1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

1. 
   Ішкі ортаның ұлпаларының жалпы сипатгамасы жэне классификациясы
   

2. 
   Қан жэне лимфа. Қанныи функциясы. Іілазма. Канның формалык злементгері: эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер клеткасы. Лейкоцитгік формула. Қаннын жасалуы.
   
3. 
   Рибосомалар — кұрылысы және аткаратын кызметі. Полирибосомалар.
   Рибосомалардың белок биосинтез процесіне қатысу
   

Дәнекер тканьдері әр түрлі көптегеп тканьдерді ұйымдастырады. Сырттай алып карағанда, қатты сүйек пен сұйық қанның арасында жалпы ұксастық жок. Бұл тканьдердің пайда болу тарихын, қызметін және морфологиялық ерекшелігін ескеретін болсак олар бір тұтас топка ұйымдасатыны айқын. Олар мезенхимадан пайда болып, дамиды. Мезенхима мезодермалык сегменттердің тыгыз бастамасынан бөлінеді. Мезенхима омыртқалылардың барлығында тармақтанып алгашында синцитий түзетін клеткалар кұрайды. Соған байланысты дәнекер тканьдер ешуақытта жалпы қабат түзбейді. Екіншіден, бұл топтын тканьдерінде клетка аралык заттар кеп мөлшерде болып, клеткалары бос орналасады.

Мезенхима тығыз ұрыктык бастамадан ауысып, ұрықтык жапыракшалардың арасын толтырады да, олардын ішкі зат алмасу қызметін атқаратын ортасы болады. Ұрыктағы мезенхиманның біркелкі болуы ұзаққа созылыайды. Тез арада-ак тканьдер мен органдарды өзара байланыстыратын материалдар түзетін участоктор бөліне бастайды. Сонымен мезенхиманың трофикалық қызметіне тіректік (механикалық) қызмет косылады. Осы екі қызметіне карай дәнекер тканьдердің түрлері ажыратылыпып отырылады.

Сүйек және шеміршек тіректік қызмет атқарса, қан трофикалық қызмет атқарады. Мезенхиманың басқа тканьдерінде жоғарыда айтылған екі қызметтің бірі басым, екіншісі осал болады. Дәнекер тканьдердің қызмет ерекшелектері олардың гистологиялық құрылысымен тығыз байланысты. Олардын, кызмет ерекшеліктері клеткалардың формасына, механикалық тканьдердің аралық заттарының құрылысына, клеткалық және механикалық элементтердің арақатынасына әсерін тигізеді

Қан трофикалық және қорғаныштык маңызы бар ткань болғандықтан көптеген сұйық аралық заттан және көптеген клеткалык элементтерден тұрады. Ёресек адамның денесінде қанның жалпы көлемі 4—7 литрге, тен, ол дененің жалпы салмағының 7,0—7,5 процентін құрайды. Қанның ашық қызыл түсті болуы эритроциттің гемоглобинінің әсерінен. Егер қанды центрифугадан өткізсек, қанның клеткалары сары түсті сұйық плазмадан бөлініп кетеді.

Сонымен қанның ұйюына құрамында фибриногеннің, кальций иондарының және тромбогеннің болуы қажет. Фибриногеннің фибринге айналуы тек тромбоген тромбинге ауысқан жағдайда жүзеге асырылады. Түзілген фибрин бұзылған қан тамырларын бекітіп, қанның ағысын тоқтатады.

Кейіннен эритроциттердің саны азайып, 30 жас шамасында нормаға келеді. Қәрия ер адамдарда гемоглобиннің азаюы себебінен эритроциттің саны неғүрлым көбейе бастайды.

Химиялық анализ арқылы эритроциттердің 60 проценті су, тығыз затының 95 проценті гемоглобин екендігі анықталды. Сонымен клетканың өз денесіне тығыз заттың 5 проценті ғана тиеді.
Эритроциттің гемоглобині протоплазманы толтырады, ол строма деп аталынады. Эритроциттер үнемі ерекшеленіп отырады. Мұндай жағдайда эритроциттер гемоглобинге байып, строма кішірейіп кетіп отырады. Сүткоректілердін, эритроцетерінде протоплазманың аз болуы оны ортаның өзгерістеріне өте сезімтал етеді. Олар осмос кысымының өзгеруіне күшті сезімтал келеді. Эритроциттер изотонды ерітінділерде өзгермейді. Изотонды ерітінді деп 0,9 процент NаСІ бар ерітіндіні айтады. Эритроциттің ішкі ортасы 0,9 процент КаСІ ерітіндісіне ие болғандықтан ол изотонды ерітіндіде өзгермиді. Егерде 0,9 концентрациясын 1 процентке жеткізсек (гипертонды ерітінді) эритроциттер жиырылып, қабысып калады. Ал NаСІ концентрациясын 0,9 проценттен кемітсек (гипотонды ерітінді) эритроциттер ісінеді. Эритроцит мұндай ерітіндіде ұзақ уакыт болса, ол бұзыла бастайды. Бұзылудың нәтижесінде гемоглобин клеткадан шығып, қанның плазмасында ериді, басқа сөзбен айтканда, гемолизге ұшырайды. Мұндай жағдайда эритроцит қызыл түсін жойып, ақ түсті болады.

Қанның гемолизденуіне гипотониялық ерітінділерден басқа да көптеген заттар, мысалы, хлороформ, спирт, тоңазыту мен еріту әсерін тигізеді. Эритроциттердің. гемолизмдік қасиеттері өте өзгермейді. Ол организмнің өзінде-ақ әр түрлі физиологиялық жағдайларға және патологиялық себептерге байланысты күшті өзгеріп отырады.

Эритроциттің тіршілігі өте қысқа. Орта есеппен алғанда адам эритроциті 130 күн тіршілік етеді.

Лейкоциттер екі ірі топқа бөлінеді. Олар: гранулоциттер немесе түйіршікті лейкоциттер, агранулоциттер немесе түйіршіксіз лейкоциттер.

Даму процесінде нейтрофилдер ядросының формасы өзгеріп отырады. Жас клсткаларда ядро созылыңқы шұжық формалы болса, кейінірек маманданған сайын 3, 4, 5, кейде онан да көп жарнақтарға бөлінеді.

Клетка есейген сайын оның ядросы барынша көп сегменттеледі. Нейтрофилдер кан түзетін органдардан қан шеңберіне түскенде де ерекшеленуін тоқтатпайды. Сондыктан қан шеңберінде ядросыз әртүрлі жарнақтардан тұратын клеткалар кездеседі. Жарнақтар бір-бірімеп кейде керінбейтін өте жұқа қосқыштар арқылы байланысады. Соның нәтижесінде нейтрофилдерді бір кезде көп ядролы клетка деп келген. Нейтрофилдердің протоплазмасында майлы және углевод сияқты әртүрлі қосындылардың болуы, олардың ас қорыту процесіне қатысатынын көрсетеді. Сондай-ақ тармақтанғаннан кейін оның санының көбеюі де осыны дәлелдейді. Протоплазманың арнаулы түйіршіктерінде протеолиттік ферменттер болуы мүмкін. Бұл түйіршіктерде иммунитетке байланысты басқа да заттар бар.

Нейтрофилдер протоплазмасының шеткі түйіршіксіз бөлімдері мен түзілетін псевдоподиялары арқылы активті қозғалады. Нейтрофилдер тканьдердің бұзылып, бактериялардың жиналған жеріне активті қозғалады. Ондай козғалысты хемотаксис деп атайды. Нейтрофилдер микробтарға жакындап, оларды псевдоподиясымен қоршап, протоплазмасына тартып алады.

Қанның бұл клеткаларының талаурау ортасындағы микробтарды жойып, организмді қорғауда зор маңызы бар. Организмге енген бөгде заттарды жұтып, оны жоятын клеткалардын, қасиеттеріне алғаш рет көңіл бөліп, назар аударған орыс ғалымы И. И. Мечников болды. Ол мұндай клеткаларды фагоциттер, (рһаgоs—шешу суtоs— клетка) деп атады.

Омыртқалылардың нейтрофилдері түрлі болады. Нейтрофилдің турлі болуы түйіршігінің сипатына байланысты. Мысалы, адамның нейтрофилдерінде түйіршіктер майда, рептилидің нейтрофилінде түйіршіктер ірі, ал кейбіреулерінде түйіршіктер тіпті болмайды.

Адамда лимфоциттер мөлшерінің диаметрі 7—10 микрон. Мелшеріне қарай оларды кіші, орташа және үлкен лимфоциттер деп бөледі. Кіші және орташа лимфоциттердің ядросы күшті боялатындықтан оның құрылымын көруге болмайды. Протоплазма ядроны жұқа қабатпен қоршайды. Үлкен лимфоциттер ядросы сәл боялады, оған клетка орталығы бір жағынан қысым жасайтындықтан бұршақ тәрізді болып керінеді.

Тітіркенгенде лимфоциттер қан тамырларынан дәнекер тканьге шығады. Ірі, қозгалысы аз келетін фагоцит макрофагтарға айналады. Өлі клеткалар мен бөгде заттарды жеп, талаураған орындарды тазартып отырады. Сөйтіп, лимфоциттер, нейтрофилдермен бірге қандағы қорғаныштық қызмет атқаратын клеткалардың қатарына жатады.

Моноциттер. Қанның ең ірі клеткалары, олардын, диаметрі 12—30 микронға дейін. Адамның қанында моноцит барлық лейкоциттердің 6—8 процентін құрайды.

Ядросы әлсіз боялатындықтан торлы аппарат пен ядрышколары жақсы көрінеді. Моноциттер — маманданбаған, қозғалысты клетка.

Талаурау процесінде моноциттер қан тамырлары қабырғасынан шығып, дәнекер тканьдерге көшеді. Мұнда олар майда бөгде заттарды және өлі қалдықты жейтін
активті макрофагтарға ауысады. Моноциттер туберкулездің өлі бацилласын жойғыш келеді. Қанның клеткалық элементтерін салыстырмалы түрде зерттеу моноциттер
мен лимфоциттердін түйіршікті лейкоциттерге карағанда олардың бір текті келетінін және сондай-ақ барлық омыртқалыларда да маманданбаған клеткалар екендігін
керсетті

Лейкоциттердің түрлі формасының аракатынасы омырткалыларда бірдей емес. Мысалы, адамда, итте, жылқыда және мысықта лейкоциттердің түйіршікті клеткалары басқасынан көп болады. Ал, лимфоцидті жануарлар — сиыр, қой және шошқада лимфоциттер басым болады.

Кұрылысына қарай арнаулы лейкоцнттер бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, адамиың арнаулы лейкоциттерінің протоплазмасындагы түйіршіктері майда болса, рептилилерде ірі келеді. Ал, балыкта мүлде болмайды.

Эозинофильдер протоплазмасының түйіршіктері тұрақты, ірі оксифильді болады.

Қанның трофоплазмалық және корғаныштық маңызы жоғарыда айтылып өтті. Сонымен қатар қан зат алмасудың қалдық продуктілерін және көмір қышқылды бөліп шығарушы органдарға жеткізеді. Қан химиялық зат алмасуды бейнелейді. Организмдегі патологиялық процестер және зат алмасудың өзгеруі қанның морфологиялық және химиялық құрамына тез арада-ақ азды-көпті өз әсерін тигізеді. Лейкоциттердің, эритроциттердің және тромбоциттердің саны өзгеріп, лейкоциттердің жеке формаларының арасындағы дұрыс теңдікті бұзып отырады. Ауруға шалдығудың себебі қан немесе қан түзетін аппараттардың бұзылуында ғана емес, организмнің жалпы жағдайының өзгеруінде. Қанды анализдеу аурудың әсерін және организмнін жағдайын анықтауға себін тигізеді. Мұнда лейкоцитті формуланың маңызы ерекше. Мысалы, гельминтоз, бронхиалды астма аурулары кезінде эозинофильдердің саны көбейеді. Ал, осы эозинофильдердін кейбір аурулардың (скарлатина) қауіпті кезінде жойылып кетіп, соңынан кайта пайда болуы науқастың тәуір бола бастағанын көрсетеді. Қызылша, кызыл бөрітпе, сүзек және көптеген басқа аурулар кезінде моноциттердің саны көбейеді. Кұрсақтың талаурап ауырғанында нейтрофилдер саны 87 процентке дейін көбейеді. Нейтрофилдер санының көбеюі кейбір инфекцияларды (өкпе туберкулезі) мезгейді.

Ұрықтық қан жасалу кезінде қанның клеткалық элементтерінің дамуы эритроциттердің түзілуінен басталады. Эритроциттер ұрықтың сары уыз капшығының қабырғасындағы қан тамырында түзіледі. Кейіннен қан жасалу бауырға ауысқан кезде лейкоциттердің дамуы басталып кетеді.

Эритроциттердің түзілуі гемоцитобласталарга гемоглобиннің жиналуынан басталады. Бұл процесс гемоцитобластаның бір бөліғінде ғана өтіп, екінші бөлігі бөліну арқылы көбейіп, ерекшеленбеген түрде қалады. Гемоглобиннің жинақталуының әсеріне гемоцитобластың протоплазмасы базофилді түйіршіктерін жойып, біртіндеп оқсифилдіге ауысады. Мұндай клетқа алғашқы эритроласт деп аталады. Ол бөліну қабілетін жоймай әрі қарай көбейе береді. Біртіндеп протоплазмадағы гемоглобиннің саны көбейіп, ядросы ыдырап, эритробластар алғашқы эритроцитке ауысады. Алғашқы эритроцит өзгермелі, құрамында ядроның қалдықтары бар ірі клетка. Осындай күйінде ол эмбрионның қан клеткасы болып саналады.

Гемоцитобластадан алғашқы эритроциттердің пайда болуы ұрықтың дамуының алғашқы кезеңінде өтеді. Алғашқы эритроциттер көп кешікпей өледі. Сондықтан ұрықтың екінші жартысында олар қанда кездеспейді. Бірақ алғашқы әритроциттердің тірі кезінде-ақ, сары уыз қапшығының қан тамырларында екінші эритроцитке ауысатын екінші эритроцитобласталар түзіле бастайды. Екінші эритроциттердің даму процесі баяулау өтеді. Олар алғашқы эритроциттерден ұсақтау болып, формасы ересек организмнің эритроцитіне ұқсас келеді.

Сары уыз қапшығы жойылған соң қан бауырда жасалады. Бауырда эритроциттер гемоцитобласталардан түзіледі. Құрсақтық өмірдің соңында қан сүйектің қызыл миында жасалады. Мұнда да қанның жасалуы қан тамырларынан тыс жерде етеді. Сүйектің қызыл миы қан клеткаларын түзетін тұрақты орын болады.

Сүтқоректі жануарлармен адамның организмінде қан жасалу ұрықтық кезеңдегіден әлде қайда баяу етеді. Эритроциттер мен гранулоциттер сүйектің қызыл миында, ал лимфоциттер лимфа бездерінің лимфа тканінде дамиды. Бөлінген гемоцитобластардан түзілген клеткалардың протоплазмасы ерекше базофилді, қозғалмайды, мөлшері ұсақ келеді. Мүндай клеткалар эритробластар деп аталады. Олар көбейіп, гемоглобин жинайды. Протоплазмасы біртіндеп базофильдік қасиетін жойып, енді негіздік және қышқылдық бояумен де боялады. Эритробласталар осындай бояулармен болатындығына байланысты полихромотофильді (роlі — көп, сһгоmаt — бояу) деп аталады. Ерекшеленетін полихроматофильді эритроциттердің протоплазмасы гемоглобннді жинап, барған сайын оксифильдікке айналады. Полихроматофильдердің бір бөлігі бөлінуін тоқтатпай, мөлшерін кішірейтеді. Жетілген эритроциттерге жақын, жеткілікті гемоглобині бар клеткаларды нормобластар деп атайды. Басқа түрлері нормобластардың келесі ұрпағы түзілгенше қор есебінде қалып отырады. Нормобластар бір қатар уақыт белінген соң, бұл қасиетін жойып, ядросы еріп, жетілген ядросыз эритроциттерге айналады.

Қан клеткалары барлық кезеңде де бөлініп отырады. Олардың бірқатары ерекшеленіп және маманданып жатса да клеткалардың саны барлық кезеңінде де азаймайтыны ақиқат.

Ересек организмдегі гемоцитбласт ұрықтық гемоцитобластың туындысы болса да, онан айырмашылығы бар. Өйткені ересек организмдегі гемоцитобластар жетілген әр түрлі қан клеткаларын береді. Ересек организмнің сүйегінің қызыл миындағы дамып жатқан қан клеткаларының көпшілігі ерекшеленетін эритробластар кезеңінде болады. Күнделікті қан шеңберінде кеміп отыратын эритроциттердің негізгі резерві нормобластар болып табылады. Қан шеңберінде қан клеткаларының азаюы басым болса, онда олар қосымша ретикулярлы тканьдерде түзілетін гемоцитобластардың сүйектің кызыл миында көбейіп жиналуы арқылы қалпына келеді.

Ересек организмдегі гранулоциттердің дамуы да сүйектің қызыл миында өтеді. Бұлардың түзілетін қайнар көзі гемоцитобласт болады. Гранулоциттер дамитын ге-моцитобласталарды миэлоциттер деп атайды. Миэлоциттер гранулоциттердің жетілгендегі үш формасына сәйкес, үш бағытта ерекшеленіп, арнаулы, оксифильді және базофильді миэлоциттер деп аталады. Миэлоциттер бөлініп, саны артады. Қөбеюмен қатар протоплазмасы ерекшеленіп, ақырында гранулоциттердің үш формасының біреуіне тән түйіршіктер түзеді. Сүйектің қызыл миындағы гранулоциттердің резерві ерекшеленген бірақ миэлоцит формасында және бір катары жас лейкоцитке ауысу тү-рінде болады.

Лимфоциттердің дамуы ересек организмде лимфатикалық бездерде, ал ұрықта лимфа қапшықтарында өтеді. Лимфоциттер эритроциттер мен гранулоциттерден едәуір кейін пайда болады. Лимфоциттердің көлеміне қарай үш түрі үлкен, орта, кіші түрлері болады. Лимфоциттер бөлініп, үлкен және орта лимфоциттерің бастамасын беретін гемоцитобластардан дамиды. Кіші лимфоциттер үлкен және орта лимфоциттердің бөлінуі арқылы түзіледі.

Канның ағысында тек орташа және кіші лимфоциттер болады. Лимфоциттердің үлкені лимфа бездерінде калып, орта лимфоциттермен бірге қанга түсетін лимфоциттін көбею резерві ретіндо сақталады.

Моноциттердің дамуы толық зерттелмеген. Өйткені, осы уақытқа дейін даяр моноциттерді қалыптастыратын клеткалық генерациялар белгісіз. Моноциттер гемоцитобласт пен үлкен лимфоциттерден пайда болуы мүмкін. Мұнан да гөрі оларды қан жасаушы органның қызметін атқаратын дәнекер тканінен шығады деп санаған дұрысырақ сияқты.

Сонымен эритроциттер мен гранулоциттер жазық сүектердің кеуде, қабыргалардың, омыртқалардың және түтікті сүйектердің эпифиздерінің (ұштары) қызыл миында дамитын болса, лимфоциттердің түзілуі тек кана лимфоидты органдарда өтеді. Қанның барлық элементтері мезенхимадан пайда болатын гемоцитобластадан дамиды.

Сонымен, қорыта келгенде мезенхима барлық қан элементтері мен дәнекер тканьдердің барлық клеткаларын түзетін тірінің көзі болып есептеледі. Қанның барлық клеткаларының гемоцитобластадан түзілетіндігін көпшілік мойындаған. Әр түрлі формалық элементтерді беретін қанның алғашқы клеткаларының генетикалық туыстығы жөніндегі мәселе талас болып келеді. Осыған байланысты бірнеше теориялар туды. Оның ең көп тарағандары унитарлық, дуалистік және триалистік теориялар.

Унитарлы теория бойынша гемоцитобласт қанның барлық клеткаларының бастапқы тегі болады. Оның әр түрлі бағыттарда ерекшеленуін өзін қоршаған тканьдердің жағдайы белгілейді. Көптеген экспериментальды көрссткіштердің дәлелі осы теорияның пайдасына шешілуде. Эксперимент бойынша эритроциттер мен лимфоциттерді тузетін миэлоидты және лимфоидты қан жасалу ордаларьның бір-біріне ауыса алатындығы анықталды.

Дуалистік теория бойынша канның туйіршікті және туйіршіксіз клеткалары бір-біріне ауыспайтын (гемоцитобластың туындысы) айрықша клеткалар, лимфобластамен миэлобластадан дамиды.

Триалистік теория гемоцитобластының үш түрлі формасы бар екендігін мойындайды. Осыган сәйкес бір-біріне ауыспайтын алғашқы үш клетканың болатындығын айтады. Олардың біреуінен эритроциттер мен гранулоциттер, екіншілерінен лимфоциттер, ал үшіншілерінен моноциттер дамиды.