1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

Бірінші реттік сперматоциты жұп болып орналасқан төрт хромосомды болады. Өсу дәуірінің соңында әрбір хромосом әдеттегідей екіге жарылып бөлінеді. Осының нәтижесінде-еқі жұп хромосомның орнына төрт жұп хромосом түзіледі. Сондықтан оларды тетрада (tetra - төрт) хромосомдар деп атайды. Тетрада саны хромосомның алғашқы санынан екі есе кем болады. Мысалға алынып отырған аскариданың тетра — хромосом тобы екеу болады. Өсу дәуірінің соңында тетра — хромосомдардың түзілуі тоқталады: жыныстық дамуы маусымды жануарларда өсу дәуірі мен пісу дәуірінің арасында демалыс кезеңі болады. Ал, басқа жануарларда өсу дәуірінің соңынан пісу дәуірі келіп отырады.

А – үстінен көрінісі; Б – бүйірінен көрінісі: 1- басы; 2- мойыны; 3- құйрығы; 4- тескіш; а-айғырдікі; b – есектікі; c-бұқаныкі; d- қошқардікі; e- текенікі.

Пісу дәуірінде сперматоциттерден кұрылысы күрделі сперматида деп аталатын клетка пайда болады.

Сперматида дөңгелек, ядросының құрылысы айқың протоплазмасында барлық органоидтары бар клетка. Қлетканың көлемі алғашқы клеткадан шағынырак. Өйткені ол бірінші реттік сперматоциттің екі рет бөлінуінің. нәтижесінде пайда болған клетка. Дегенмен протоплазмасы келешекте өзінен түзілетін сперматозоидтың протоплазмасынан үлкенірек келеді.

Қалыптасу дәуірі. Сперматозоидтың қалыптасуы ядроның алдыңғы бөлімге ауысуынан басталады. Сонымен катар бөліну нәтижесінде ядроның қоректік заты біртіндеп тығыздалып, сперматозоидтың басына тән түрге келеді. Екі центриоли езін қоршаған тығыз сәулелі кеңітіктен бір кезде шығып, ядроға карама-қарсы жаққа ауысып, біреуі ядроға жақынырақ, екіншісі қашық орналасады. Қашықтағы центриолиден құйрықтың өзек жіпшесі пайда болады. Центриолилердің аралығындағы протоплазма сперматозоидтың мойнын түзеді. Центрнолилермен қатар орналасқан ішкі торлы аппарат клетканың алдыңғы жағына көшіп, тескішті түзуге қатысады. Сперматида органоидтарының қайта түзілуімең бір кезде протоплазма ядродан кашықтап, езек арқылы жылжиды. Цитоплазманың сәл бөліғі құйрықтың шетінде қалын, басым бөлігі клеткадан бір жола жойылып кетеді. Ядро тығыздалып, тұтасады. Осылайша қайта түзілудің нәтижесінде сперматозоидтар қалыптасады. Олардың формасы әр түрлі болады.

Овогенез. Жұмыртқаның даму циклін овогенез деп атайды. (ovis — жұмыртқа, даму). Бұл цикл — овогониядан (алғашқы жыныс клеткасы) басталып үш кезеңнен өтеді. Олар — өрбу, өсу, пісу дәуірлері. (2-сурет).

Өрбу кезінде овогония бірнеше рет митозды жолмен белінеді де, соның нәтижесінде клеткалардың саны көбейеді. Бөліну саны овогонияда да тұрақты емес.

Сөйтіп, пісу дәуірінің соңында бірінші реттік овоциттен піскен бір үлкен жұмыртқа, үш кіші қоректік клетка түзіледі. Аналық жыныс клеткасының дамуында қалыптасу дәуірін жеке атап өтуге болмайды. Дегенмен аналық жыныс клеткасында да ұрыктануға арналған ерекше белгілер бар. Бұл ерекшеліктерге бірінші реттік овоциттің өсуі кезіндегі протоплазыаның көбейіп, сарыуыздың жиналуы мен кабықтардың түзілуі жатады. Кейбір жануарлардың жұмырткасында алғашкы қабық овоциттің өсуі бітпей тузіледі. Қейде ол жуан болып келеді. Сондықтан мұндай жұмырткаларда сперматозоид кіретін арнаулы тесік (микропиле) болады. Бұл сияқты тесік егер жұмыртқаның дамуы бітпей қалыптасса екінші қабықтарда да пайда болады. Пісіп-жетілген жұмыртқаның үш негізгі қабығы болады: сарыуыз кабығы—жұ мыртқаның цитоплазмасынан, жылтырауық қабығы — фолликулярлы эпителийден, сәулелі шоғыр қабығы—фолликулярлы клеткадан құралады. Овогенез циклі қабық тардың түзілуімен аякталады.

Жыныс безі түтігінің келденең кесіндісінде жүйелі орналаскан жыныс клеткалаларын анық көруғе болады. Сперматогониялар түтіктің ішкі жағында қабырғаға жабысып тұрады, ал жетілмеген сперматозоидтар түтіктің шыға беріс аузында жатады.

Сперматидтердің ұзақ және күрделі кері түзілуі жүріп жатқан кезде жыныс клеткасы жолының шетінде сперматозоидтар болмайды. Ал оның сырткы қабырғасының ішкі жағында сперматогония мен бірінші реттік сперматоциттер кездеседі.

Сперматидтердің дамуы аяқталған соң түтіктің екінші бөлімінің шетінде сперматозоидтар жетілген түрінде болады. Сонымен катар бірінші реттік сперматоциттер пісу кезінде жедел майдаланып сперматидтерге айналады. Ал, түтіктің ең сыртқы қабырғасында сперматогониялар жатады.

Көптеген омыртқасыздарда жыныс бездері қапшық тәрізді, тек бір шеттен ашылады. Мұндай жыныс бездерінде жыныс клеткалары даму кезеңдерінде тең бөлініп орналасады. Жыныс бездерінің шығарушы түтігінен қашығырақ бөлімінде сперматогониялар орналасып, оған жақындау бөлімінде сперматозоидқа айналатын клеткалар жатады.

Омыртқалылардың көпшілігінің сперматозоидтарының бөлінуі күйіті келуі мерзіміне тәуелді. Адамда және кеибір омырткалыларда (иттерде, теңіз шошқасында, егеу кұйрықтар т. б.) сперматозоидтар жыныс безінде үздіксіз дамып отырады. Жыныс безінін қызметі организм ашыққанда, авитаминозға ұшырағанда, уланғандай тез өзгереді. Рентген сәулесінің әсері және атом радияциясы сперматогенезді бір жолата токтатады.

Жақсы дамыған фолликулдер қабығы сүтқоректілері мен адамдарда кездеседі. Әйелдердің жыныс бездері дәнекер тканьді стромадан тұрады. Строманың ішкі-милы кабатын және сыртқы—қабықты кабатын ажыратуға бо лады. Жыныс безі сырт жағынан бір кабатты ұрық эпитилийімен қоршалады. Болашақ қыздың жыныс безінде алғашқы жұмыртқа бездің қабықты бөлімінде пфлюгер қапшығы деп аталатын топтар түзіп орналасады. Пфлюгер қапшығын жазық фолликулярлы клеткалар түзеді. Әрбір қапшықтың ішінде санаулы овогония орналасады. Қыз дүниеге келген соң овогонияның көбеюі тоқталады. Овогониялар ересек организмде өсіп овоцитке айналады. Овоциттер қапшыктан босап, жыныс безінің стромасында бос орналасады. Әрбір овоцит жазық фолликулярлы клеткалармен қоршалып, алғашқы немесе примордиалды фолликул деп аталынады. Алғашқы фолликулдер бездің үстіңгі бөлімінде ұя тәрізденіп орналасады.

Көптеген жануарларда аналық жыныс клеткаларының көбеюі өмір бойына жүріп отырады.

Ал, сүтқоректілер мен адамдарда жыныс клеткаларың тек ұрықтық кезінде көбейіп, ұрықтық кезінен соң өсіп жетіледі. Бірақ овоциттердің болмашы ғана саны жұ мыртқа дәрежесіне жетіп, қалғандары пісіп-жетілу кезеңіне дейін-ақ өліп кетеді. Мысалы дүниеге келген қыз баланың 50—100 мың овоцитінен тек 500-і ғана жумыртка дарежесіне жетеді. Бірқатар сүтқоректілерде овогониялар жыныс клеткасы жолынан тыс жерде де ұрыктык эпителийден түзілуі мүмкін. Ал, тышқан мен егеу куйрыктыларда овогония түзілуі өмір бойы жүріп отырады.

Қыздардың жыныс бездерінде алғашқы жыныс клеткалары овоцит күйінде болып, жасы жеткен соң алғашқы фолликулдер дамиды, оны Граафов сауыты деп атайды. Алғашкы фолликулдің дамуы фолликулярлы клеткалардың өзгеруінен басталады. Фолликулярлы клеткалар бөлініп, жазық түрінен текше тәрізденіп, кейін жоғары призмалы клеткалар түріне айналады. Олардың көбеюі нәтижесінде бір қабатты эпителий көп қабатты болады. Бұл кезде овоцит — жылтырауық қабықпен қоршалып, жедел өседі. Сөйтіп овоцит өзін қоршаған фолликулді эпителиймен бірге фолликул деп аталынады. Жұмыртқаның фолликул аты Граафов сауытына ауысқанша сақталынады. Граафов сауыты, басқа сөзбен айтқанда, пісіп жетілген фолликул. Сөйтіп фолликулярлы эпителий өсе бастайды. Өскен фолликулярлы эпителийдің клеткалары арасында сұйыққа толы қуыстар пайда болады. Қуыстар көбейіп, бір-біріне қосылып, бір үлкен қуыс түзеді. Соның нәтижесінде пісіп-жетіліп тығыздалған фолликул Граафов сауытына айналады. Граафов- сауытының қабырғасы бірнеше, қабатты клеткалардан құралады. Жұмыртқаны қоршаған бөлімі жуандап, сауыт қуысына бағытталып төмпешік түзеді, оны жұмыртқа беруші төмпешік деп атайды. Граафов сауыты сыртынан дәнекер тканьді қабық-текамен қапталады. Фолликулдер жыныс безінің кабықты заттарына терең орналасып, толық піскен Граафов сауыты жыныс безінің қабықты қабатының үстіне орналасады. Граафов сауытының жұмыртқа беруші төмпешігі ұрықтық эпителийге қарай орналасады. Граафов сауыты үлкен болады. Сондықтан жыныс безінің үстінде шығыңқы жатып, жай көзбен анық көрінеді. Механикалық күштердің әсерінен сауыттың қабырғасы жұқарып жарылады, піскен жұмыртқаны қоршаған фолликулді клеткалардың қабаты — сәулелі шоғыр түзеді. Сөйтіп піскен жұмыртқа жыныс клеткасының жолына түседі. Піскен жүмыртқа жыныс клеткасының жолында шырышты ағыс арқылы жатынға тартылып алынады. Ұрықтану жыныс клеткасы жолында өтеді. Өйткені жыныс жолы бұл үшін қолайлы орта.

Жыныс циклі. Жұмыртқаның Граафов сауытынан аналык жыныс безінің үстіне түсуіп овуляция деп атайды. Граафов сауытының орнына жаңа орган сары денешік дамиды. Егер жұмыртка урыктанса, жуктілік сары денешік, ал жұмыртка ұрыктанбаса, жалған сары денешік дамиды. Жүктілік сары денешік жалған сары денешіктен ірі болады. Сары денешіктің дамуы фолликулярлы клеткалардың көбеюінен басталады. Олардың көбеюімен қатар өзін қоршаған дәнекер тканінен қан капиллярлары өсіп дамитын органның ішінде көптеген қан тамырлары түзіледі. Фолликулярлы клеткалардың протоплазмасында пайда болған пигмент-лютеин денешікке сары түс беріп тұрады. Сары денешік тез арада жойылып кетеді.

Сары денешік гормон шығарып овуляцияны уакытша токтататың без. Адамда Граафов сауытының пісуі және овуляция аналық жыныс безінін бірде он, бірде сол бөлігінде болып отырады.

Аналық жыныс безіндегі циклді өзгерістер Граафов сауытының пісуі, овуляция және сары денешіктің түзілуі жатынның қабырғасындағы өзгерістермен тығыз байланысты.

Сары денешік гормонының әсер етуінен жатыннык шырышты кабығы жуандап, ұрықтанған жұмыртқаны кабылдауга, оны қоректендіруге дайындык жасайды. Сары денешікті алып тастаса, ұрык жүктіліктің бірінші жартысында өледі. Егер жұмыртка ұрықтанбаса, сары денешік жойылып (атрофия) жатынның жуандаған шырышты кабығы бөлініп, кан тамырларының бұзылуы нәтижесінде азды-көпті қан ағады. Мұны етек кірі келу яки менструация (menstruus — айлық) деп атайды.

Менструация тоқталған соң жатынның кабырғасында регенерациялық (қалпына келу) процестері жүреді, аналық жыныс безінде жаңа Граафов сауытының дамуы басталады.

Граафов сауытының пісуі және овуляция процестері адамда 28 күнде жүйелі түрде қайталап отырады.

Менструация аралығындағы әрбір овуляцияда әрдайым бір Граафов сауыты жарылып отырады. Әйелдерде 45—50 жасқа дейін Граафов сауыты жүйелі пісіп, онан соң біртіндеп атрофияга ұшырап, акырында токталады. Мүнымен катар жатындағы цикл реті бұзылып, менструация токталады Жұмыртка нашар қоректенсе, организм уланса, сондай-ак кейбір жұкпалы ауруларға ұшыраса, жүмыртқанын жетілуі баяулайды.

Жануарларда овуляция күйіті келу кезеңімен катар журеді. Осының нәтижесінде бір Граафов сауыты, ал егіз, онан да көп туатын жануарларда бірнеше Граафов сауыты жарылады. Бұлардың әр қайсысында бірнеше жұмыртка пісуі мүмкін.

Ұрыктану жынысты кәбеюдің негізгі түрі. Барлық жоғары сатыдағы жануарлардың көбеюі ұрыктану жолымен өтеді.

Ұрықтану деп аталык және аналык жыныс клеткаларының косылуын айтады. Ұрықтандырудың нәтижесінде жыныс клеткаларынан сапалы айырмашылығы бар кос нәсілді жаңа клетка — зигота түзіледі. Зиготаның аса зор биологиялық маңызы бар. Ол организмнің тіршілік жағдайына бейімделгіш келеді. Зигота майдаланып, көп клеткалы ұрыққа айналады.

Аталық және аналық жыныс клеткалары организмде жетілгенмен өз бетінше пайдаланып дамуға кабілеті болмайды. Бұған тек партеногенездік көбеюдің бұдан өзгешелігі бар. Партеногенездік көбеюмен кейінірек танысамыз.,

Егер сперматозоид жұмыртқамен қосылмаса, активтілігін тез жойып, өледі. Сол сияқты протоплазмаға бай жұмыртка клеткасы да ядроның кішілігінен туатын теңсіздіктің нәтижесінен көп ұзармай өледі. Сондықтан ұрықтану мен даму үшін жыныс клеткаларының тез кездесуі қажетті.

Ұрықтану, ұрықтанудың өтетін жеріне байланысты жатында және сыртқы ортада болып екіге бөлінеді.

Сырттай ұрықтану кезінде жыныс клеткаларының қосылуы теңіздерде немесе түщы суларда өтеді. Іштей ұрыктануда жыныс клеткалары аналық жыныс жолында қосылады. Алғашкының дамуы суда, соңғының дамуы аналық организмнің ішінде өтеді.

Жұмыртканың сперматозоидпен қосылуға әзір болуы бағыттаушы денешіктің шығуына байланысты. Мысалы, теңіз кірпісінде сперматозоид жұмыртқаға екіпші бағыттаушы денешік бөлінген соң енеді. Бағыттаушы денешік адамда сперматозоид жұмыртқамен жанасқанда ғана білінеді. Мұнымен қатар сүтқоректілерде сперматозоид пісу кезеңінің бірінші бөлінуімде, ал ланцетниктерде екін ші бөлінуінде де енеді.

қоймалжынды қабыгына сперматозоидтардың eнуі; Г-Д — сперматозоидтардың жұмыртқаның протоплазмасына енуі

Қабылдауыш төмпешіктер қабығы жоқ жұмыртқалардың бетінде де түзіледі. Сперматозоид төмпешікпен жанасқаннан соң активтік қозғалысын жойып, жүмыртқаның протоплазмасына тартылады. Сперматозоидты жұмыртқаға қарай қозғалысын таксис деп атайды. Көптеген жануарлардың жұмыртқалары сперматозоидқа хемотаксистік әсер ететін зат алмасу продуктысын бөліп шығарады. Ұрыктанбаған жұмыртқа жатындағы жұмыртка жолымен қозғалып сперматозоидпен кездесетін жеріне келіп түседі.

Сонымсн микропиле және қабылдауыш төмпешік сперматозоидтың жұмыртқаға енуін, яғни жыныс клеткаларының қосылуын жеңілдетеді.

Ұрықтану тек жыныс клеткаларының кабілетіне ғана емес, сондай-ак табиғи орта жағдайларына да тәуелді. Әсіресе ұрықтануы сырттай болатын балык, амфибий және кейбір жануарлардың ұрықтануы ортаның жағдайына өте тәуелді болады.

Ұрықтану үшін қажетті жағдайларының бірі — суйық ортадағы гидроксиль иондары мен NaCl, КСІ, СаС1₂, МgС1₂ тұздардың белгілі концентрацияда болуы. Қышқыл ортада жыныс клеткалары ұрықтанбайды. Қүшті сілтілік ортада жыныс клеткалары қосылғанмен, зигота дамымайды. Өйткені ортаның реакциясы әлсіз сілтілі болуы шарт.

Ұрықтанудың морфологиясы. Ұрықтануды сипаттап жазуда теңіз кірпісін мысалға алады. Өйткені олардың ұрықтану процесі жақсы зерттелген. Теңіз кірпісінің жұмыртқасы, сперматозоид оңай өтетін қоймалжынды қабықпен қапталған. Өзіне ең бұрын жеткен сперматозоид қана жұмыртқа қабылдауыші төмпешік түзеді. Жұмырткаға сперматозоидтың басы мен мойны кіріп, протоплазмалы құйрығы сыртта қалады. Солай бола тұрғанмен, жұмыртқа айналасына миллиондаған сперматозоидтар жиналып, алқалай қоршап алады да, ұрықтану процесін жеңілдетеді. Егер құйрығы жұмыртқаға бірге енсе онда сперматозоид еріп кетеді. Сперматозоидтың басы кірісімен жұмыртқа клеткасының шеткі бөлімдерінің протоплазмасы тығыздала бастайды. Соның нәтижесінде ұрықтану қабығы түзіледі. Ұрықтану кабығы тез пайда болады.

Сперматозоидтың басы жұмыртка ішінде аналық ядроға қарай ауысады. Сперматозоид басының алдынғы бөлімі ядроға қарай бірінші болып ауысып, мойыны сонаң ауысады. Сол кезеңде мойында клетка орталығының сәулелі кеңістігі пайда болады. Жұмыртқаның ішінде аталық ядро өте күшті өзгереді.. Ол біртіндеп ісініп, көлемін ұлғаитады. Оның хроматиндері бөлшектеніп, құрылысы жағынан айкындалған нағыз ядроға айналады.

Аталық және аналык ядроның бірін-бірі сініруі нәтижесінде митозды бөлінетін майдалану ядросы түзіледі.

Бақылау сұрақтар:

1. 
   Жыныс клеткалардың құрылысы.
   
2. 
   Эмбриогенездің кезеңдері.
   
3. 
   Ұрықтану, оның биологиялық маңызы..
   
4. 
   Гистогенез бен органогенез..
   
5. 
   Омыртқалылардың дамуы.
   

1. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
2. 
   З.Қ. Тоқаев. Жаратылыстану факультетінің студенттеріне арналған Гистология зертханалық сабақтарының оқулық-әдістемелік құралы. Семей, 2002.
   
3. 
   А.А. Заварзин. Основы сравнительной гистологии. Л., ЛГУ, 1985.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   

№ 5-6 Дәрістер. Эпителиалды ұлпалары.

1. 
   Ұлпаны зертгеудегі АА.Заварзин, А.В.Румянцсв, Н.Г.Хлопин т.б. ғалымдардың қоскан үлесі. Қыскаша тарихы баска пәндермен байланысы.
   
2. 
   Организімде орналасуьша байланысты эпителий үлпасьна жалпы сипатгама.Эпителий үлпасынын гистогенезі. Морфофункционалдық жэне генетикалық классификациясы. Бір қабатты эпителий. Коп кабатты зпителий.
   
3. 
   Эпителий ұлпасының ерекшеліктері. Базальді мембрана. Безді эпителий. Безді эпителийдің классификациясы, кұрылысы, кызметі.
   

Эмбриогенез процесінде түзілетін тканьдер ересек ор-ганизмдерде де үздіксіз дамитын болады. Қлеткалардың және клеткасыз түзілістердіц дифференцировка процесте-рі токталмайды. Жаңа клеткалар пайда болып оның біреулері өрбуге, ал екіншісі жүйелі ауысып отыруға қабі-летті болады. Жанадан пайда болатын клеткаларды кам-биалды клеткалар деп атайды. Соныыен қатар ерекшеле-нетін және ыаыанданатын клеткалар да бар, олар даму нәтижесінде бөлінуге кабілеттілігін жойып, арнаулы кызыет атқаруға бейімделеді. Ондап клегкаларды жете ыамандангаи клеткалар деп ат;шды. Бүл клсгкалар қыз-метін атқару үстінде қартайып, біртіндсп өліп отырады. Олардың орнын ерекшеленуі нашар, кебею кабілетін жоймаган клеткалар толыктырады. Жете мамандангам клеткалардың тіршілігінің ұзактыгы әр түрлі. Мысалы, нерв тканьдсрі клеткаларының к«бі организммеп ка-тар жасалады, бүгап қарама-карсы өтс жогары маман-далған клетка—адамның эритроциті, орта есеппен алған-да 130-ақ күн өмір сүреді.

Клетканың ыамандануы мен ерекшеленуі гистологияның толық шешілмеген, әлі де зерттеуді талап ететіп са-ласы болып табылады