оқырмандарды адастырып жіберетіндігі; 3) оқиғаның шынайы түрде жалғастық табуы, жүргізілген белгілі бір істің бөлшектеліп барып тұтасуы; 4) бастапқы жайға қайта оралу, шындықты айғақ ету, қылмыскерді соттау, көп жағдайда жеке басының қылмысын ашуға негізделген. Алғашында қысқа “Үш соқыр тышқан” деген радио пьеса жазған. Кейіннен өзіндік әзіл дарытқан жаңа “Тышқан аулау” пьесасы жазылып, театр сахналарында табыспен қойылған. Агата Кристидің үздік романдары қоғамдық өмірдің өзіндік нысаналы айнасы болды. Ол Англияда болып жатқан оқиғаларды назарынан шығармады. Соғыс жылдары дүниеге келген туындылары да бір ғана қылмыскерді бейнелесе “Бертрам қонақ үйі” романында қылмыстық топтың әрекеттерін батыл көрсетеді. Ол көбінесе капиталистік қоғамның қайшылықтарын, қателіктерін ашты. Алғашқы детективті шығармасы — 1920 жылы жазылған “Құпия тарих”. Сіңілісі Маджоның детектив жазғанына күмән келтірді. Бұл романды алғашында баспа қайтарып берді, жетінші баспагер ғана жариялауға батылдық танытты. Алғашында екі мың ғана таралып, 25 фунт қаламақы алған Агата қашан кәсіби жазушы санатына қосылғанша жазудан жалықпады. Пуароның өлімі туралы “Шымылдық” атты соңғы романы 1975 жылы жазылса, “Мисс Марплдың тірі қалуы” туралы роман жазушы дүниеден қайтқан соң 1976 жылы жарық көрді. Жазушы өмірбаяны 1977 жылы жарияланды. Кристи кітаптарының өзегі — қайырымдылық әркез зұлымдықты жеңеді, қандай да қылмыс, күнә жазаланады. Пуаро мен Мисс Марпл басқа кітаптарының кейіпкерлері сияқты барлық құрлықтағы елдердің оқырмандарының назарын аударып келеді. “Скиттаферд қүпиясы” романы қылмыс зерттеуші Пуаро туралы, “Бертрам қонақ үйі” Марпл бейнесі әрі ол “Роджер Экройдтағы кісі өлімі”, “Скиттаферд құпиясында” да оқиғаларға қатысады. Журналистер сұрақтарына әркез жауап берген Агата Кристи “адамдар тобырын, қатты сөйлеген дауысты, шуды, ұзақ әңгімені, қабылдауды, әсіресе, коктейльмен қабылдау жасауды, темекі түтінін, жалпы темекі тартуды, тіпті ішімдік сусындарын, мармеладты, жылы тамақты, сұр аспанды ұнатпайтынын” жазған. Ол, әсіресе, “күн, алма, музыка, поезд, цифрлық бас қатырулар, жалпы алғанда санға қатысты нәрсенің бәрін, теңізде шомылуды, үндемей отыруды, түсті, арманды, тағамды, кофені, ит және театрды ұнатқан”. ЮНЕСКО мәліметіне қарағанда, жазушының “Стайлстегі жұмбақ оқиға” дейтін тұңғыш кітабынан бастап, 1980 жылға дейін әлемнің 50 тілінде 400 миллион дана кітабы сатылған. Ә.Ахметов Агата Кристидің “The case of the perfect maid”-“Мінсіз періштенің сыры”, “The witness for the prosecution”-“Куәнің құпиясы”, “The million dollar bond robbery”-“Ғайып болған миллион”, “Where there the will”-“Мұрагер” т.б. көптеген шығармаларын қазақ тіліне түпнұсқадан аударған, қазір олар өзінің жеке жинағы болып жарық көрді. Мысалы, аудармашының алғаш аударған еңбектерінің бірі – “The case of the perfect maid” (“Мінсіз періштенің сыры”) шығармасы еді. Шығармадағы оқиға желісі бір әйелді екі-үш қырынан көрсетіп, әйел адамның қылығынан қулығы асып түсетін құпия сырды ашып түседі. Мысалы, түпнұсқада шығарманың аталуы тек “Қызметші әйел туралы сыр” деп берілсе, оның осыншама жұмбақтығын, сонымен қатар сол әйелде барлық жұмбақтың шешуі жасырылғанын білдіру үшін аудармашы “Мінсіз періштенің сыры” деп атаған. Өте тамаша, жұп-жұмыр, оқырмандарды ынтықтыра түсетін бір қасиет те бар сияқты. Шығарманың қай тұсын алып қарасаң да, көңілің толатындай мазмұнды ой, салауатты сөз саптауды байқайсың. Мысалы, түпнұсқадағы: “Only Miss Lavinia believed devoutly in her sister’s martyrdom and patience under affliction and willingly ran errands and trotted us and down to the village for things that my sister had suddenly fancied” - делінген жері қазақ тілінде сондай тамаша берілген [16, 6 б]. Қараңыз: “Тек мисс Лавиния ғана сіңілісін шынымен азап шегіп, қорлық көріп жатыр деп, оның асты-үстіне түсіп, айтқанын істеп, сіңлісіне керек еді деп, бірдемелерді іздеп, селоны шарлап кезіп жүретін” [17, 5 6] - деп келтіреді. Бұл жерде ол сөзбе-сөз аударып отырса да, ешқандай мазмұнға кедергі келіп тұрған жоқ, барлық сөз өз орнында, мазмұн жойылмаған. Жалпы, Ә. Ахметовтың аудармасында бұндай жерлер жеткілікті, оқырманды тек таң қалдырып, құпия сырды белгілі бір өзіндік стильмен шеше білген. Ол аудармадағы эквиваленттілік түрінің барлық қағидасын сақтай отырып, жақсы аударма жасаған білікті мамандарымыздың бірі. Төменде біз аудармашы жаратқан еңбектердің біразын ашып көрсетуді жөн көрдік. Түпнұсқада: “Yes, indeed. I really feel Mary has been sent to us as an answer to prayer” [16, 8 6] - дегеннің қазақшасы: “Айтпаңыз. Жалбарынғанымыз құдайдың құлағына шалынып, Мэриді жіберді ғой бізге”, [17, 9 6] - деп береді аудармашы өз стилі бойынша. Ағылшынша “…as an answer to prayer” - деген фразаны ол қазақ құлағына жағымды қарапайым тілмен “құдайдың құлағына шалынып” деп тамаша жеткізген. Түпнұсқадағы: “Mary, the paragon, was missing! Her bed had not been slept in and the front door was found ajar. She had slipped out quietly during the night” [16, 9 6] - деген жері қазақшада: “Мэри, әлгі мінсіз періште, жоғалып кетті. Төсегі жаюлы қалпында, сыртқы есік ашылған күйінде қалыпты. Түнделетіп, ешкімге сездірмей сытылып кеткен болса керек”, [17, 10 6] - деп берілген. Ағылшын тіліндегі “paragon” сөзі қазақ тілінде “мінсіз” деген мағынаны білдіреді, ал аудармашы шығарманың сюжеттік оқиғасын оқырманға одан сайын күшейтіп жеткізу үшін тақырыпты өзі таңдағандай “мінсіз періште” деп алған. Бұның өзі аудармашының ой-өрісінің қаншалықты кең екендігін көрсетеді. Ә.Ахметов (Куәнің құпиясы) стилінде жалпы, оқырманды жіпсіз байлайтын бір қасиеті бар. Осы шығармасын да бір құпия сырдан бастайды: “Extraordinary, the whole thing. An extraordinary woman. A very dangerous woman. Women were the devil when they got their knife into you”, [16, 11 6] - деген жері қазақ тілінде: “Ерекше жағдай. Шығаннан шыққан, өте қауіпті әйел. Әйел деген қастандық істеймін десе сұмдық боп кетеді екен ғой”, [17, 12 6] - дегенде шығармаға еріксіз көз жүгіртіп, оқиға желісін жіті бақылап, оның немен аяқталатынын білмейінше, тоқтамайтын күйге жетесің. Оқырмандарға әсер ету күші жағынан аудармашы автордан асып түспесе, төмен емес. Ал мына жері ше: “The whole thing hinges a good deal on the testimony of Janet Mackenzie,” said Mr. Mayherne. “She hates you. That much is clear.” “She can hardly hate me, protested the young man”, [16, 146] - делінген жері қазақшада былай берілген: “Бәрі де енді Жанет Маккензидің беретін куәлігіне тікелей байланысты болады”, - деді Мейгерн мырза. “Ол сізді иттің етінен жек көреді. Ол жағы анық.” “Олай бола қоймас”, [17, 15 6] - деді жігіт сөз таластырып. Бұл жерде ағылшын тілінде немесе олардың сөз қолданыстарында “иттің етінен жек көру” деген қолданыстар тіпті қолданылмайды, алайда аудармашы соншалықты жек көруді білдіру үшін қазақ оқырмандарына таныс қолданысты іздеп “таластыру” деген қолданыста ағылшын тілінде әр түрлі мағына беріп бірден оның негізгі айтайын деген ойының үстінен түсу қиын. Бұл жерде де аудармашының әдеби тілді әбден сапалы меңгергенінің дәлелін көреміз. Бұл жерде “сөз таластырды” деуі жігіттің сөзге араласқанын көрсетпекші. Сонымен қатар, мына бір жері де ойдағыдай шыққан: “Suddenly the woman, for it was a woman, gave a chuckle and opened the door wider.” “So, it’s you, dearie,” she said, in a wheezy roice. “Nobody with you, is there? No playing tricks? That’s right. You can come in – you can come in”, - делінген жері қазақ тілінде өте тамаша шыққан: “Кенеттен әлгі әйел мырс етіп күлді де есікті кеңірек ашып: “Сен екенсің ғой, көкешім”, - деді даусы қыр-қыр етіп. Қасыңда ешкім жоқ па? Пәле ойлап тұрған жоқсың ба? Дұрыс. Ішке кіруіңе болады, ішке кір”. “Адвокат екі ойлы боп, табалдырықтан аттап кішкентай, лас, ішінде газ шамы сығырайған бөлмеге кірді” - деген жерінде автордың ойынан ауытқымай, дәл сол күйінде бірде бір сөзді тастамай, артықшылыққа бармай оқиға желісін бір күйде ұстайды. Бұл шығармада байқап отырсаңыз, әсіресе сипаттау өте жақсы шыққан. Әсіресе, ішке кірген адвокаттың күйін беруі, бөлме ішін сипаттауы, сонымен қатар әйелдің қылықтарының бәрін сол қалпында түпнұсқада қалай болса солай жеткізе алған. Бұл жері де ойдағыдай, көңілден шығады. Сөз қолданысында да бір жүйелілік бар. Мысалы, “лағынетті жаудыра жөнелген әйел” деуінде де бір байланыс бар, түпнұсқадан байқап отырсаңыз, онда ұрсып отырған, көбінесе ренжулі әйелдің кейпін береді. Ал сол әйелді қазақ әйеліне ұқсату (қазақ әйелі жәй ренжіп қана қоймай, лағынет айтпай тұра ма, құдай-ау) немесе сол шығармадағы әйелдің кейпін сол қалпында ештеңесін бұрмаламай жақсы берген, шығарманы оқып отырып, оқырман алдында кейіпкердің бүкіл қимыл-әрекеті әйгілі болады. Мысалы: “Ақырында ашудан жұдырықтары біресе ашылып, біресе жұмылып әлгі әйел сүлей-сапа отырып қалды” - деуі. Түпнұсқадан асып түспесе бір кемшілігі жоқ, қайта оны жандандыра түскен. Мысалы, “сүлей-сапаның” дәл аудармасы түгілі оған жақын да сөз жоқ ағылшын тілінде, дегенмен, аудармашы әйелдің құдай соққандай отырып қалған кейпін көрсетуге тырысқан. Сонымен қатар, осы шығармаға қатысты айтайын дегенміз, шығарманың өн бойында тек ағылшын тіліндегі сөздер ғана емес, сонымен қатар басқа тілден енген сөздер қатары да жиі ұшырасады. Мысалы, “dear” сөзі, дәлме-дәл аудармасына келетін болсақ, “қымбаттым”, “сүйіктім” деген мағынаны білдіреді. Алайда аудармашы Австрия азаматшасының ағылшын тілін жетік игермегендіктен пайдаланғанын біліп, “dearie” сөзінің мағынасын бірден ұғып, қазақ тілінде де жиі ұшырасатын қолданысты пайдаланып “көкешім” деп келтірген. Сонымен қатар, түпнұсқаның мына бір жеріне көңіл аударсаңыз: “As the story proceeded, the feeling of the court which had, to begin with, been slightly favourable to the prisoner, now set dead against him” [16, 16 6] - деген жері қазақ тілінде: “Түсінік беру әрі қарай жалғасқан сайын, алғашында ептеп оң көзімен қарап отырған соттың мүшелері енді тұтқынға мүлдем теріс айналды. Тұтқынның өзі де басын жерден алмай, саудасы біткен адамша, түнеріп отырып алды” [17, 17 6] делінген. Бұл жерде де адекватты аударма принципін қадағалай отырып, қазақ оқырмандарының ойынан шығатын сөздерді естен шығармаған. Мысалда: “оң көзімен қарау” шығармада “дұрыс қарау” деген мағынаны білдіреді, ал “саудасы біткен адамша, түнеріп отырып алу” қолданыстары ағылшын халқына бейтаныс болғанмен, аудармада ешқандай мәнін жоймай, қайта шығарманы көркемдеп тұр. Әсіресе, аудармашы халыққа таныс мақал-мәтелдерді өте орынды, мазмұнға сай пайдалана білген. Мысалы, “ауру қалса да әдет қалмайды” деуі т.б. Сонымен қатар, туыстық қатынасты білдіретін сөздер ағылшын тілінде туыстық қатынасты білдіретін бір сөзбен ғана аталады, ал сол атауларды қазақылап “нағашы апасы’, “жиені” деп келтіргені қандай керемет. Немесе мына бір жерінде де, тамаша, жақсы келтірілген. Түпнұсқадағысы: “Vole smiled back at him. You’ll find the alibi is all right, - he said cheerfully” делінген жері қазақ тілінде: “Воул да оған қарап жымиып күлді де: “Дәлелдің тастай екеніне көзіңіз жетеді”, - деді ол мәз болып. “…alibi is all right”,– деген жеріне “тастай дәлел” деген тіркесті табудың өзі қандай шеберлік десеңізші! Осындай тамаша аударылған тұстары Ә.Ахметовтың аудармасында жеткілікті. Қалай мақтасаң да тұрарлықтай. Дегенмен, бір-екі келеңсіз жерлері де кездеседі. Жұмысымыздың негізгі мақсаты аударылған шығарманың жақсы және олқы жақтарын көрсету болғандықтан талдау барысында кездескен кемшіліктерге тоқталуды жөн көрдік. Сынның міндеті – оқырманның ынтасын әдеби тұрғыдан күшейте түсіп, барын бардай, жоғын жоқтай саралап беру. Мысалы: “She rose suddenly to her feet. All the intense emotion that the lawyer had been conscious of in the atmosphere was now concentrated in her tone. I hate him, I tell you! I hate him! I hate him! I hate him! I would like to see him hanged by the neck till he is dead” - деген жері қазақ тілінде: “Әйел кенеттен орнынан тұрып кетті. Бағанадан бері адвокат куә болып отырған ширыққан долы сезім әйелдің тамағына тығылғандай: Мен оны жек көремін, біліп қойыңыз! Мен оны жек көремін! Өзін дарға асып өлтіргенін көрсем”, - дейді. Бұл жерде: “I would like to see him hanged by the neck till he is dead” - деген жерді сол күйінде сөзбе-сөз берген болса, “дарға асылып, жаны шыққанын көруді қалар едім» делінген болар еді. Бұл шығармада А. Кристидің негізгі мақсаты сол кейіпкердің немесе әйелдің қаншалықты күйеуін жек көретінін көрсету. (Әрине шығарманың сюжеті бойынша жағдай мүлдем басқаша, дегенмен кейіпкер адвокатты осылайша сендіруге мәжбүр) Сол үшін “жек көремін”, “жек көремін” - деп қайта-қайта айтады. Егер Ә. Ахметов осы жолдарды дәлме-дәл аудару принципі арқылы аударған жағдайда, сюжеттің негізгі желісі оқырманға түсінікті болар ма еді. Немесе, Ә.Ахметов жоғарыда келтірілгендегідей, қайталанған қолданыстардың көпшілігін керек санамаған. Ол мүмкін аудармашының стилі болуы мүмкін, немесе автордың тавтологиядан қашуы ма кім білсін? Алайда, ағылшын тілінде артық қолданыс, сөз орамдары жоқ деседе болады. Ойларды қайталап айтса, солай қайталау қажеттігінен туындаған стиль екенін ұмытпаған жөн. Сонымен қатар, Ә.Ахметовтың барлық аударған шығармаларынан байқағанымыз, түпнұсқаның өзінің көңілінен шықпаған жерін үзіп-кесіп алып тастаған. Алайда, автордың негізгі ой-пікірі толық, жұп-жұмыр, бұрмаланбай сол күйінде қазақ оқырмандарына жеткізілген. “Ғайып болған миллион” деген шығармасында да аудармашы ағылшын тіркестеріне қазақтың небір тамаша қолданыстарын балама сөздер ретінде пайдалануда аянбай еңбек еткен. Мысалы түпнұсқада “жүдеу-ақ” деген бір-ақ сөзбен берсе, қазақшасында “өңі тайған”, “жақтары суарған” - деп түпкілікті сипаттайды. Немесе, сол шығармадағы “әңгіменің шығып кетуі” деп берілетін түпнұсқадағы жерді “қауесет” деп береді. “Ғайып болған миллион” әңгімесін аударуда Әділ Ахметов өзінің талантты аудармашы екенін және бір рет дәлелдеді. Бұл әңгіменің орыс тіліндегі нұсқасы болғандықтан үш тілде салыстырып талдап отыруды жөн көрдік. Сонымен әңгімені түпнұсқамен салыстырып қарайық. “You are on the - how do you say it? - get - rich - quick tack, eh, mon ami?” “Сен немене, тез баюдың жолын нұсқап отырғаннан саумысың, достым?” Бұл жерде “mon ami” деген француз сөзін достым деп аударған. Расында да “mon ami” деген сөз француз тілінде “менің достым” деген мағынаны береді. Ал орыс тіліне бұл сөз былай аударылған. “Mon ami, ты как раз - как это у вас называется? - напал на золотую жилу” деп аударған. “Mon ami” деген сөзге түсіндірме беріп кеткен. Сонымен Ә.Ахметов кейбір сөздерді түсіріп, қалдырып кеткен. Мысалы, “On board these floating palace, as you so justly call them, one would meet elite, the haute noblesse of the criminal world! I laughed”. “Өзің айтпақшы, су бетінде қалқып жүретін сәулетті сарайлардың ішінен кейбір кезде қылмыскерлер дүниесінің мықтыларын да кездестіруге болады”. “I laughed” деген сөзді қалдырып кеткен. “A young lady as wants to see you, Mr. Poirot. Here's her card”. “Сізге бір бикеш келіп тұр, Пуаро мырза, мына бір қағазды беріп жіберді”. “Мистер Пуаро, вас хочет видеть дама. Она подала визитную карточку, на которой начилось: Мисс Эсми Фаркуар”. Негізінде бұл сөз былай аударылады: “Сізге бір бикеш келіп тұр, Мистер Пуаро”. “Пуаро мырза” деген сөзді “Мистер Пуаро” деп алғанымның себебі, әр елдің өзіне тән аударылмайтын сөздері болады. Мысалы, қазақтардың билерін, Төле би, Қазыбек би т.б. сол қалпында аударады. Ағылшындардың Мистерін, Француздардың Мадамын - мырза немесе ханым деп аударуға болмайтын сияқты. Әрине, бұл менің өз ойым. “In another minute one of the most charming girls I have ever seen was ushered into the room. She was perhaps about five - and - twenty, with big brawn eyes and a perfect figure. She was well-dressed and perfectly composed in manner”. “Sit down, I beg of you mademoiselle”. “Көп ұзамай үйге бір көрікті қыз кіріп келді; сұңғақ бойлы, қоңыр көздері үлкен, дене бітімі сымбатты, киген киімі, жүріс-тұрысы ерекше жарасымды”. “Төрлетіңіз, бике”. “Через минуту в гостиной появилась очаровательная девушка лет двадцати пяти, изысканно одетая и сдержанная в движениях. Меня поразили её большие карие глаза и безупречная фигура”. “Не угодно ли присесть, мадемуазель”. Бұл жерде отырыңыз, мадемуазель деген сөзді “төрлетіңіз, бикеш” деп аударған. Сонымен қатар, мына бір жерлерін де айтпасқа болмайды. Түпнұсқадағы: “So that’s the way your enthusiasm runs! You would have liked to cross swords with the man who sneaked the Liberty Bonds?” -дегеннің қазақшасы: - “Ә, әр жағың белгілі болды! Әлгі құнды қағаздарды үптеп кеткен “серімен” семсер серпіскің келіп отыр ғой сірә?” Ағылшынша “So that’s the way your enthusiasm runs!” деген тіркестің: “Ә, әр жағың белгілі болды!” - деген қазақша баламасын таба білуі немесе оны “серімен семсер серпіскің келіп отыр ғой сірә?” деп келтіруін нағыз тапқырлық деп білуге болады. “He laughed rather bitterly. The thing stared me in the face, Monsieur Poirot. I couldn’t have missed it. My cabin trunk was half out from under the bunk and all scratched and cut about where they’d tried to force the lock” -дегеннің қазақшасы: “Қалайша білмеймін, егер мен мұндалап тұрса, Пуаро мырза. Каютамдағы төсектің астында тұрған чемодан жартылай бері шығып қалыпты. Бұзып ашпақшы болған. Құлыптың айналасы айқыш-ұйқыш сызылып қажалып қалыпты”,- деп береді. Бұл жерде де аудармашы ағылшын тілінен дәлме-дәл тәсілмен аударып тұрса да, әрбір сөйлемін өте тапқырлықпен автордың ой-пікірін қазақ оқырмандарына өз күйінше жеткізе білген. Негізі аудармашының алдына қоятын үш шарты бар: 1. Ол шығармада бейнелеп отырған өмір шындығын дәл беруі керек. 2. Түпнұсқаның негізін сақтау керек. 3. Ана тіліне, оның жүйесіне, заңдылықтарына нұқсан келтірмеу керек. Ал Ә.Ахметов болса, осы шарттың бәрін орындай алған. Оның қазақ тіліндегі аудармалары қазақ әдебиетінде үлкен құнды дүние ретінде қаралатыны сөзсіз. Ә.Ахметовпен қатар, бірден түпнұсқадан тікелей аударған аудармашымыздың бірі – Ақас Тәжітов болатын. А. Тәжітов А. Кристидің біраз шығармаларын аударған. Соның ішінде “The Kidnapped Prime Minister” (“Қолды болған Премьер”) деп аталатын шығармасын алып отырмыз. Негізгі сюжет Англия премьерінің тағдыры туралы өрбиді. Соның әрбір қимылын бақылап, оқиғаның қалай шешім табатынын қазақы тілмен, мазмұнды оймен жақсы берген аудармашыларымыздың бірі. Аудармашының біраз жақсы деген жерлерін мақтан тұтып көрсетуге болады. Мысалы: “At last! The spot of grease, he is gone! I am at your disposal” - деген жері: “Бәсе! Кетті-ау ақыры мына майдың дағы! Ал, енді әміріңізге құлдық” - деп жақсы, тіпті тамаша аударған деп айтуға болады. Әйтпесе, ағылшын тілінде “әміріңізге құлдық” деген қолданыс жоқ әрине, дегенмен аудармашы қазақ тілін меңгерген, ұйтқы-тұйтқысын жақсы игерген маман екенін көрсетіп-ақ баққан. Осындай оқырманға тікелей әсер ететін, таңқалдыратын, қанағаттандыратын жерлер А. Тәжітовтің аудармасында жеткілікті. Мысалға, мына бір жеріне көңіл аударайық: “Oh, come on- don’t let’s beat about the bush! As far as I can see, the whole of England will know the hole we’re in soon enough. Time’s everything!” - деген жері қазақ тілінде былай берілген: “Әрі-бері орағытпай, шаруамызға көшелік! Біздің қайда келіп отырғанымыз онсыз да көп кешікпей бүкіл Англияға белгілі болады. Сондықтан уақыт тығыз”, - деп келтірілген, бұл жерде де “әрі-бері орағытпай” деген қолданыста ағылшын тілінде жоқ болса да, аудармашы сөз өрнегінің шеберлігін сақтап отырған, сонымен қатар ағылшын халқына тән шапшаңдық, адалдық, әр нәрсені өз орнымен пайдалану қасиеттері әр қимылынан көрініп тұрады. Мысалы: “Time’s everything!” - деген қолданыс түпнұсқада “уақыт бітті” деп берілген, алайда аудармашы оқырманға түсінікті қылып уақыт тығыз деп келтірген. Сонымен қатар, мына жерінде: “One moment, if you please. Who is this Captain Daniels? You have his dossier?” - деген мысал қазақ тілінде: “Бір минутқа сөзіңізді бөлейін, сол капитан Дэниельс дегеніңіз кім өзі? Сіздерде ол туралы мәлімет бар ма?” - деп аударылған, адекватты аударма принципін пайдалана отырып, аудармашы автордың ойын дәл, жақсы берген. Мысалы, түпнұсқадағы: “You regard the Captain Daniels, then, as above suspicion?” - делінген жері қазақ тілінде: “Сонымен, сіздіңше, капитан Дэниельс күдіктен тыс қой, солай ма?” - делінген, дәлме-дәл, сөзбе-сөздік принципі болғанмен, қазақ тіліндегі балама сөздерді тауып, орынды пайдалана білген. Тағы бір мысалда: “A shade of bitterness crept into Lord Estair’s voice, as he replied: No, Monsieur Poirot. In this days, I should hesitate before I pronounced anyone above suspicion” - делінсе, қазақ тілінде: “Жоқ, мсье Пуаро. Бұл күндері кімді болса да күдіктен тыс деуге дәтім бармас еді, - деп жауап қайырды лорд Эстайр күйінішті кейіппен” деп аударған. Эстайрдың күй-жайын ұтымды көрсете отырып, жақсы, орамды сөздерді пайдаланып, құрылымы жағынан да дұрыс аударған. “You hoped to discover more? They are such stodgy old men”. “Бәрін алдыңа жайып салады деп қалғансың ғой? Ол шалдарды оңайлықпен қолға түсіре алмайсың”. “Вы надеялись узнать больше? Они такие занудные старики”. Аударма екі тілде де өте тамаша аударылған. “Easy?” “Yes, do you not find it almost childishly simple?”. “You know who stole the bonds?” “I do”. “But then - we must – why…” “Do not confuse arid fluster yourself, Hastings. We are not going to do anything at present”. “But why? What are you waiting for?” “Оңай?” “Иә, өзің ойланып көр, оңайдың оңайы емес пе?” “Сонда калай, ұры уысымда деп түрғаннан саумысың?” “Дәл төбесінен түстің”. “Онда біз неменеге...” “Басыңды босқа катырма, Гастингс. Әзірше біз әліптің артын баға тұрамыз”. “Сонда не қол кусырып қарап отырамыз ба? Күтетін не бар?” “Простым?” “Да. А разве ты другого мнения?” “Так, значит, ты знаешь, кто украл облигации?” “Знаю”. “Но тогда... мы должны...” “He торопись, Гастингс. В настоящее время я не намерен ничего предпринимать”. “Но почему? Чего ты ждёшь?” Назар аударыңыз, ағылшын тіліндегі “childishly simple” деген сөз қазақ тілінде “оңайдың оңайы” — деп берілген. Ал орыс тілінде: “А разве ты другого мнения?” “Ал сен басқаша ойдасың ба?” деп түпнүсқадан мүлдем ауыткып кеткен. “You know who stole the bonds?” дегенді, “Сонда қалай, ұры уысымда деп түрғаннан саумысың?” - деп алған. Ал орыс тілінде былай деп көрсетілген: “Так, значит, ты знаешь, кто украл облигации?” Мұнда тәржімашылар өздерінің сөзге шеберлігін көрсете түскен. Және бір мысал: “But why? What are you waiting for?”, қазақша нұсқасында – “Сонда не кол кусырып карап отырамыз ба? Күтетін не бар?”, ал орысшаға “Но почему? Чего ты ждёшь?” - деп аударылған. Түпнұсқада былай берілген: “Бірақ не үшін? Сен нені күтіп отырсың?” “Tell me,” I cried, “Was this gentleman one of the first to land when you got to New York?” “Айтыңызшы, жаңағы адам Нью-Йоркке кеме келіп тоқтаған кезде жағаға бірінші болып шыққандардың ішінде бар ма еді?” - деп дауыстап жіберіппін. “Скажите мне, - обратился я к стюарду, - не сошел ли этот джентльмен первым по прибытии в Нью-Йорк?” Және де “She was perhaps about five - and - twenty - Ол жиырма жастар шамасында” - деген сөзді қалдырып кетіпті. “I was about to suggest that you should lunch with me at the “Cheshire Cheese”. “Мен де сізге Чешир Чиз ресторанына бірге барып тамақтанайық дегелі отырмын”. “Я как раз собиралась предложить вам позавтракать со мной в “Чеширском сыре”. Бұл жерде екі аударма бір-біріне мүлде ұқсамайды. Себебі, “Cheshire Cheese” дегенді қазақ тіліне “Чешир Чиз” рестораны, ал орыс тіліне в “Чеширском сыре” деп аударған. Қазақ тіліндегі “Чешир Чиз” рестораны дегенге мен келіспеймін. “Чешир Чиздің” ресторан екендігі айқын жазылмаған, мүмкін ол кішкентай бір дәмхана болар, кім біледі. Ал орыс тіліндегі “Чеширском сыре” дегені үлкен қателік. Бұл белгілі бір ғимараттың атауы болғандықтан сол күйінде, яғни “Чешир Чиз” деп калуы тиіс. “He was a nice-looking young fellow, tall and spruce, with a touch of graying hair at the temples, though he could not have been much over thirty”. “Ол бойшаң, жақсы киінген, әдеміше келген жас жігіт екен. Жас шамасы отыздан көп аса қоймағанмен, самайын қырау шала бастапты”. “Он оказался приятным молодым человеком, высоким и опрятным, с висками, тронутыми сединой, хотя на вид ему было не больше тридцати”. Бұл жерде тәржімашы өзінің ақындық, аудармашылық шеберлігін өте жақсы қолдана білген. Ал орыс тілінде де бұл сөйлем түпнұскадан ауытқымай, дәл аударылған десем артық айтқан болмаймын. Дегенмен: “When he had finished, Poirot took up the thread with a question”. “Филип сөзін аяқтаған кезде, Пуаро әңгімені кайта сабақтады”. “Когда он кончил, Пуаро задал вопрос”. Ол сөзін аяқтаған кезде, Пуаро сұрақ қойды. Бұл жерде әңгіме “сұрақ” туралы болып жатыр. “They were two grave gentlemen, who had grown grey in the service of the Bank. Mr. Vavasour had a short white beard, Mr. Shaw was clean shaven”. “Екеуі де салқын жүзді, шаштарын банк жұмысы ағартқан егделеу адамдар екен. Вавазуар мырзаның шоқша ақ сақалы бар, ал Шоу мырза сақал-мұртын жып-жылмағай ғып қырып тастапты”. “Это были важные господа, поседевшие на службе в банке. Мистер Вавасур носил короткую седую бородку, а мистер Шоу был гладко выбрит”. Бұл жерде аудармашы өзінше еркіндікке бет бұрған сияқты. Негізгі мағынасы мынадай болуға тиіс: “Екеуі де егделеу келген, банк үшін жауапты мырзалар болатын”. “And no clerk has had access to them?” “Mr.Show turned inquiringly to Mr.Vavasour”. “Басқа қызметкерлердің кілтке ешбір қатысы болған жок кой?” - деп диалогты жалғастырып кеткен. “Мистер Шоу сұраулы түрмен Мистер Вавазурға карады” - деген автор сөзі аударылмаған. Ал орыс тілінде былай тәржімаланған: “И ни один клерк не имел к ним доступа? Мистер Шоу вопросительно взглянул на мистера Вавазура”. “I retired crestfallen, and observed Poirot grinning at me” “Тауым шағылып үндемей қалдым. Ал Пуаро болса, езуін жимай маған күліп тұр екен”. “Я был разочарован, но увеидел, что Пуаро посмеивается надо мной”. Екі аударма да дұрыс аударылған. “This is for the good Inspector McNeil. We will leave it at Scotland Yard in passing, and then to the Rendezvous Restaurant, where I have asked Miss Esmee Farquhar to do us the honour of dining with us”. “Бұл әлгі қабілетті инспектор Макнейлге. Скотланд Ярдтың қасынан өткенде тастап кетеміз. Одан әрі Рондиву ресторанына барамыз. Эсми Факуар бикешті сол араға бірге отырып тамақ ішейік деп шақырып койып едім.” “Это для нашего славного инспектора Мак Нейла. Прибыв в Лондон, мы отправили конверт в Скотланд-Ярд, а затем отправились в ресторан “Рандеву”, куда я по телефону пригласил мисс Эсми отобедать с нами.” Мұнда “McNeil” адам атын “Макнейл” деп жазған. Ал орысша нұскасында дұрыс берілген. “The habit of incoherence is growing upon you, Hastings. As a matter of fact I did think. If Ridgeway had been the thief— which was perfectly possible - the case would have been charming; a piece of neat methodical work.” “Дүниенің бәрін мидай араластырып жіберетініңай, Гастингс..Қажет болса, мен ол жағын да ойластырып қойғанмын. Егер Риджуэйдің өзі ұры болып шықса, олай болуы да әбден ықтимал, бұл бір кереметтей ақылмен істелген, шешуі қиын ғажап жұмбақ болар еді.” “Гастингс, ты привыкаешь мыслить нелогично. Конечно, если бы вором оказался Риджвей, это дело было бы эффективным, правда, не для мисс Фаркуар.” Бұл жерде аудармашылар өзіндік еркіндікке бет бұрған. “I admire your logical mind, Hastings. The bonds were sold in New York therefore they were not thrown overboard. You see where that leads us?” “Міне, мына пайымдауың мақтауғатұрады, Гастингс. Теңізе лақтырмаған. Сонымен неге келіп тірелдік?” “Восхищаюсь твоей логикой, Гастингс. Облигации были проданы в Нью Йорке, а значит, их не выбросили за борт. Ты понимаешь, куда это нас ведет?” Қазақша нұсқасында да, орысша нұсқада да мені ақындардың сөз таба білу қабілеті таң қалдырды. Аудармашы Әділ Ахметов қалдыруларын есепке алмағанда тез ойға қонымды, бұл әңгімені тәржімашы кейбір қателіктерін, түсіріп жеңіл оқылатын тілде тәржімалаған. Ал орыс тіліне Ираида Сычева аударған. Алайда, А.Тәжітовтың аудармасын жіті, бақылап шыққанда байқағанымыз, шығарманың көп жерлері тіпті маңызды дейтін жерлері де түсініксіз жағдайлармен түсіп қалған, дегенмен аудармашы автордың негізгі айтайын деген ойы сол күйінде бұрмаламай, қазақ оқырмандарына жақсы жеткізген, сондықтан шығарманың түпнұсқадан аударылуын ескере отырып, өте ұтымды шыққан және қазақ әдебиетіне үлкен үлес қосатын салмақты шығармалардың қатарына жатқызамыз. Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры кемелденіп өскен, дүниежүзілік мәні бар әдебиетке айналды. Бірнеше, ондаған жылдар ішінде көптеген идеялық, көркемдік табыстарға жетті. Бұрын, негізінде, ауыз әдебиеті ғана дамыса, бұл күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның тамаша туындылары дүниеге келіп отыр. Агата Кристи шығармашылығы туралы әдебиеттану ғылымында көптеген пікірлер айтылған, талдаулар жасалған. Жазушының “Шығыс экспрессі” атты шығармасына алғашқы сынның бірі бұдан бірнеше жыл бұрын жарияланды. Содан бері қарай әр кезеңде Агата Кристи шығармашылығы үздіксіз сөз болып әдеби сынның ілтипатына бөленіп келеді. Жазушының шығармашылық жолы мен суреткерлік диапазонын танытуда бұл аталған еңбектердің қай-қайсында да болмасын бағалы пікірлер айтылған. Түрлі мәселелерге арналған жекелеген диссертациялар, зерттеу, таныстыру мақалалары бар. Бұларда Агата Кристи шығармашылығының сан қыры, стильдік жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктері, характер сомдауы, оқиға іріктеуі, оны құру шеберліктері, өмір шындықтарына көркемдік шындық жасау ұсталығы, тіл байлығы т.б жайында біршама сөз болған. Оның туындылары әдебиет аясында көптен бері талданып келеді. Агата Кристи туралы жазылған белгілі еңбектердің бірнешеуін ерекше атап көрсеткен жөн. Мәселен, Базарбай Исабаев ағылшын прозасының даму тарихын зерттеген еңбегінде Агата Кристидің шығармаларына тоқталып өтіп, оның кейбір ерекшеліктерін атап көрсетеді. Агата Кристи ағылшын әдебиетінің көп жанрында еңбек сіңірді. Көркем прозаның, әсіресе детектив жанрында жұрт таныған шебері атанған-Агата Кристи өз дәуірінің шындығын суреттеген үлкенді-кішілі әңгімелері, бүгінгі замандас өмірін бейнелеген туындылары ағылшын әдебиетінің қымбат қазынасына қосылған елеулі үлес болып табылады, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биік ете түсті. Ол кен іздеген барлаушы секілді халық тілінің тереңде жатқан неше алуан қазынасын таба білді. ол ағылшын әдебиетінде сөз қолданудың сан салалы үйлесімді үлгілерін әкелді. Агата Кристидің әрбір шығармаларынан маңызды оқиғалар, қызықты характерлер ғана табылып қоймай, ағылшын тілінің жаңа қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі. Агата Кристи - ағылшын әдебиетінің үлгі-өнегесін бойына мейлінше мол дарытқан мәдениетті жазушылардың бірі. Оның ағылшын халқының керемет бай көркем әдебиетінен де қыруар олжа тапқанын, сол көркем әдебиеттің сиқырлы сұлулығы мен қымбат қазынасы оның көркемдік тұшынысы мен талғамын өсіргенін айтпай кетуге болмайды. Ең алғашқы шығармаларынан бастап, Агата Кристи шығармашылығына тән кейбір сипаттарды айқын байқауға болады. Жазушының алғашқы он шақты жыл ішінде жазған көптеген роман, әңгіме, пьеса, радио пьеса өлеңдерінің өзінен де осы ерекшеліктерді аңғарамыз. Бұлар әрқайсысының идеялық, көркемдік дәрежесі де әр түрлі. Осындай шығармашылық ізденудің үстінде жазушының суреткерлік тәжірибесі бірте-бірте толыса. кемелдене түскен. Агата Кристидің шығармашылық ізденуінің ең бір жемісті қадамы - оның детектив жанрында жазылған әңгімелерінен көрінеді. Бұл жолда Агата Кристи басқалардың ізін қуаламай, өз соқпағын табуға талаптанған. Әсіресе, оның ұстаз тұтып, үлгі алғаны – ағылшынның озық әдебиеті. жүктеу/скачать 126.53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|