1. Энтомологияға кіріспе. Паразит жәндіктердің жіктелуі Энтомология (грекше entomon шыбын-шіркей және iogos ғылым) шыбын-шіркейлер немесе жәндіктер дүниесін зерттейтін ғылым
Паразитарлыққарапайымдылардыңморфологиясы, биологиясыжәнежіктелуі
жүктеу/скачать 293.43 Kb.
|
| 70. Паразитарлыққарапайымдылардыңморфологиясы, биологиясыжәнежіктелуі.
Қарапайымдылардың құрылысы мен өсіп-дамуы .Қарапайымдыларөзалдынабірторшаданқұрылғанденелер, оларБіріменбірібөлінбейтінбайланыстаболатын ядро жəнецитоплазмаданТұрады. Ядро торшаөміріндеекіқызметатқарады: генетикалықжəнеМетаболикалық. Олцитоплазманыңайрықшажеріндеорналасқан. Ядро Сыртынанқабықшаменқоршалған, ішінде ядро шырыны (нуклеоплазма), хроматин жəнекішіядросы бар (нуклеолдар). Ядро Қабықшасыекіжарғақшадантұрады, ондаядролықцитоплазмалықАлмасудықамтамасызететінжүйеорналасқан. ҚабықшадаазықтықЗаттардысіңіретінсаңлаулар бар. Ядро ішінтолтыратыншырынтүссізЗаттанқұралған. Оныңқұрамынаəртүрлібелоктар, нуклепротеидтер, Гликопротеидтержəне ядро ферменттеріенеді. Хроматин белоктанжəне Нуклеин қышқылдары, оныңеңбастысы ДНК-дан құралған. Түріторлы Не түйіршіктəрізді. Бөлінгенуақытта хроматин жіпшелеріХромосомалартүзейді. Ядрошықтарторшаішіндегіеңтығызқұрылым. Оларторшаішіндебір не бірнешежəнекөлемі мен пішініторшаныңфизиологиялықжағдайынабайланысты. Ядрошықтардыңхимиялыққұрылымында РНК басымдауболғаныанықболды. Цитоплазма торшақұрамыныңбірбөлігі, сұйық не қоймалжыңзат, сырты цитоплазмалыққабықшамен (пелликула) жабылған. Цитоплазма ішіндебірқатарорганеллалар бар (органоидтар), олар: цитоплазма торы (ретикулум), рибосомдар, митохондриялар, лизосомдар, табақшажиынтық (Гольджи аппараты) жəнеқарапайымдыларғағанатəнт.б. органоидтар (немесемүшесымақтар). Цитоплазмалық тор тармақталғанөтеұсақтүтікшелеркөпіршіктержүйесіненқұралып, қарапайымдылардыңөміріндемаңыздықызметатқарады. Олцитоплазмадациркуляциялықағындықамтамасызетеді, құрамындакөптеген фермент болғандықтанзаталмасуынақатысады. Рибосомдар белок түзілуорталығыретикулумментығызбайланысты. Митохондриялар - торшаныңмаңыздыорганоидтарыныңбірі - сопақша, созылған не таяқшапішіндіболады. Оларкүрделі фермент жүйесінтүзеп, заталмасужəнетотығу, қайтақұрупроцестерінеқатысады. Лизосомдардаөтеұсаққалташықтарішіндегіферменттерітіріматерияныыдыратуғақабілеттіболғандықтан, торшаішіндегі ас қорытужүйесііспеттес. Цитоплазманыңеңайрықшадамығанбөлігітабақшаларжиынтығы, оларекіқабатжарғақшаданжəнекөптегенкөпіршіктəріздівакуолдерденқұралып, ядро маңынаорналасады. Бұлорганелланыңбастықызметі секрет шығару, цитоплазма ішіндегітасымалдайтынзаттардыжинақтапбіріктіру. Қарапайымдылардыңқозғалысынегізіненүштүрлі органелла арқылыжүзегеасады: кірпікшелер мен бишіктер цитоплазма ішіндегінегізгіденеденбасталады. Кірпікшелер мен бишіктер сырт жағынанүшқабатжарғақшаменжабылған, олар цитоплазма ішінетереңдеп, қарапайымдылардыңденеішіндеқалташықтүзейді. Кірпікшелержəнебишіктерөзегіндефибрилдер мен жіпшелердіңжиынтығы бар. Олардыңсыңарекеуіортасында, жұпталғантоғызышетінеорналасып, аксонематүзейді. Көптегенбишіктіқарапайымдылардатолқынтəрізденіпқозғалатынжарғақболады, олцитоплазмаданөрбігенөтежұқақатпар (қозғалуғақатысады). Жалғанаяқтарыкөмегіменқозғалуамебаларғатəн, мұндайдабірорыннанекіншіорынғаолардыңденесіндегіцитоплазмасыауысыпотырады (амеба тəріздіқозғалу). Иесініңторшасыішіндеөмірсүретінспоровиктерсырғыпқозғалады, оған пелликула астындағыталшықтардыңəсеретуімүмкін. Трихомонадаларғажататынбишіктілердеерекшетіректіөзегінемесеаксостильболады. Клетка ішіндеөмірсүретінспоровиктерде, денесініңалдыңғыжағындаапикальдіжиынтық (кешен) орналасқан, оныңқұрамынаүшжарғақтыпеликулла (қабықша), астындағымикротүтікшелер, полярлықсақиналар, роптриялар, микронемдержəне коноид енеді. Алдыңғышетімен коноид полярлықсақинағатіреледі. Денесініңалдыңғыжағындацитоплазмалықжарғақ паразит тіршілігініңкейбіркезеңінде “полярлықбөрік” (тақиятəрізді) дегендітүзеді, оныңішінеқарай, иесініңторшасынаенупроцесінде, коноид жақындайды. Коноид, ішінеқарайроптриялардың (жұптыорганеллалар) алдыңғыұшыөтеді, оларденесініңалдыңғыүштенбірбөлігінеорналасқан, ерекше колба тəріздіқұрылым-дар. Роптриялар протеин ыдыратқышферменттерге толы, олар паразит иесініңторшаларынаенуінеықпалетеді. Коноидтыпаразиттіңторшағаенугеикемделгенқұрылымыдепқарауғаболады. (Эймериялар, токсоплазмалар, саркоцисталаржəнет.б.). Қарапайымдылардың қоректенуіарнаулыцитостоморганеллаларыарқылы фагоцитоз жəнепиноцитозжолдарыменжүзегеасырылады. Электрондық-микроскопиялықзерттеулерарқылы, азықбөлшектерініңжəнеоныңірімолекулаларыныңторшаішінеэндопиноцитозарқылыенетініанықталды. Егеразықбөлшектеріəжептеуірүлкен, пішіндіболса, оны фагоцитозғажатқызамыз, егеразықбөлшектерісұйықтықтыңтамшысындайболса, оны пиноцитоздепбілеміз (грекшеpіno-ішу). Мұндайда цитоплазма ішкеқарайеніп, олжершұңқырланады, кейінтереңдейді, шұңқырдыңшеттеріқосылады да, цитоплазмада вакуоль-қуыспайдаболады. Көптеген қарапайымдылардапиноцитозкөпіршіктерінкейде ас қорытувакуольдерідепатайды да, оларцитостом (инфузорияларда) жəнемикросаңлаунемесеультрацитостом (споровиктерде) арқылықалып-тасады. Қорытылыпболғаннанкейінқоректікзаттарторшаішіндецитоплазмалықтордыңкөмегіментасымалданады. Қорытылмағанбөлшектерсыртқашығарылыптасталады. Эритроцит ішіндегіпаразиттер (мысалы, безгекплазмодийіжəнепироплазмалар) цитоплазма бөлшек-терінқоршапалуарқылықоректенеді, осылайшақарапайымдыларөзініңдамуынакеректібелоктардыжəнет.б. заттардыалыпотырады. Қалыптағыдайтіршілігіүшінқарапайымдыларкөпмөлшердемикроэлементтерді, витаминдерді, əртүрлібелоктардыжəнетағыбасқаазықбөлшектерінкерекететіндігін, қарапайымдылардықоректікорталардаөсіргендеескеалуқажет. Қарапайымдылардыңтынысалуыаэробтыжəнеанаэробты жағдайда өтеді. *Қарапайымдылардың көбеюіжыныссыз (агамдық) немесежыныс-Тықжолменболады. Жыныссызкөбеютөмендегішеіскеасады: А) екіге бөлінуарқылы (монотомия)-қарапайымдылардыңденесіБіркелкітеңболыпекіұрпаққабөлінеді. Еңалдыменядросы, сонансоңЦитоплазмасыбөлінеді. БөлінуалдындақоректенужəнеөсусатысыБолады. Мұндайбөлінуамебаларда, бишіктілерде, тіршілігініңкейбірСатысындаспоровиктердіңкейбірөкілдеріндеөтеді; ə) бүртіктену арқылы-дененіңтеңбөлінбеуі-іріаналықторшаданбүртіктеніпбірнемесебірнешеұрпақбөлінеді. Мұндайкөбеюбишіктілерде, кейбірпироплазмидтердебайқалады; б) эндодиогения арқылы – аналықторшаныңішіндеекіұрпақторшапайдаболады. Жайекігебөлінуденайырмашылығы, ұрпақторшаларбіразуақытаналықторшақабығыныңішіндеболады. СоңынананалықторшаныңсыртқымембранасыұрпақторшалардыңСыртБірнешегебөлініп, қарапайымдыларуақытшакөпядролыболады. Мұнанжаңаядролардыңмаңынан цитоплазма бейімделіп, органеллаларТүзіледі де, соңынанкөпкебөлініп, көптепжаңаорганизмдерпайдаБолады. Егербөлінунəтижесіндежыныссызұрпақтарпайдаболса, Олардымеронт (шизонт) депатап, мұндайкөбеюдімерогония (шизогония) депатайды. МерогониянəтижесіндепайдаболғанжаңаҚарапайымдылардымерозоитдепатайды. Егеркөбеюнəтижесіндееркекнемесеұрғашытүрлеріпайдаболса, ондакөпядролыторшаларгамонтдепаталады да, мұндайкөбеюді-гаметогониядепатайды. Гаметогониянəтижесіндепайдаболғантүрлерін-гамета деп, микрогаметтер (еркекжынысты) жəнемакрогаметтер (ұрғашыжынысты) депекігебөлінеді. Егеркөпкебөлінужыныстыпроцестенкейінболса, ондакөпядролыторшаныспоронтдепатап, ал мұндайкөбеюді спорогония дейді. Спорогония нəтижесіндепайдаболғанұрпақтыспорозоитдепатайды. Көбеюдіңжыныстытүріндеұрықтану копуляция не коньгацияарқылыіскеасады. Копуляция кезіндеекібасқажыныстықарапайымдылар (гаметтер) сырттайбірбірінеұқсас (изогаметтер) немесебір- бірінемүлдеұқсамайтын (анизогаметтер) қосылғаннанкейін зигота түзейді. Бұлқұбылысядролардыңқосылуыменаяқталады, оныңнəтижесінде зигота ішіндеқостабиғатты ядро пайдаболып, яғнионыңішіндехромосомдар саны екіесекөпболады. Коньюгацияарқылыжыныстықжолменкөбейгенде, қарапайымдыларбіржолақосылыпкетпей, тек қанауақытшажақындасып, ядро бөлшектеріменжəнецитоплазмаменайырбасжасасып, қайтаайырылысады да, өзбетіменөмірсүребастайды. Коньюгация- Cіlіataтобыныңөкілдеріндеғанабайқалады. Копулияцияжəнеконьюгацияжыныспроцестерінежатады, бірақбұлардақарапайымдыларкөбеймейді, олардың саны өзгеріссізқалады. Қарапайымдылардың саны тек қанакөбеюдіңжыныссызтүріненғанаөзгеріп, олжыныстыпроцеспенкезектесіпотыруышарт. *Патогенді қарапайымдылардыңжіктелуі (систематикасы) Қарапайымдылардың құрылысы мен өсіп-дамуытуралыжаңаДеректергесүйенеотырып, токсономияжөніндегіХалықаралық Комитет 1980 ж. олардыProtozoaтобынажатқызудыұсынды. Соңғылар 7 типкебөлінеді. Бізолардың мал ауруларықоздырғыштарынажататын 3 типінғанакөрсетеміз: 1) Sarcomastіgophoraтипі, тип тармағыMastіgophora – бишіктілер, 2) Apіcomplexaтипі – оныңөкілдерініңДенесініңалдыңғыжағындаапикальдіжиынтығы бар, 3) Cіlіophora – Кірпіктілертипі. Сондай-ақмалдəрігерлікпротозоологиядақазіргікезде Риккетсия тəріздіорганизмдергежататын-спирохеттер мен Анаплазмалар да қаралады жүктеу/скачать 293.43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|