1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

Лимфа құрамы жөнінен қанга жақын сұйық плазма. Оның сұйығы да басым көпшілігі үлкен және орта лимфоциттер мен моноциттер болады. Лимфа да қан сияқты (тамырлар) түтіктер бойымен ағады. Лимфаның капиллярлы дәнекер ткані тұйық бітетін лимфа жуйесін түзеді. Ткань сұйықтары капиллярлардың қабырғасы арқылы тканьдерден лимфа тамырларына өтіп, одан дененін ірі веналарына кұйылады. Ірі қан тамырларының бойында лимфа бездері топталып орналасады. Лимфа сол бездерден шыгатын лимфоцитгер мен моноциттерғе әрдайым молығып отырады.

1. 
   Ішкі ортаның ұлпаларының жалпы сипатгамасы жэне классификациясы
   
2. 
   Қан және лимфа.
   
3. 
   Қанның функциясы. Плазма.
   
4. 
   Канның формалык злементгері: эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер клеткасы. Лейкоцитгік формула. Қаннын жасалуы.
   

1. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
2. 
   З.Қ. Тоқаев. Жаратылыстану факультетінің студенттеріне арналған Гистология зертханалық сабақтарының оқулық-әдістемелік құралы. Семей, 2002.
   
3. 
   А.А. Заварзин. Основы сравнительной гистологии. Л., ЛГУ, 1985.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   

№ 9-10 Дәріс. Дәнекер ұлпасы.

1. 
   Дәнекер үлпасына жалпы сипаттама және классификациясы. Борпылдақ дәнекер ұлпасының кұрылысы және қызметі. Клеткалары мен талшыктарынын пішіні, морфологиясы және кызметі. Қан мен борпылдак дәнекер ұлпасының тұтастығы.
   
2. 
   Тығыз дәнекер ұлпасы, кұрылысы мен кызметі. Талшыктарының орналасу жүйесі және клеткаларының кызметі. Ретикулярлы ұлпа. Майлы ұлпа құрылысы, маңызы. Пигментгі ұлпа.
   
3. 
   Шеміршек ұлпасы. Жалпы морфофункционалдық сипаттама. Классификациясы. Шеміршек ұлпасының клекткаларының құрылысы (хондроцит). Шеміршек ұлпасының клеткааралык заты. Хондробласт. Гиалинді, талшыкты және эластикалык шеміршекгің құрылысы. Шеміршектің дамуы және регенерациясы.
   
4. 
   Суйек ұлпасы. Сүйек ұлпасының құрылысы, химиялық құрамы, клеткааралык заты, сүйек клеткалары. Остеон ірі талшықты және пластикалық сүйек. Сүйектің гистогенезі, регенерациясы.
   

Жоғары сатыдағы жануарлардың организмінде дәнекер тканьді түзілістер көп кездеседі. Олар эпителийдің астын төсейді. Сонымен қатар органдардың қабығын түзіп, органдағы тканьдердің аралық қабаттарын толтырып отырады. Организмдегі барлық органдар мен тканьдердің клеткалары дәнекер ткані арқылы қоректенеді. Шек эпителийі ассимилляциялайтын және қан мен организмде тарайтын қоректік заттар осы дәнекер ткані арқылы өтеді. Дәнекер ткані ішкі зат алмасуды жүзеге асыратын орта болып саналады. Сондықтан ол канмен бірге трофикалық және қорғаныштык маңызы бар бір тұтас жүйе құрайды. Органдардың қабығында бұл ткань механикалық қызметті де аткарады.

Дәнекер тканьнің гистологиялық құрылымы оның атқаратын қызметіне байланысты. Трофикалық маңызы бар участоктерде аралық заттың механикалық элементтері аз болып, клеткалық элементтері басым болады. Бұған керісінше тіректік маңызы бар дәнекер тканьдерде клеткалық элементтерге қарағанда механикалық түзіліс-клеткаларалық заттары артық болып келеді. Осыған сәйкес дәнекер тканьдердің бірнеше түрлері болады.

1. 
   клеткасы көп ретикулярлы ткань
   
2. 
   клеткалық элементтері мен механикалық түзілістері бірдей дамыған болбыр
   

3. 
   негізінен механикалық түзілістерден тұратын қалыптасқан немесе тығыз
   

Дәнекер тканьдердің беріктігін жүзеге асыратын көп түрлі механикалық элементтер тек аралық затта ғана дамиды. Сондықтан бұл тканьдердің құрылысының структурасы аралық заттың қүрылымына және әртүрлі талшықтар мен олардың орналасуы тәртібіне байланысты болады.

Дәнекер тканьнің талшықтары негізгі аморфты заттардан тұрады. Сондықтан біркелкі болып көрінеді. Бірақ, күшті боялған кезде аморфты заттардың жұқа

көп болады.

Фибробластың ядросын коршағап түйіршікті эндоплазма жақсы айқындалған. Шеткі эктоплазма біртекті және бояулармен өте нашар боялады. Әр түрлі клеткаларда эктоплазмамен эпдоплазманың мөлшері бірдей емес. Өйткені, олар фибробластың жасына организмнің қызметіне және жануардың түріне байланысты өзгеріп отырады. Фибробластардың ядросы әдетте дұрыс формалы, кейде сәл ойыс болып келеді. Хроматині аз не әлсіз боялады. Барлық уақытта да бір немесе екі ядрышко жақсы көрінеді. Ядроның қасындағы протоплазма маңынан клетка орталыгы оңай байқалады. Фибробластардың өмір сүру ұзақтығы қысқа болғанымен олар бөлінуге кабілеттілігін сақтайды. Ерекшеленген сайын эктоплазмасы көбейіп отырады. Маманданган түрінде оларды фиброцит деп атайды. Фиброцит фибробластың даму кезеңін аяқтаған, эктоплазмасы күшті дамыған түрі.

Қалыпты жағдайға фибробластар дәнекер тканьдердің аралық затын түзуге қатысады. Егер организмге бөгде заттар енсе, онда соларды қоршауға қатысады.



12-сурет. Қоянның дәнекер ткані.

1 — коллагенді талшық, 2 — серпімді (эластикалық) талшықтар, 3 — фибро-циттер, 4 — гистиоцит.



13-сурет. Қоянның тері асты қан тамыры айналасындагы болбыр дәнекер ткань.

1 - эндотелий, 2 - гистиоциттер; 3 - қан тамыры сыртқы қабатының клеткасы-4 — май клеткалары; 5 — қан капиллярі; 6 — фибробласт.

Гистиоциттер организмде талаурау процесі болған кезде көршілес дәнекер тканінен сол талаурау ордасына (ортасына) активті түрде ауысады. Талаурау участогінде гистиоциттер көбейіп, өлген клеткалар мен тканьдерді жұтып, тазартады. Клетканың осындай қасиетін ашқан орыстың ұлы ғалымы И. И. Мечников тазартушы гистиоциттерге макрофагтар деп ат қойды.

Гистиоциттердің өте маңызды қасиеттерінің бірі, өзін қоршаған ортаға түсетін бөгде заттарды жою қабілетінің болуы. Мысалы, организмге бояу енгізілсе, біраз уақыттан соң бояулар гистиоциттің протоплазмасына өтіп, ткань сүйығын одан тазартады. Бөгде заттарды жойып, гистиоциттер организмнің ішкі ортасын тазартады. Сондықтан оларды бөліп шығарушы клеткаларды нефрофагоциттер — (nephros — бүйрек) деп атауға болады. Дәнекер тканьдердің корғаныштық элементі бола отырып, гистиоциттердің ішкі зат алмасуда да маңызы бар.

Гистиоциттер ретикулярлы тканьдерден және қаннан шығатын лимфоциттер мен моноциттерден дамиды. Осылайша шығу тегі әр түрлі болатындықтан формалары да түрліше келіп, көбінесе полибластар деп аталады. Фиброластар сияқты гистиоциттер де дәнекер тканінде үнемі дамудын, әр түрлі дәрежесінде кездесіп отырады. Олардың ең жас формаларының мөлшері шағын, сонымен қатар олар митозды бөлінуге қабілетін сақтайды.

Камбиалды клеткалар маманданбаған ұрықтық мезенхима сияқты әр түрлі бағытта дамитын клеткалар. Бұл клеткалар дәнекер тканьнің кемдігін толтыратын резерві болады. Камбиалды клеткалардын, созылғыш жіңішке тармақтары бар, ол ядросы күшті боялатын клетка. Түрі фибробластаға ұқсас, тек ядросы кішірек келеді. Камбиалды клеткалар көбінесе қапилляр жолдарында және қан тамырларының эндотелий маңайында орналасады.

Майлы клеткалар. Маманданған, дәнекер тканінің нашар ерекшеленген клеткаларының қайсыбір түрі деп қарауға болады. Майлы тағамдарды көп жегенде май камбиалды клеткалардың, гистиоциттердің және ретикулярлы клеткалардың протоплазмасында ұсак тамшы түрінде жиналуы мүмкін. Жинала берген сайын орталык бөлімге орналасып, ядро мен протоплазманы шет жаққа қарай ығыстырады.

Май клеткада тұрақсыз болады. Ол шыққанда азайып, қуатты қоректенгенде молаяды. Май организмнің жылуын сақтауға жұмсалып, энергиялық материал ретінде пайдаланылады. Организмде май жиналғанда клетка жұқа протоплазмамен қоршалған май тамшысы түрінде болады. Бұл сияқты күщті өзгерген клеткалар топталып, мөлшері үлкен май жарнақтарын түзеді. Ұйқыға көшетін жануарларда ерекше майлы денелер болады. Қысқы қорегі сол денелердің есебінен өтеледі. Майлы денелер тканьді бөлімінде майлы клетчатка деп аталынатын қабаттар түзеді. Оның организмнің тысқа жылу шығаруын бәсеңсіту ыңғайында маңызы зор. Сонымен катар майлы клетчатка организмнің үйкеліске ұшырайтын участоктарында мысалы, алақанда, табанда жұмсақ астар түзіп, механикалық қызмет атқарады.

Плазматикалық клеткалар түзілген кезде протоплазмасы күшті тығыздалып, негізгі бояулармен боялатын базофилдік қасиет көрсетеді. Хроматиңің ірі кесек түйірлері бір келкі орналаспайтындықтан ядросы ала болып көрінеді. Қөбіне шетке ығысыңқы орналасады. Плазматикалық клеткалардың формасы дөңгелек немесе көп бурышты, ал мөлшері әртүрлі болып келеді. Жоғарыда айтылған клеткалардан басқа болбыр дәнекер тканьде қан тамырларынан ауысатын көптеген лейкоциттер кездеседі. Бұл лейкоциттердің ішінде лимфоциттер және нейтрофилдер басым болады. Олар әсіресе талаурау участоктарында өте көп кездеседі.

Болбыр дәнекер ткані дамитын бөлімдерде ядролардың митозды белінуі және

синцитиалды участоктардың көбеюі байқалады. Синцитийдің ядросы бар бөлімдері

бөлініп, қозғалмалы клеткаларға ауысады. Сонымен қатар синцитийдің өзі өсуін

токтатпай болбыр болады. Оның аралық заттарында жіңішке талшықтар пайда болады.

Олар алгашқы ретикулярлы талшықтар тәрізді күміспен қара түске жақсы боялады.

Кейінен біртіндеп жуан шоғырларға жиналып, нағыз коллаген талшыктарына

айналады.

Коллаген шоғырларының арасында ретикулярлы талшықтардан эластикалық талшықтар да пайда болады. Талшықтар пайда болғаннан бастап, мезенхиманың аралық заты дәнекер тканьнің аралық затына айналады.

Дәнекер тканьнің негізгі затын түзуге фибробласгар қатысады. Олардың эктоплазматикалық қабаттары клеткалардан бөлініп, аморфты затты пластинкаларға ауысады. Ол пластинкаларда коллаген және эластикалық талшықтарға ерекшеленетін фибриллярлы құрылымдар пайда болады. Аралық заттардың түзілуі тек фибробластардың қатысуымен ғана болмайды. Олар клеткасыз заттардан да ерекшеленіп отырады.

Ретикуллярлы ткань. Ретикуллярлы ткань жағдайга байланысты әртүрлі клетка элементтерін беретін болбыр дәнекер тканьнің бір түрі. Ол өзінің тармақтарымен протоплазматикалы синцитийге ұйымдасқан клеткалардан тұрады. Синцитийде клеткалық құрылыс жойылады. Бірақ ядросы бар протоплазма бөлімдері сакталып, қажетті жағдайда олар синцитийден белініп, клеткаға ауысады. Осындай участоктерді ретикуллярлы элементтер деп атайды (14-сурет). Ретикуллярлы элемент ядросының айналасында клетка орталыгы, хондрисомдар, ішкі торлы аппарат айқын көрінеді. Ретикулярлы ткань деп сол торларға байналысты ғана аталған.

Ретикуллярлы ткань бүйрек, тері тканьдерінің және шырышты қабықтардың құрамына кіреді. Оның өте көп кездесетін жері қан жасайтын органдар, сүйектің қызыл миы, лимфа бездері және талақ. Бұл органдарда ретикуллярлы элементтерден қанның клеткалары дамиды. Олардың ретикуллярлы тканьдерден түзілуі ядросы бар протоплазма участоктарының бөлініп, гемоцитобластарға ауысуынан басталып отырады. Гемоцитобластар даму жағдайына байланысты эритроциттерге немесе гранулоциттерге ерекшеленеді. Түзілген клеткалар қажетті жағдайына қарай әр түрлі бағыттарда дамуы мүмкін. Мысалы, талаурау, тітіркену жағдайларында макрофагтарға ауысады. Ал жараланған участок жазылып, оның орнында тыртық ткань түзілсе, бөлінген гемоцитобластар фибробластарға айналады.

Сонымен қатар ретикулярлы синцитийдің протоплазмасы тығыз, бөгде заттарды мысалы, бояуларды жинағандықтан олар организмнің ішкі ортасын тазартып тұратын гистиоцит тәрізді клеткаларға да айналып отырады. Мұндай қасиет бүйрек, бауыр, бүйректі бездің және көптеген бездердің капиллярларының эндотелийінде де болады. Сондықтан организмнің ішкі ортасын бөгде заттардан және зат алмасу продуктілерінен тазарту ретикулярлы тканьге, гистиоциттерге және кейбір органдардың капиллярларының эндотолийіне жалпы тән қасиет болады. Дәнекер тканьдердің бұл элементтерінің барлығы ретикулярлы-эндотелиалды жүйе деп аталатын тұтас аппаратка бірігеді. Бұл жүйе организмде қорғаныштық қызмет атқарады

Нейтрофильдерден кейін каннан лимфоциттер мен моноциттер көшеді. Кейіннен моноциттер және лимфоциттер макрофагтарға айналады. Сөйтіп талаурау аймағын бактериялардан нейтрофильдер, ал өлі тканьдерден макрофагтар тазартады. Жарақаттанған ткань бактериялардан тазартылмайынша, регенерациялық процестер мүлде басталмайды.

Егер талаурау бөгде заттың себебінен болса, онда регенерациялық процестер бөгде затты организм тканінен беліп, фиброзды капсула мен қоршайды

ҚАЛЫПТАСҚАН ДӘНЕКЕР ТҚАНЬ

Қалыптасқан дәнекер тканьнің механикалық маңызы бар. Оның басым бөлігі — талшықтар, клеткалары өте аз болады. Болбыр дәнекер тканьнен айырмашалығы сол, талшықтары дұрыс орналасады. Тығыз дәнекер ткань терінің негізін, тарамыстарды және сіңірлердің көпшілігін күрайды.

Терінің негізі — дұрыс шумақталған коллаген шоғырларынан тұрады (15-сурет). Тері өндірісінде жануарлар терісінің осы бөлімі пайдаланылады. Шумақталған торлардың арасында бұл тканьнің негізгі клеткалары фиброциттер және гистиоциттер орналасады.

Тарамыстар — организмде етті сүйекке байланыстырып тұрады. Олардың басым бөлігі коллаген талшыктар. Ал, эластикалық талшықтар аз мөлшерде кездеседі. Коллаген талшықтары созылу бағытына қарай көлденекіней ретпен орналасып, шоғырлар түзеді (16-сурет).



15-сурет. Тығыз дәнекер ткань.

1 —коллаген шоғырлардың ұзына бойы және 2 — көлденең кесіндісі; 3 — қан тамырлары мол болбыр дәнекер тканініқ аралықтары

Серпімді сіңірлер — негізінен серпімді талшықтардан тұрады, Бұлардың талшықтары да тарамыстардікі сиякты ұзына бойына орналасады, бірақ шоғырлар түзбейді (17-сурет). Талшықтар арасындағы болбыр дәнекер ткань сіңірлерді біртұтас тканьдерге біріктіріп тұрады. Сіңірлердің серпімділігі күшті. Организмде олар тек жиырылуға ұшырайтын органдарда кездеседі. Мысалға, ортан жіліктің жамбаспен жалгасатын жеріндегі дөңгелек сінірді келтіруге болады. Серпімді талшықтардың түсі — сары. Сондықтан сіңірлерді кейде сары сіңірлер деп атайды.

Шеміршек ткань скелеттік тканьдер кұрамына кіріп, оріганизмге механикалық қызмет атқарады. Шеміршектің құрамындагы негізгі заты тығыз болып келеді де оның беріктілігін камтамасыз етеді. Сонымен бірге шеміршектің серпімділігі де сақталады. Шеміршектің осындай құрылысы сүйектердін, бір-бірімен тығыз байланысуын қамтамасыз етеді. Шеміршектер, әсіресе, төменгі сатыдағы омыртқалылар мен жоғарғы сатыдағы жануарлар ұрықтарының денесінің тірегін құрайды. Ересек адам организмінде шеміршектер сүйек буындарының үстін қабаттап, қабырғалардың ұштарын, кеңірдектің, жұтқыншақтың, бронханың және құлақтың қалқанын кұрайды. Шеміршек тканьдерінің аралық заты өте тығыз болатындықтан кан мен дәнекер тканьдердің клеткалары және нервтер мен қан тамырлары шеміршектің ішіне өте алмайды. Сондықтан шеміршектің қоректенуі — перихондр (регі — айнала, сһоndros — шеміршек) арқылы диффузды жолмен орындалады. Аралық затының құрылысына байланысты шеміршектер гиалинді, серпімді және талшықты болып, үш түрге бөлінеді.

Шеміршектің аралық заты біркелкі болмаиды. Микроскоп пен қарағанда онда аморфты зат пен желімделген коллаген талшық та байқалады. Талшықшалар өзара шырматылып, тор түзеді. Шеміршектің аралық затынын фибриллярлы кұрылысын байқау қиын. Өйткені, талшықтардың сәуле сындыру коэфициенті аморфты заттардікімен бірдей. Тек арнаулы өндеулерден өткізгенде ғана фибрилдерді көруге болады. Шеміршектің коллаген талшықтарынын касиеті тығыз дәнекер тканьдердікіндей болып келді. Сондықтан кайнатқанда олар да желім болады.

Шеміршектің талшықтарға бай басқа тканьдерден айырмашылығы оның аморфты затының химиялық қасиетінде. Шеміршек аморфты заттары протеиндерден, хондриотинокүкірт қышқылынаң және альбумоидтан тұрады. Протеиндердің бір бөлімі хондриодинкүкірт қышқылы мен күшті қосылып хондромукоид түзеді. Ол шеміршектің негізгі затын құрастырушы. Хондромукоид негізгі боялаурамен боялып, оксифильді болады.

Шеміршектің негізгі затында хондромукоид пен коллагеннің біркелкі емістігін олардың біртүске боялмауы байқатады. Базофильді бөлімдер шеміршек клеткалар тобына жақын орналасады. Клеткалар арасындағы негізгі заттың осылай ерекшеленуі адамның және жануардың жасына байланысты. Адам есейген сайын шеміршектің негізгі затының ерекшеленуі айқында түседі. Есейген шеміршекте әк тұздары көп жиналып, кәрі шеміршек омырылғыш келеді.

18-а сурет. Мысықтын кеңірдегінен алынған гиалинді шеміршек



18-б сурет. Мысықтың кеңірдегінен алынған гиалинді шеміршек. 4 — шеміршек клеткаларының изогенді топтары




19-сурет. Бұзаудың А-құлағынан, Б-омыртқа аралығынан алынған шеміршектері. 1- шеміршек клеткалар; 2-+серпімді талшықтар; 3-перихондтар; 4- негізгі зат; 5- коллагенді шоғырлар.