БӨЛІМ. СОӨЖ дайындау методикалық нұсқаулар

1-ші тапсырма. Клеткалар сызбасынан әртүрлі клеткаларды табу кесрек те, әр клетканың ядросы бар екендігіне, олар көк түске боялатынына көз жеткізу керек. Ядронын айналасында қызғылт түсті, сырты цитолеммамен қоршалған цитоплазма орналасқан. Клеткалар арасындағы цитолемма әр клетканың шегін көрсете бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Осындай екі клетканың суретін салып, мыналарды белгілендер: I

- цитолемма; II - цитоплазма: 1 — Гольджи аппараты, 2 — центросома, 3 — митохондрий, 4 - протеин түйіршіктері, 5 - торша көпіршіктері, 6 — май түйіршіктері; III — ядро: 7 — кариолемма (ядроның қабығы), 8 — кариоплазма (ядроның шырыны), 9 — хроматиниматин түйіршіктері (гетерохроматин), 11 — домалақ денешіктер (ядрышко). Екінші сызбада: 1 - призма тәрізді клеткалар, 2 — текше клетка, 3 — жайпақ клетка, 4 - домалақ клеткалар: а - сегментті ядролы, б — дөңгелек ядролы, 5 - ұршык тәрізді клетка, 6 - өсінділі клетка, 7 - құты тәрізді клетка, 8 — кірпікше клетка, 9 - тарамыстағы клетка, 10 — сперматозоид, 11 — мегакариоцит, 12 — эритроцит.

2-ші тапсырма. Қанқа колденең жолақты бұлшық ет талшықтарының кесінділерін кіші, үлкен ұлғайтқыштарда карап, олар симпластқа мысал екенің түсініп, көптеген ядролары барын көріп, ұзына бойында және көолденең кесіндідегі бейнелерін суретке салып алып, атластың 49 суретімен танысып, мыналарды белгілеу қажет: 1 - сарколемма, 2 - саркоплазма, 3 ядро, 4 — ұзына бойдагы кесінділер, 5 -олардың арасындағы дәнекер ұлпалар.

4-ші тапсырма. Клетканың субмикроскоптық (электронды микроскоптағы) кұрылысының кестесін салып , мыңаларды дұрыс белгілеп алу керек: 1 - цитолемма; 2 - пиноцитоз көпіршіктері; 3 - центросома; 4 - гиалоплазма; 5 - эндоплазмалық тор: а — жарғақ, б — рибосомалар: 6 - клетканың ядросы; 7 — байланыс түрлері, 8 - ядро саңлауы; 9 - ядрышко; 10 - Гольджи аппараты; 11 - көпіршіктер: 12 - митохондрийлер; 13 — лизосомалар; 14 - фагоцитоз түрлері; 15 - цитолемманын жаргақпен байланысы

1. 
   Клетка дегеніміз не?
   
2. 
   Эукариотты клеткалардың құрылысы қандай?
   
3. 
   Тұнғыш рет клеткаға кім, қай жылы, қандай аңықтама берді?
   
4. 
   Қандай клеткасыз құрылымдарды білесіз (сипаттамасын беру керек).
   
5. 
   Қандай клеткааралық байланыстарды білесіз. Оның қажеті неде?
   
6. 
   Клетканың электронды микроскоптағы құрылысы қандай?
   

Тірі организм күрылысының ең үсак. қүрылым, кызмет бірлігі және басты негізі — торша. Ол прокариотты (ядросы айкындалмаған), эукариогты (ядролы) және өртүрлі (қарапайым домалақтан таңқаларлыққа дейін) болады. Атластыц 1-2 суретін қара. Торшаға түңғыік рет 1861 жылы аиыктама берген неміс ғалымы Макс Шультце, Организмде дене және жыішс торш-алары бар. Олар сыртқы қабығынан, цитоплазмасынан, ядросъшан түрады. Организмдегі қандай да болмасын өзгеріс, ауытқу торшадан басталатывдықтан, орі ауруды айкьиг анықтау үпіін, казір цитологиялык зердслеу ғылым, тәжрибс мекемелсрі-нде ксң қолданыла бастағандықтан келешек мамандар торша және торшасыз күрылымдарды жетік білуі шарт.

Торшасыз қүрылымдарда торша туывдылары болып есспт-елінеді. Оларға - симпластар (остеокластар, трофобластың сыртқы қабаты, қаңқалық бүлшықет талшықтары), синдитийлер (даму жолындағы аталык жыныс торшалары), торпіааралык за-ттар ( коллаген, эластин, аргарофильді талшықтар мен аморфты зат) және өз қызметііі атқарып, енді оиы жалғастыра алмай, басқа кызметкс бейімдслс бастаған горша туындылары (эритроциттер, қан табақшалары, эішдермисі ің мүйізді қабаты, піаш және тырнақтар) жатады.
Қажетті құрал жабдықтар: Микроскоптар, дайын микропрепараттар, препарат жасауға керекті материалдар.

Әдебиеттер:

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   
6. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та, 1978.
   
7. 
   Алмазов И.В. Сутулов Л.С. Атлас по гистологии и эмбриологии. М., Медицина, 1998.
   
8. 
   Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии. – М., Просвещение, 1995.
   

№ 3-4 Тақырыптар. Клетканың структуралық компоненттері.

2-ші тапсырма. Препараттан кіші үлғайткышта клеткаларды байкап, оларды үлкен үлғайтқышқа ауыстырып. Хондриосомаларды қарап, олар әртүрлі екеніне көз жеткізіп,

бірнеше клетаның бейнесін салып алып, белгілерін қою керек.

3--_ші_тапсырма. Мысық. жұлын-ми түйіндегі Гольджи аппараты жуйке клеткаларының цитоплазмасында клеткаралық тор ретінде. азоткышқыл күміс тұзы аркылы айқындалган. Кіші үлғайтқышта ірі, домалак, немесе алмурт тәрізді клеткаларды тауып алып, оның ядро айналасын бір-бірімен тор тәрізді айкасыл жатқан қара жінішке талшықтар коршап жатканын байкау керек. Олар Гольджи аппараты. Оны микроскоптын көз алдына қойып, үлксн улғайткышқа карап, бір-екі клетка суретін салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1- плазмалемма, 2 – цитоплазма: а- Гольджи аппараты тағы басқа органоидтарды байкау кажет.

4-ші тапсырма. Тұрақты қосындыларға мысала бола алатын жалпы студенттерге көрсетілетін көрініс препараттарынан центросоманы, нейро-мио-тонофибриллдерді қарау шарт.
Бақылау сұрақтар:

1. 
   Клетканың тұрақты косьндыларын, олардың түрлерін, атқаратын қызметін сипаттаңыз.
   
2. 
   Гиалоплазма дегеніміз не?
   
3. 
   Клектаның негізгі структуралық компоненттерің атаныз.
   

Цитоплазма, оны қоршап түрған ортадан, клетка қабығы (плазмалемма) аркылы иіектелген, ал өзінде тұрақты (органеллалар, органоидтар), тұрақсыз қосындылар және гиалоплазма орын алады.

Гиалоплазма (клетка шырыны, цитозоль, торша матриксі), клеткадағы барлык қүрамдарды біріктіріп түратын, оларды бір-бірімен химиялык қатынасын қамтамасыз ететін күрделі шала ертінді (коллоид) жүйесі, ішкі тіреп. Зат алмасуында зор рөл аткарады. Ол сырткы орта әссрініе орай, қажет болса ыдырапта те алады.

Клетка қабыгы арқылы екінші клетканы, клшеткааралық затты таниды да, олармен байланысқа түседі, цитоплазмаға заттарды тасымалдап, қайтадан шығарады, әрі қабық сыртында арнайы рецепторлар орналасуына орай, гормондармен, медиаторлармен, цитокиңдермен және т.б. сигналды молекулалармен озара іс-қимыл жасайды және цитоқаңқа жиырылғыш элементтерімен торша қабығының байланысы болғандықтан торшаның жылжуын қамтамасыз етеді

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   
6. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та, 1978.
   
7. 
   Алмазов И.В. Сутулов Л.С. Атлас по гистологии и эмбриологии. М., Медицина, 1998.
   
8. 
   Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии. – М., Просвещение, 1995.
   

№ 5-6 Тақырыптар. Клетканың мембраналы және мембранасыз органоидтары.

2-ші тапсырма. Препараттан кіші үлғайткышта клеткаларды байкап, оларды үлкен үлғайтқышқа ауыстырып мембраналы органоидтарды: митохондрий, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосома, периоксисома суретін салу керек.

1. 
   Клетканың мембраналы органоидтары, олардың түрлерін, атқаратын қызметін сипаттаңыз.
   
2. 
   Клетканың мембранасыз органоидтары, олардың түрлерін, атқаратын қызметін сипаттаңыз.
   

Тұрақты қосындылар жалпы және арнайы болып бөлінеді, Жалпы түрі барлық клеткада кездсседі, олардың тіршілік әрекетің қамтамасыз етеді. Бұларға митохондрий, рибосома, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосома, периоксисома, торша орталыгы, цитоқаңқаның кұрамдас бөліктері жатады. Арнайы түрі кейбір клеткаларда ғана кездеседі, олардың арнайы қызметі: атқаруға қатысады. Оларға кірнікше, қылша (жіпше), микротүк (қьшиық), миофибрилдер (бүлшықет талшықтары), акросома (аталық жыныс клеткасында) жатады.

3. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
4. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
5. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
6. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
7. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   
8. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та, 1978.
   
9. 
   Алмазов И.В. Сутулов Л.С. Атлас по гистологии и эмбриологии. М., Медицина, 1998.
   
10. 
    Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии. – М., Просвещение, 1995.
    

3. 
   Микротүтікшілер. Кірпікшелер. Талшықтар. Базальды денешік.
   
4. 
   Клетка орталығының қызметі, құрылысы. Центриольдер, ультрастурктуралық құрылысы, репликациясы.
   

Жіпше қозғалысына ұқсас толқынды қозғалыс кір-пікшелер арқылы да орындалады. Айырмашылығы қозғалыстың алғашқы жағдайда бір жіпше арқылы, ал соңғысында бір топ кірпікшелер арқылы жүзеге асырыла-тындығында. Кірпікшелер клеткада түзіледі, протоплаз-мадағы әрбір кірпікшенің астында базальды шағын дене-шік жатады. Көптеген қарапайым инфузорияларда кір-пікшелер клетканың сыртын қоршап, инфузорияларды ке-ңістікте қозғалысқа келтіріп отырады. Омыртқалыларда кірпікшелер орналаскан эпителий клеткалары ғана бола-ды. Мысалы, түтікті органдарда осы сияқты кірпікшелі эпителийлер төселген. Сперматозоид әлсіз сілтілі ортада жақсы қозғалады, ал, кышқыл ортада оның активті қоз-ғалысы бәсеңдейді. Мұны білудің малды ұрықтандыру ісінде айтарлықтай маңызы бар.

Ет қозғалысы — қозғалыстың ең жетілген түрі, ол кейде клеткадағы қысқарып, кейде ұзарып отыратын ар-наулы түзіліс — миофибрильдер аркылы орындалады. Осының нәтижесінде бүлшық еттер бекітулі орыннан бір-де жақындап, бірде алыстап организмді кеңістікте қоз-ғалтады. Ет қозғалысын тудыратын жиырылғыш заттар протоплазманың арнаулы түзілісі болып, ет клеткасының ішіне орналасады. Қарапайым элителийлі етті клеткалар шекқуыстыларда және төменгі сатыдағы құрттарда кез-деседі. Кейбір инфузорияларда да ерекшеленген мио-фибрильдер болады.

Тітіркенгіштік. Әрбір организм қаншама қарапайым немесе күрделі болса да, олар өзін қоршаған сыртқы ор-тамен тығыз байланыста болып, ортаның өзгерістеріне қарай тиісті әрекет жасап отырады. Организмнің сырткы ортаның өзгеруіне қарай әрекет жасауының бір керіні-сі — тітіркенгіштік. Тітіркенгіштікті тудыратын фактор-лар тітіркендіргіштер деп аталады. Оларға әр түрлі хи-миялық, сәулелік, электр кұбылыстар және басқа түрлі энергиялар жатады. Тітіркенгіштіктің көрінісі әр түрлі. Олар организмнің күрылысына және әсер етудің сипаты-на тәуелді Жануарлар организмі неғұрлым жоғарьі сатыда бо-лып, нерв жүйесінің күрылысы жоғары жетілген болса, онда олардың сыртқы ортаның әсеріне беретін жауабы да соғұрлым күрделене түсетінін жүргізілген көптеген зерттеулер көрсетті.

Өсімдіктер мен қарапайым және жоғарғы сатыдағы жануарлардын, кейбір клеткаларыньщ тітіркендіргішке қарай керісінше қозғалыс жасау арқылы беретін жауап реакциясы: жануарларда таксис, өсімдіктерде тропизм Деп аталынады. Қозғалыстың тітіркендіргішке кері бо-луына байланысты таксис оң және теріс болуы мүмкін. Тітіркендіргіштер түрінің көп болуына байланысты так-систерде әр түрлі болады. Химиялық заттардың әсеріне организмнің жауап беруі хемотаксис сәуле әсеріне — гелиотаксис, электр тогі әсеріне — гальванотаксис, қат-ты заттардың әсеріне — тигмотаксис және сұйық заттың әсеріне — реотаксис қозғалыс реакциялары жиі кездесіп отырады.

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   
6. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та, 1978.
   
7. 
   Алмазов И.В. Сутулов Л.С. Атлас по гистологии и эмбриологии. М., Медицина, 1998.
   
8. 
   Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии. – М., Просвещение, 1995.
   

№ 9-10 Тақырыптар. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.

1. 
   Тұрақсыз қосындылар дегеніміз не?
   
2. 
   Олардың қандай түрлерін білесіз?
   
3. 
   Тұрақсыз косындыларды қалай ажыратады?
   
4. 
   Тұрақсыз қосындылардың бәрі бір клтекада, немесе ұлпада кездесеме?
   
5. 
   Оларды анықтаудың қандай тәсілдерін білесіз?
   

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   
6. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та, 1978.
   
7. 
   Алмазов И.В. Сутулов Л.С. Атлас по гистологии и эмбриологии. М., Медицина, 1998.
   
8. 
   Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии. – М., Просвещение, 1995.
   

№ 11-15 Тақырыптар. Ядро. Клетканың бөлінуі.

Клектаның циклін суреттеу, оның әр кезеңін () митоз соңы, синтез алды, митоз

Аттарын еске сақтау, сипаттау, клетканың бөліну түрлерін (митоз, амитоз, мейоз, эндомитоз), ерекшеліктерін, байқалатын өзгерестерін білу.

Митоздың негізгі сатыларын (анафаза, метафаза, анафаза, телофаза) анықтай, зерделей білу

3-ші тапсырма. Кішкене ұлғайтқышпен препараттан клетклар митозың қарау керек. Үлкен ұлғайтқышпен тік бұрыш формалы бөлінбеген клетканы (интерфазадағы) және митоздың: профаза (опың тығыз түйін секілді және копсый бастаған сатыларын), метафаза, анафаза және телофазасындагы клеткаларды тауып алу керек. Олардың әркайсысының суретін алып мыналарды белгілеу керек: 1 — болінбеген клетка (интерфаза): а - цитолемма, б - цитоплазма. в - ядро; 2 --профаза (тығыз түйін сатысы): а - цитоплазма, б - ядро, в -оралым тәрізді хромосомалар, г — кариоплазма; 3 — профаза (түйіннің қопсый бастаған кезі): а - цитолемма, б миксоплазма, в — оралым тәрізді хромосомалар; 4 – метафаза: а- аналық жұлдыз (клетканың экваториалды жазықтығындағы хромосомалардың екі еселенген саны); 5-анафаза: а- бөлініп шыққан клетканың ортасына қарай орын ауыстырған қос хромосомалар; 6- телофаза: а-абөлініп шыққан клетканың түзіліс бастаған ядросы, б-бөлініп шыққан клетканың қабығы.

1. 
   Ядроның құрылысы және атқаратын қызметтері қандай?
   
2. 
   Хроматин (хромосома) құрылысы, қызметі неде?
   
3. 
   Клеткалық цикл дегеніміз не?
   
4. 
   Клеткалық цикл қандай кезендерден түрады?
   
5. 
   Клеткалық циклдің кай кезеңінде ДНҚ екі еселсніліп белок синтезі жүреді және АТФ жиналады?
   
6. 
   Интерфазаның әр кезеңіне не тән?
   
7. 
   Митозда түрақты қосындылар қалай өзгсреді?
   
8. 
   Митоз кезінде ядрошыкпен ядро кабығы неге ұшырайды?
   
9. 
   Митоздың амитоздан айырмашылығы неде?
   
10. 
    Эндомитоз және полиплоидия дегеніміз не?