1 БӨлім. Глоссарий автотрофный
жүктеу/скачать 4.07 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау формасы
- Қажетті құрал жабдықтар
- 2 Тақырып.
- 3 Тақырып.
- 4 Тақырып.
Бақылау сұрақтар:
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу. Методикалық нұсқаулар: Гистологиялық зерттеу зерзаттарына (объектілеріне) әртүрлі жарық, электронды микроскоптар, телевизондық экран дисплейінде бейнеленген тірі жәнс өлі (уыттылған) торшалар, үлпалар, немесе олардан дайындалған гистологаялық препараттар жатады. Организмдегі тірі торшаларды зерттеу әдістеріне (іп \іуо) тірі организмдегі қүрылымдарды бақылау, организмге мөлдір камераны тігу, үлпалармен торшаларды ауыстырып отырғызу (трансплантация), тірі организмге бояуларды еңгізу, организмнен алынған тірі торшаларды бояу (суправиталді) және өсіндегі тірі торшалар мен үлпаларды зерттеу (іп уііго) жатады. Кейінгі жылдары соңғы тәсілдер өте кең таралуда, өйткені торшаларды гибридтеу (будандастыру), үлпаларды торшаларға бөлу әдістері енді қарқынды жүргізілуде. Гистологиялық препарат дегеніміз, қальгадығы 5-15 мкм болатын, арнайы бояғыштармен боялған торшалардың, үлпалардың жөне ағзалардың жүқа кесінділері. Ол уақытша және түрақты болып бөлінеді. Екеуіндеде зерзат толық төсеніш (76x26 мм) және жүқа жапқыш (18x18, 20x20 мм) шынылар аралығында арнайы ортада, әрі мына екі талапқа сай : 1) мөлдір (таза, немесе өте анық көрінетін жері), 2) айқын (контрасты, немесе ондағы қүрылым жарық сәулесінің сынуына орай бір-бірінен өзгеше көрінуі) болуы қажет. Өлі (уытталған) торшалар мен үлпаларды зерттеу әдісі -негізгі деп аталады. Өйткені, ол гистологиялық препаратты дайындау, әрі мына өңцсулерден өткізу жолдарын көрсетеді:
Гистотехниканың соңғы жетістіктеріне ультра жоне электронды микроскоптар жатады. Олар арқылы тірі зерзат бояусыз, әрі мың, бірнеше жүз мың, миллион есе үлкейтіліп, зерделінеді. Электронды микроскоптада жарық микроскопындағыдай өвдеу кезендері жүреді, бірақ мына айырмашылықтары болады: 1. Зерделеу үшін зерзат өте жылдам алынуы шарт, әрі оның көлемі 1 куб.мм артық болмауы қажет. 2.Бекіткіш ретінде белоктарды жақсы түрақтандыратын глутаральдегид колданылады, өрі фосфолипидтерді түрақтандыру үшін тетраоксид осмийімен қосымша бекітеді. Соңында зерзатты буферлік ерітіндімен жуады да, күштілігі өсе түсетін спирттерде сусыздандырады.
Қажетті құрал жабдықтар: Микроскоптар, дайын микропрепараттар, препарат жасауға керекті материалдар. Әдебиеттер:
№ 2 Тақырып. Эмбриологияның негіздері. Мақсаты: Жыныс клеткалардың дене клеткалардан негізгізгі айырмашылыктарын түсіну. Олардың кұрылысы мен дамуына тән ерекшеліктерін ұғып алу. Сперматогенез кезеңдерің біліп, онын әрқайсысында даму жолындағы аталык жыныс клеткасының құрылым ерекінеліктері қандай екенің түсіну. Препараттан оларды, жалпы сперматозоидты таба білу. Бақылау сұрақтар:
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу. Тест тапсыру. Методикалық нұсқаулар: Эмбриология қалышты ұрық дамуының негізгі кезеңдері (ұрыктану, зиготаның түзілуі, болшектену, гаструла түзү, білікті ағзалардың қалыпттасуы, ұлпалар мен ағзалар дамуы) және даму заңдылықтарын зерделейді де; тәжірибеге өте қажет ауытқушьшзіқ себептерін анықтауіа көмектсселі. Барлық жануарлар жынысты өніп-өседі. Жынысты жолмен көбею арнайы жіктелінгеи аталық (сперматозоид) және аналык (жұмыртқа) торшалар аркылы жүзеге асырылады. Олардың да қабығы, цитоплазмасы және ядросы болады. Бірак мына басты айырмашылықіары көрінеді: 1) дене торічаларында хромосом-алар жиынтығы қос (диилоидты) болса, жыныстыларда сыңар (гаплоидты) болады. 2) Ядро мен цитоплазма ара катысы дснс торшасында 0,3-1/3 болса, жыныстыларда ол ерекше екеп. 3) Жьшыс торшалары жоғары ерекшеленген, себсбі олар косылші, үрықтана алады, көптегси жүқиалы аурулардан, зиянды әсерлерден сақтайды. 4) Дснс іоршалары бөлінсе, жыныстылар бөлінбейді. 5) Жыныс торілаларының қүрылысьг да ерекшс. Сперматозоидтың басы, мойыны, денссі, күйрыгы, ал жүмыртқаның цитоплазмасында қорсктік заты - сары уызы болады. Оыыц молшері ор жануарлар жүмыртқасмнда әртүрлі болғандықтан: а-, олиго-, мезо- жопе полилецитальді деп болелі. Пісіп жетілген жүмыртка қабыгының сыртында косымша үш Қабық (сары уыз, молдір (жылтырауық), сәулелі шогар) болады, Жыныс торшаларының дамуын гаметогенсз лсп, үрыктардыг жьшысына орай, оны скііс --сттерматогенез, овогенез деп боледі ^Перматогснездс төрт, овогенсздс үпг саты болады. врб\ ксзсң: атальгқта өмір бойы жүрсс, аиалықта ол туіаніа дсйін ғанг °лады. Аналықта өсу шаіын, үлшя өсу ксзсндерінс бвлініп. піс\ кезеңінде жалғыз ғана жсгілгсн жас торша іүзілслі, ал ол ат-алықта тең төрт ториіа қүрайд
№ 3 Тақырып. Эпителиалды ұлпалар. Мақсаты. Эпителийге тән негізгі ерекшеліктерді және оларды жіктеу қағидаларын зерделеп,оның ішіндегі тері эпителийлерінің түрлерін, қайнар бүлағын, дамуын, қүрылысын және қызметін білу және белгілерін меңгеру Тапсырмалар: 1-ші тапсырма. Препараттан (2 сурет) шарбы (іш май) мезотелийін тауып, жоғарыдан қарағандағы бейнесін сурет дәптерге салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1) эпителиоциттер, 2)ядро, 3) цитоплазма, 4)торшааралык шекара. 2-ші тапсырма. Препараттан бір қабатты көп қатарлы кірпікті эпителийді шағын үлғайтқышпен қолқаның кілегейлі қабығындағы эпителий қабатын тауып алу керек. Одан көк түске жақсы боялған, 3-4 қатарда орналасқан ядролар көрінеді. Енді объсктивтің үлкен үлғайтқышы арқылы осы эпит-елийдің қүрылысын зерттеп, онда кірпікшелі эпителиоциттерді табу керек. Олар өздерінің кеңейген апикальді полюсімен қүрамындағы кірпікшелері мен эпителий қабатына дейін жетеді. Олардың әр жерінде бокал тәрізді эпителиоциттер де кездеседі. Бүлар арқылы кілегейлі қабықтың сыртына қоймалжың шарана бөлініп шығады. Осы екі түсті торшалардың арасынан апикальді полюсі үшкірленіп және базальды полюсі кеңейіп келетін эпит-елиоциттерді табу керек. Бүлар алмастырушы торшалар. Бүл торшалар жойылып бара жатқан кірпікшелі және бокал тәрізді эпителиоциттердің орнын басады. Әртүрлі эпителиоциттердің ядролары эпителий кабатында турліше орналасатындығына назар аудару керек. Міне осыған байланысты бұл эпителий көп қабатты деп аталады. Эпителийдің кішкене бөлігінің суретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1 — кірпікшелі эпителий: а — кірпікшелер,б - алмастырушы эпителиоцит, 2 - бокал тәрізді эпителиоцит, 3 - қабаттас жатқан дөнекер ұлпа, 4 - бездер, 5 –шеміршек 
3 сурет. Көп катарлы кірпікті эпителий (об. 40, ок. 15) 3-ші тапсырма.Төменгі сатыдағы қүрт препаратынан көпретті кірпікше эпителийінсн (4 сурет), ондағы эпителиймен дәнекер үлпа арасында жақсы байқалатын негізгі жарғақты тауып алып, ондағы торшалар ядросы эпителийде әртүрлі деңгейде орналасқанын, әрі кірпікше торшалардан басқа безді және жүйке торшалары барын көріи,оларды сурет дәптерге салып алып, мыналарды белгілеу кажет: 1)кірпікше негізінің аппараты, 2) негізгі торшалар, 3) кірпікше торшалар, 4) секреттердің жиналған орны, 5)миофибриллдер.
4-ші тапсырма. Кеңірдек препаратынан (4а сурет) кіші үлғайтқышта кілегейлі қабық бетіндегі эпителий қабатын табу қажет. Ол қабаттыц срекшелігі сол, онда 3-4 ретте көк түске қарқынды боялған ядролар болады. Үлкен үлғайтқышта осы эпителийді зерделеп, ондағы кірпікті, бокал тәрізді, оларды алмастырушы эпителиоциттерді көріп, эпителийдің кішкене бөлігін сурет дәптерге салып алып, мыналарды белгілеу керек - 1) кірпікті эпителиоцит, 2) бокал тәрізді эпителиоцит, 3) влмастырушы эпителиоцит, 4) негізгі жарғақ, 5) борпылдақ донекер үлпа. Атластың 43 бетіндегі 56-57 суреттерге қара. 
4 а сурет Кеңірдектеп көпқатарлы кіргакп эпителий Бақылау сұрақтар:
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу. Методикалық нұсқаулар: Ұлпа деп, тарихи дамуда пайда болған, құрылысы, атқаратын кызметі, шығу тегі бойынша үқсас торшалар тобын атайды. XIX ғасырдың 50-ші жылдары неміс ғалымдары Ф.Лейдиг пен Р.Келликер түнғыш рет үлналар қүрылысы мен кызметінін үқсастығы негізінде олардың жіктеуін берді. Ол күні бүгінге дейін пайдаланудағы төрт - эпителий, ішкі орта, бүлшықет, жүйке үлпалары. Одан басқа кең таралған үлпалар жіктелуі гистогенетикалық деп аталады, оны өзірлеген Н.Г.Хлопин мен В.П.Михайлов. Н.Г. Хлопин үлпалар белгілерінің алшақтануы (дивергенция) ілімін үсынды, ал А.А. Заварзин - үлпалар дамуында бірте-бірте даму қағидасын қойып, олардың даму зандылықтарын жинады. Эпителий бүкіл денені, ішкі ағзалардың кілегейлі, үйыма қабықтарын, барлық бездерді түзеді де, тек торшалардан /эпителиоцит/ түрады, шекаралық орын алып жатады,әрі оны түзетін торшаның екі беті болады. Мүнда қан, сарысу тамырлары болмайды. Қоректік заттар, оттегі және т.б. ішкері жатқан борпылдақ дәнекер үлпадан негізгі жарғақ арқылы өтеді. Эпителий торшаларының жаңарып отыру қабілеті өте жогары. Эпителий бөгеттік, корғаныш, тасымалдау, сору, секреттік, экстреттік және механикалық, химиялық әсерлерді қабылдайтын қызметтер атқарады. Тері эпителийлеріне- бір қабатты және көпқатарлы кірпікті, бір қабатты безді, бір қабатты қыртысты (кутикулалы), көп қабатты мүйізденген және мүйізденбеген эпителийлер жатады. Бүлардьщ алғашқы ексуі томснгі сатыдағы кеп торшалы жануарларға, көп қабаттылар - омыртқалыларға, қыртысты-омыртқасыздардың көптеген тобына (буылтық қүрттар, буынаяқтылар және т.б.) тән. Өкпенің тыныс бөлімінде күрылым, қызмет негізі — ацинуста газ алмасуы жүреді. Ацинус ауатамыршаларынаи, көпіршік жолдарынан және калташаларынан түрады. Олар бір-бірінен өте жүқа дәнекер үлпамен бөлінген. 12-18 ацинус өкпенің бір бөлшегін түзеді Қажетті құрал жабдықтар: Микроскоптар, дайын микропрепараттар, клетканың, ұлпаларының атласы, кестелер. Әдебиеттер:
№ 4 Тақырып. Ішкі ортаның ұлпалары. Дәнекер ұлпа. Мақсаты. Ішкі ортаның ұлпаларына түсінік бері. Дәнекср үлпаның күрылысын, дамуын, қызметін және организмдегі таралымын зерделеп, торш-аларындағы ерекшеліктерді білу. Оның торшааралық затын не түзетінін меңгеріп, ондағы коллаген жөне эластин талшықтарының айырмашылықтарын түсіну. Тапсырмалар: 1 -ші тапсырма. Препараттан борпылдак дәнекер ұлпадан (темірлі гематоксилинмен боялған) кішкене үлғайтқышта коллаген талшықтарының жуандаған шоғырын, жіңішке түзу немесе сәл бүратылып келетін эластин талшықтарын және олардың арасындағы торшаларды табу керек. Онда торшалардың бірнеше түрі болады, бірақ олардың бәрі түгел көріне бермейді. Тек екі түрі ғана үнемі көрінеді. Бүлар фибробластар мен гистиоциттер. Лимфоциттер де жиі көзге түседі. Фибробластар бүл үлпаның негізгі торшалары. Олар торшааралық заттарды түзеді. Соған байланысты бүл торш-алардың шеттері (шекаралары) нашар көрінеді. Цитоплазманың шет жағы желкен сияқтанып келеді жөне көзге ашықтау болып керінеді. Бұны эктоплазма, ал ядроның айналасындағы қоюлауын эндоплазма деп атайды. Фибробластардың адролары домалақ, немесе сопақша кследі. Онда үсақ хроматиндер көп ке-здеседі. Гистиоциттердің көлемі кішірек, түрі кедір-бүдыр дөңгелек, ядросы үйлесшді орналасады, оның қүрьшымы жөнді көрінбейді.Препараттың үлкен үлгайткыштағы суретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1 — коллаген талшықтары; 2 — эластин талшықтары; 3 — фибробластар; 4 — гистиоцит; 5 — лимфоцит; 6 — аморфты зат; 7 — плазмалық торша; 8 — шүрайлы торшалар. 2-ші тапсырма. Қан жагандысы препаратынан (Романовский-Гимзамен боялған) кішкене үлғайтқышта жағындының ең жүқа жерін тауып алып, үлкен үлғайтқышка ауыстырып, препаратты сәл жылжыта отырып, өте көп эритроциттердің ішінен белгілі лейкоциттердің әр түрін байқап, көру керск. Мүны аныктау кезіндс ілулі түрған қан торш-аларының сызбасын пайдалануға болады. Әр торшалардың бейнесін сурет дәптерге салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1 — эритроцит; 2 — сегментті ядролы нейтрофил; 3 - таяқша ядролы нейтрофил; 4 - жас нейтрофил; 5 — эозинофил (оксифил); 6 — базофил; 7 - үлкен лимфоцит; 8 — орташа лимфоцит; 9 — кіші лимфоцит; 10 — моноцит; 11 - қан табақшалары Бақылау сұрақтар:
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу. Методикалық нұсқаулар: Дәнекер үлпалар сыртқы орта және дене қуысымен байланыспайды, бірақ организмнің ішкі ортасын түзеді де, оның түрақтылығын сақтайды. Сондықтан оны академик А.А.Заварзин іиікі орта үлпалары деп атады. Олар тек мезенхимадан ғана дамиды, бірақ одан дамып жетілген үлпалар торшаларының қүрылысы, атқаратын қызметі әртүрлі болады. Онымен қоса, олар торшалардан және қүбылмалы торшааралық заттан (мысалы, қан мен сарысуда ол сүйық, басқаларда — желім тәрізді қоймалжың, ал сүйекте өте қатты болады) түрады. Бүлар қоректік, тыныс алу, реттеуіш, қорғаныш, тасымалдау, тіректік қызметтер атқарады. Қазір бүл үлпаларды бес топқа: 1) қан, сарысу, 2) қан түзетін үлпалар (лимфоидты, миелоидты), 3) таза дәнекер үлпалар (борпылдақ, тығыз қалыптасқан, қалыптаспаған), 4) арнайы қасиетті донекер үлпалар (май, ретикулярлық, пигаенттік, кілегейлі), 5) қаңқалық дәнекер үлпалар ( шеміршек, сүйек) деп жіктейді. Борпылдақ дәнекер үлпа барлық ішкі ағзалардың қүрамында болады және қан, сарысу тамырлары мен, әрі жүйкелермен қоса жүреді де, торш-алардан (бірігу (адвентиция), фибробласт, гистиоцит, макрофаг, кезегіш, шүрайлы (тучный), плазмалық, май, пигменттік, қан торшалары) және торшааралық заттардан (коллаген, эластин, ретикулин (аргирофильді) талшыктар және түлғасыз (аморфгы) зат) түрады. Оны атқаратын негізгі қызметтеріне (коректік, реттегіш, қорғаныш, тіректік) орай, әдебиетте тіректік-қоректік немесе жалпы үлпаға тон, ішкі орта үлпасы деп атайды. Борп-ылдақ дәнекер үлпа торшалары бірнеше топқа бөлінеді: 1) отырықшы (бекіген, түрақты орналасқан) торшалар. Бүлар осы үлпаны түзіп, оның қүрамында түрақты болады. Оларға бірігу, фибробластар, фибриоциттер, май торшалары (адипоциттер) жатады; 2) кезеген (қоныс аударушы) торшалар, олар үлпаға қаннан келеді. Бүларға барлық лсйкоциттер (түйіршіісгі, түйіршіксіз) жатады. Торшалар қайнар көзіне орай үш топқа бөлінеді — 1) мезенхимадан дамитын механоциттер желісіндегі торшалар (бірігу, фибробластар, фибриоциттер, адипоциттер) және ретикулярлық торшалар, хондроциттер, остеоциттер, өйткені бүлардың борі механикалық қызмет атқарады; 2) қанның бағаналық торшаларының жүрағай торшалары (макрофагтар (ги-стиоциттер), илазмалық, шүрайлы торшалар, лейкоциттер; 3) жүйкеден пайда болатын торшалар — пигменттік торшалар. Ауру сипатын анықтау үшін қанның химиялық қүрамын, эритроциттер, лейкоциттер, гемоглобин санын, эритроциттердің ауруға қарсы түру қабілеттігін, эритроциттердің шөгу жылдамдығын және басқаларды зерделейді. Сау организмде қан торшалары қажетті сан ара қатысыида болады, оны гсмограмма, немесе қаи формуласы, ал лейкоциттердің пайызбен көрсстілген катысын — лейкоцитарлық формула деп атайды. Қан түзетін ағзалар мен иммуногенезге жіліктің кемікті майы, айырша без, сарысу бездері, көкбауыр (талақ), жүтқыншақ бездері (миндалиндер), ішектегі сарысу түйһщері (пейер) және асқорыту, өсіп-өну, тыныс алу, зәр шығару жүйелеріндегі сарысу қүрылымдары жатады. Олармен қоса иммунитет дамуына көптеген организмдегі сарысу үлпалары, әрі дөнекер үлпаның гистиоциттері, жүйке үлпасының микроглиялары, бауырдың Купфер торшалары, бүйрек пен гипофиз бездерінің қыртысы, синусоидты қылтамырлардағы эндотелий торшалары, барлық ағзалар қан қылтамырларындағы біріккен (адвентициалды) торшалар кіреді де, бәрі бірігіп ретикулоэндотелийлі жүйе түзеді. Бүл ілім иммуноморфологияны түзуге басты негіз болды. Иммундық жауаптың екі түрі: 1) торшалық (иммунитетке қүзырлығы бар торшалардың өз нысаналарымен байланысуы),2) гуморальдік (организмге бөгде заттарды (антигендер) бейтараптайтын қан айналымымен сүйықтықтардағы антиденелер — иммуноглобиндерді өндіруі) болады. Иммундік жүйе ағзалары атқаратын рөліне орай - орталық (жіліктің кемікті майы, айырша без) және шеткі (басқалары) болып бөлінеді. Қан түзетін ағзалар миелоидты (эритроцит, түйіршікті лейкоцит және қан табақшаларын түзетін жіліктің кемікті майы, үрық даму кезінде бауыр, көк бауырлар жатады) жөне лимфоидты (түйіршіксіз лейкоциттер түзетін сарысу түйіні, көк бауыр айырша без және сарысу эпителийлі ағзалар енеді) болып жіктеледі. Қан, сарысу және оларды түзетін ағзалар, олармен қоса дәнекер және эпителий үлпаларынан шыққан қан торшалары қан жүйесін түзеді де, организмнің ішкі орта түрақтылығын сақтайды және генетикалық бірлікті корғайды. Қазіргі қан түзілу Максимовтың унитарлы қан түзілу іліміне негізделген. Сондықтан барлық қан торшалары бағаналық торшалардан басталады да, олардың әртүрлілігі қоршаған ортасына және арнайы заттардың (гемопоэтиндердің) әсеріне байланысты дамиды. Қан түзілуі және қан торшалар жүйесінің иммундық қызмстінің қалыптасуы өте күрделі үдеріс. Оның бүзылуы әртүрлі ауруларга жол береді. Сондыктан калыпты қан түзетін жэие иммундық жауап беретін ағзалар қүрылысын, қызметін білу зор шарт. жүктеу/скачать 4.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
