1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

1. 
   Бұлшық ет ұлпасына жалпы сипаттамасы және классификациясы.
   

1. 
   Біріңғай салалы бұлшық ет ұлпасы. Біріңгай салалы бұлшық еттердің дамуы және регенерациясы.
   
2. 
   Көдденең салалы бұлшык ет ұлпасы. Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасының құрылысы, талшығы, симпласт, базальді клетка, базальді мембрана, сарколемма. Еттің жиырылу және созылу механизмі. Ақ және қызыл ет талшықтары. Жүректің бұлшық ет ұлпасының құрылысы мен қызметінің жалпы сипаттамасы. Бүлшык ет ұлпасының регенерациясы. Гистогенезі.
   

1. 
   ЕТ ТКАН I
   

Ет тканін құрылысына, атқаратын қызметіне шығу тегіне қарай бірыңғай салалы және көлденең жолақты бұлшық ет деп екіге бөледі. Бірыңғай салалы бұлшық етте миофибрилдер біртекті, ал көлденең жолақты бұлшық етте олар өзінің физикалық және химиялық қасиеттері, дискілерінің орналасуы жөнінен әртүрлі болады. Дискілердің бір-біріне жақын орналасып, дұрыс реттелуі себепті бұлшық ет көлденең жолақты болып көрінеді.

Бірыңғай салалы бұлшық ет омыртқалыларда терінің және ішкі органдардың құрамына кіреді. Олар ішкі органдардан шекті (өңештің орта белімінен бастап), несеп шығару тутіктерін бездер мен тамыр жүйелерін (жүректен басқа) құрайды.

Көлденең жолақты бұлшық еттен қаңқаның мускулатурасы, тілдің, көздің, жұтқыншақтың, өңештің жогарғы бөлімінің, көмекейдің еттері құралады. Көлденец жолак-ты бұлшық ет бірыңғай салалы бүлшық етке қарағанда жылдамырақ, қуатты жиырылып, тез шаршайды. Жүрек бүлшық етінің құрылысымен қызметі ерекшелеу болады Жүрек боржасьш құрайтын миофибрилдер көлденең жо-лакты болатындыктап гана оларды көлденен жолакты бұлшық ет тобына жатқызады. Бірақ атқаратын қызмет ерекшеліктері құрылысы және шығу тегі жүрек етін ерекше топқа шығаруға негіз береді. Сөйтіп, бірыңғай салалы және келденең жолақты бұлшық еттермен қатар ерекшеленіп тұратын жүрек бұлшық етін ажыратамыз.

Бірыңғай салалы бұл-шық еттің жеке клеткалары өте сирек (кейбір қан тамырларының кабыргасында, теріде) кездеседі. Көптеген жагдайда ол клеткалар қалыңдығы әртүрлі шоғырлар түзеді. Шоғырдағы клеткалар біріншісінің кеңейген бөлімі екіншісінің жіңішкергең бөліміне тура келетіндей тәртіппен орналасады. Бірыңғай салалы бұлшық ет клеткасында ерекше қабық болмайды. Шоғырлар мен олардың аралығынан нәзік коллаген және эластикалық талшықтары бар дәнекер тканьді қабаттар өтеді. Эластикалық талшықтардың со-зылмалы — жиырмалы касиеттеріне байланысты созылған бұлшық ет қайтып қалпына келіп тұрады. Нервтер мен қан тамырлары ет тканіне дәнекер ткані арқылы ғана таралады.

Зақымданған жағдайда бірыңғай салалы бұлшық ет қалпына келе алады. Қлеткалардың жаңадан түзілуі мезенхиманың туындысы — ерекшеленбеген дәнекер тканьнің элементтері есебінен жүзеге асады. Бірыңғай салалы ет клеткаларының жаңадан түзілетін қайнар көзі жөніндегі болжамдар эксперименталды деректер мен патологиялық-гистологиялық байқауларға негізделген.

Ішкі органдардың бірыңғай салалы ет ткані мен дәнекер тканінің аралығындағы туыстықты жатын ісінгендегі патологогистологиялық байқаулар дәлелдейді. Жатын ісігінен миоманың, яғни етті ісіктің дәнекер тканьді ісікке, яғни фибромаға дейінгі ауысатындығын байқауға мүмкіндік болды (Глазунов).

Осы айтылгандарға сүйене отырып, дәнекер тканьнің нашар ерекшеленген элементтері бар жердің бәрінде бірыңғай салалы ет тканінің клеткасының жанадан түзілуі мүмкін деуге болады.

Талшықтың жиегі тегіс, ұштары дөңгелектенген, жалпы көрінісі цилиндр тәрізді. (28-сурет). Адамның мимикалық бұлшық еттері мен төменгі сатыдагы омыртқалылардың еттерінде ұш жағы шашақталып келетін талшықтар кездеседі. Талшықтар ұзынынан бірыңғай орналасып, бұлшық еттерді түзеді. Олардың ұзындығы әртүрлі болып, кейде 12,5 сантиметрге жетеді. Қысқа еттерде талшықтардың ұзындығы бұлшық етпен бірдей, ал ұзын еттерде талшықтар бұлшық еттің ұшына жетпей аяқталады. Талшықтардың жуандығы организмнің әр түрлі участогында түрліше болып келеді де, 9 микроннан 150 микронға дейінгі аралықта болады. Жаңа ғана бөлінген талшықтың бетінең әртүрлі мөлдір түсті сарколемма деп аталатың қабықты (sarcos — ет, lemma — қабық) оңай байқауға болады. Жай өңдеу әдістерінде талшық біртекті сияқты көрінгенмен арнаулы зерттеулерде талшықтың күрделі құрылысты екендігі байқалды.

28-сурет. Адам ұрыгының метатерзалді сүйегінің диафизіндегі энхондралді сүйектенудің басталуы. 1 — шеміршек; 2 — қан капиллярлы; 3 — остебластар; 4 — энхондралді сүйек; 5—шеміршектің негізгі затының қалдығы.

Сарколемма талшықтар арасындагы дәнекер тканінің қабатындағы фибрилдерге өтетін өте жұқа фибрилдерден тұрады. Ол фибрилдер талшықтар аралығындағы дәнекер тканьді қабаттың фибрилдеріне өтіп кетеді. Қабықтың фибриллярлы кұрылысының механикалық маңызы бар. Ол ет талшықтарын бір-бірімен байланыстыруга мүмкіндік жасайды.

Ет талшығы саркоплазма деген арнаулы протоплаз-адан және саны жүзге жететін және одан да көп болатын ядродан тұрады. Ядросы әдетте овал формалы, кейде сәл созылыңқы келеді. Бұл ядролар бір-бірінен тең қашықтықта орналасады. Сүткоректілер мен адамда ядро талшықтың бетіне жақын жатады. Ал, төменгі сатыдағы омыртқалылар мен омыртқасыздардың кейбіреулерінде ядролар талшықтың бүкіл қалыңдығы бойында, екінші біреулерінде тек орталық бөлімінде орналасады.

Органоидтардан ядроның маңайында орналасқан ішкі торлы аппарат жақсы байқалады. Ет талшықтарында саркосомалар деп аталынатын органоидтар болады. Олар майда дөңгелек түзілістер түрінде миофрилдердің аралықтарына біркелкі орналасады. Болжау бойынша саркосомалардың трофикалық тағамдық маңызы болуы мүмкін. Ет жиырылғанда зат алмасу мен энергияның қуатын күшейтетінде сарколеммалар болып шығуы ықтимал. Протоплазмада органоидтардан басқа әртүрлі қосындылар бар. Әсіресе еттің жиырылуына қажетті энергияның негізгі көзі болып табылатын — гликоген көп болады. Сондай-ақ майдар да кездеседі.

Қызметі жағынан алғанда ең маңызды құрылымдық элементке еттің жиырылғыштығы қамтамасыз ететін миофибрилдер жатады. Бірақ, көлденең жолақты ет тканінде миофрилдер бірыңғай салалы ет тканіндегідей біртекті болмайды. Олар сәулені әртүрлі сындыратын дискілерден тұрады. Көлденең жолақты ет тканіндегі миофибрилдер дискісінің бірі сәулені екі жақты, ал екіншісі бір жақты сындырады. Сәулені екі жақты сындыратын дискі анизотропты деп аталып, әрпімен белгіленеді, ал сәулені бір жақты сындыратыны изотропты деп аталып I әрпімен белгіленеді. Бұлардың біріншісі күңгірт, ал екіншісі ашық түсті болып көрінеді. Бұл дискілер бір-бірімен ретті кезектесіп орналасады. Әрбір дискі өте жұқа пластинка арқылы екіге бөлінеді. Q дискісінде бұл пластинка М, ал 1 дискасында күңгірт Z әрпі мен белгіленеді. Талшықтың барлық фибрилдерінде күңгірт дискалар бір деңгейде және жарық дискалар екіншісі бір деңгейде орналасады, Соның нәтижесінде талшық келденен жолақты болып көрінеді. (29-сурет).

М және Z пластинкалары Q және I дискалары сияқты миофибрилдердің кұрамды бөлігі болмайды. Олар талшықтың қабығы сарколемма деген ғана тутасқан болып, миофибрилдер ол пластинкаларды айқаса қиып өтеді. Пластинкаларды айқаса киып өтеді. Пластинкалар талшықтан көлденең өтіп, дискіні бір деңгейде ұстайды. Соған байланысты талшықтар жиырылғанда миофибрилдер бір-біріне ауысып кетпейді. Талшықтарда саркоплазма мен миофибрилдің ара қатынасы өзгермелі болады. Кейбір талшықтарда миофибрилдер аз және жеке шоғыр болып (ет бағаналары) орналасады. Ал, басқа біреулерінде миофибрилдер көп, саркоплазмалар аз болып келеді. Саркоплазма күңгірт түсті болатындықтан талшықтың түсі оның мөлшеріне байланысты. Саркоплазмасы көп талшык күңгірт боялып, қызыл талшыктар деп аталады. (30-сурет) Талшықтардың құрылысындағы айырмашылыққа байланысты олардың физиологиялық касиеті де бірдей болмайды. Миофибрилдерге бай ашық түсті талшыктар күкірт түстіден гөрі тез жиырылғыш келеді, бірақ, жылдам шаршайтын болады.

Ересек организмдегі етте камбиалдық элементтер болмайды. Сондықтан жаңа

талшықтардың түзілуі бұзылушы талшықтардың қайтадан қалпына келу жолымен өтеді.


31-сурет. Тарамыстың ет талшықтары.мен жалғасуы. 1 — ет; 2 — тарамыс
Көлденең жолақты ет тканінің қайтадан қалпына келер кездерінде ет едәуір бұзылады. Закымданған жерде талшықтың барлық бөлімдері миофибрилдер, саркомплазма және ядро қайтадан қалпына келеді. Бұл екі жолмен мүмкін болады, яғни бүршік түзу немесе миобласт деп аталатын арнаулы ет элементінің ерекшеленуі жолымең ұшында саркоплазма мен ядродан зақымданған бүршік түзіледі. Бүршіктегі ядро саны көбейіп, бүршік ұлғаяды да, зақымданған аймақтағы дәнекер тканіне кіріп өседі. Бүршікте миофибрилдер біртіндеп ерекшелене бастайды, бірақ олар дұрыс орналаспағандықтан ет талшықтары тәртіпсіз өседі.

Екіншісінде бұзылмай қалған ет талшықтарығіан миобластар түзіледі. Миобластар ядросының бөлінуі арқылы көп ядролы, ерекшеленген түзіліске айналады. Сол түзілістерден ақырында фибрилдері ерекшелене бастаған және зақымданған орынды толтырып отыратын ет талшықтары түзілетін болады.

1. 
   Бұлшық ет ұлпасына жалпы сипаттамасы және классификациясы.
   
2. 
   Біріңғай салалы бұлшық ет ұлпасы. Біріңгай салалы бұлшық еттердің дамуы және регенерациясы.
   
3. 
   Көдденең салалы бұлшык ет ұлпасы. Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасының құрылысы, талшығы, симпласт, базальді клетка, базальді мембрана, сарколемма. Еттің жиырылу және созылу механизмі. Ақ және қызыл ет талшықтары. Жүректің бұлшық ет ұлпасының құрылысы мен қызметінің жалпы сипаттамасы. Бүлшык ет ұлпасының регенерациясы. Гистогенезі.
   

1. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
2. 
   З.Қ. Тоқаев. Жаратылыстану факультетінің студенттеріне арналған Гистология зертханалық сабақтарының оқулық-әдістемелік құралы. Семей, 2002.
   
3. 
   А.А. Заварзин. Основы сравнительной гистологии. Л., ЛГУ, 1985.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   

№ 13-15 Дәріс. Нерв ұлпасы.

1. 
   Нерв ұлпасына жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Онто және филогенезі. Нейрондардың морфологиялык және функционалдық классификациясы. Макрология. Классификациясы және функционалдык құрылысы. Микроглия.
   
3. 
   Нерв талшыктарынын классификациясы, құрылысы және функциясы. Синапстар. Нейрофибрильдер. Тигроидты заттар. Нейрондардың өзара байланысы. Рефлекторлық доға. Нерв ұлпасының гистогенезі.
   

Ал орталық нерв жүйесіндегі қозу қозғалтушы нерв арқылы органға жетіп, оған қызмет жүктейді. Қозу өтетін жолды рефлекс доғасы дейді. Рефлекс арқылы организм орта жағдайына бейімделеді.

Жануарлардың филогенездік дамуында нерв жүйесі ұзақ эволюциялық кезеңдерден өтті. Кұрылысы күрделенген сайын олардың сыртқы ортаның әсеріне жауап беру түрлері де күрделене түсті.

Алғашқы сезімтал клеткалар. Олар ішек қуыстарының эктодермасымен ерекшеленіп, диффузды нерв жүйесін құрайды. Қарапайым нерв жүйесінің күрделенуі де ненің бір шетіне нерв клеткаларын жинау бағытында өтті. Нәтижесінде нерв орталықтары түзілді. Карапайым жануарларда нерв жүйесі нерв клеткалары мен талшықтардан тұратын сала тәрізді болады. Нерв клеткалары кейінгі эволюцияда жинақталып, нерв түйіндерін (ганглияларды) түзеді. Олар көптеген омырткасыздарда тізбекті нерв жүйелері, ал омыртқалыларда түтікті орталык нерв жүйесі болып дамиды. Нерв клеткаларының жинақталуымен қатар олардың ерекшеленуі және мамандануы өтіп жатты. Нерв жүйесінің элементтері мен ет жүйесі арасындағы алғашқы күрделі қатынастар пайда болды. Адамның нерв жүйесі өзінің дамуында ең жоғары сатысына жеткен.

«...Жануарлар организмінің нерв жүйесі неғұрлым күрделі болса, ол солғүрлым жинақты келеді, оның ең жетілген бөлімі организмнің әрекетін реттеуші бола алады...»

Бұл ең жетілген бөлім денеден құрылыстардың барлығын өз қарамағында ұстайды». (Павлов И.П. Шығармаларының толық жинағы, 1-том, СССР Ғылым Академиясы, 1940 жыл, 410 бет).

Омырткалы жануарлар мен адамның анатомиясын зерттегенде нерв жүйесінің құрылысын жеңіл түсіну үшін оны орталық және шеткі жүйелерге бөледі. Омырткалылардың нерв жүйесі әртүрлі клеткалардан түратын орталық бөлімнен (бас және жұлын миы) және ұшты аппараттары бар нервтерден кұралатын шекті бөлімнен тұрады. Дененің әртүрлі бөлегінде орналасатын нерв түйіндеріндегі аздаған нерв клеткалары жиналып, арқалық ганглий деп аталынатын нерв жүйесінің шеткі бөлегіне енеді. Нерв жүйесі сонымен қатар симпатикалық және вегетативті, яғни автономдық бөлімдерге ажыратылады.

Симпатикалық бөлімге бас, жұлын, арқалық ганглилер және солардан тарайтын нерв талшыктары мен ұшты аппараттар кіреді. Ал вегетативтік бөліміне дененің ішкі органдары мен сыртында көп таралған ганглилер және бас пен жұлын миына жалғасатын нервтер кіреді. Соматикалық нерв жүйесі козғалтушы органдарды, ал вегетативті нерв жүйесі ішкі органдарды нервтермен қамтамасыз етеді. Нерв жүйесінін екі бөлімі де өз әрекетінде бір бірімен үздіксіз байланыста болып, біртұтас нерв жүйесін құрайды.

Нерв жүйесінің кұрылысы өте күрделі. Оның кұрамына сыртқы тітіркендіргіштерді қабылдауға бейімделген және соларды организмге өткізетін ерекше маманданған тканьдік элементтер кіреді. Соған байланысты нерв клеткасы нерв жүйесінің негізгі элементі болады. Нерв клеткасы тармақталып, сол тармақтары арқылы органдарды өзара және орталық нерв жүйесімен байланыстырып тұрады. Сондықтан нерв жүйесімен танысу нервтің жеке тканьдік элементтерін білуден басталады. Нерв жүйесі сырткы орталык тітіркендіргіштерін қабылдайтын элементтерден және соларды организмге өткізетін талшыктардан тұрады. Соған байланысты нейрон деп аталатын нерв клеткасы қозуды өткізетін тармақты талшык-тардан және коректік пен тіректік қызмет атқаратын нейроглияда түрады.

Нейрон негізгі денеден және тармақтардан тұрады. Денесінде протоплазма, ядро- органоидтар және тек өзіне тән арнаулы түзілістер болады. Тамақтары — аксон немесе нейрит және дендриттерден құралады. (33-сурет). Аксон деп клетканың ұзын талқыштарын ал дендрит деп клетканың кысқа талшықтарын атайды. Аксон жіңішке, ұзындығы бірнеше сантиметрден 1 —1,5 метрге жететін қабырғалы талшықтары бар нерв клеткасының тармағы.

Қлетканың айналасындағы қыска тармактар дендридтер деп аталынады. Олар нейронның денесінің жалғасы болып, ұштары жіңішкеріп аяқталады.

Нейрондар өзінен тарайтын тармақтардың санына қарай көп тармақты-мультиполярлы (көп полюсті), екі тармақты биполярлы, (екі полюсті), бір тармақты-уни-полярлы (бір полюсті) типтерге бөлінеді. Мультиполярлы клеткалар көп бұрышты, униполярлы мен биполярлы клеткалар дөңгелек немесе овал тәрізді болады.

Мультиполярлы нейронның тармақтары жан-жаққа тарайды. Кейде дендриттер санының көптігі соншалықты, клетканын, бүкіл денесінің көлемінен олардың көлемі әлдеқайда зор болады. Мысал ретінде мультиполярлы клеткаға жұлын мыйының қозғалтқыш нейронын келтіруге болады. (34-сурет). Бұл нейронның дендриттері жұлын миының сұр затында күшті тармақталып, баска нейрондардың тармақтарымен жалғасып жатады.

1 — аксон; 2 — дендрит; 3 — клетканың денесі мен ядросы; 4 — қабық; 5 — ұшты тармақтар; 6 — бүйір тармағы.

Биполярлы нейронның тармақтары екі жақка қарама-қарсы тарайды. Тармақтардың біреуі қозуды дендрит арқылы шеттен клеткаға, ал екінші тармағы аксон арқылы миға өткізеді. Мысалы биполярлы нейрондарға омырткалылардың иіс органдары мен көздің торлы қабаттарындағы және насекомдардын, терісіндегі сезімтал клеткалар жатады. (35-сурет).

Униполярлы нейронның тармағы біреу ғана. Оның екі саласы бар, біреуі шеткі органға, ал екіншісі орталық нерв жүйесіне карай бағытталып тарайды. Мұндай нейронның алғашқы дамуында екі тармақ калыптасып, кейін олар бір-бірімен қосылғандықтан униполярлы нейронға айналады. Мысалы жоғарғы омыртқалардын арқалық ганглийлері униполярлы нейронға жатады. Нейронның ядросы әрдайым ортасына орналасып, дөнгелек немесе оваль тәрізді болады.

1 — клетканың денесі; 2 — дендрит; 3 — аксон; 4 — ядро.

Ядроның хроматині аз болғандықтан құрылысы жақсы көрінеді. Ядрышкосы ірі келеді жеңіл ажыратылады. Органоидтың құрамына кіретін ішкі торлы аппарат жақсы дамыған болады. Кейбір клеткаларда ішкі торлы аппарат ядроның айналасына орналасқан торларға ұқсас болады.

Нейронның протоплазмасында хондриосомдар және клетка орталығы да болады. Қорлы коректік заттардың гликоген, липойдтар мен пигменттер жиі кездеседі.