1. Физика пәні және оның басқа ғылымдармен байланысы. Физикалық шамалардың ӛлшемділігі және ӛлшеу бірліктері
жүктеу/скачать 2.69 Mb. Pdf көрінісі
|
| 10.5. Доплер құбылысы
Доплер эффектісі деп қабылдағышқа келетін толқын жиілігінің толқын кӛзінің немесе қабылдағыштың бір-бірімен салыстырғандағы қозғалысына байланысты ӛзгеруін айтады. Мысалы, тәжірибеден поездың гуілінің үні платформаға жақындаған сайын артып, алыстаған сайын кемитіндігі белгілі. Яғни, тербеліс кӛзінің (поездың гуілі) қабылдағышпен (құлақ) салыстырғандағы қозғалыс қабылданатын толқынның жиілігін ӛзгертеді. Доплер эффектісін талқылау үшін дыбыс кӛзі және қабылдағыш оларды қосатын түзудің бойымен және жылдамдықтармен қозғалсын делік. Егер кӛз қабылдағышқа жақындаса, жылдамдықтар оң, ал қашықтаса теріс деп есептелік. Кӛздің тербеліс жиілігі 0 тең. 1. Кӛзбен, қабылдағыш ортамен салыстырғанда тыныштықта болсын, яғни . Егер қарастырып отырған ортадағы дыбыс толқынының таралу жылдамдығы болса, толқын ұзындығы болады. Ортада таралу арқылы толқын қабылдағышқа жетіп, оның дыбыс сезгіш элементін мынадай жиілікпен тербелтеді: Қабылдағыш тіркейтін дыбыс жиілігі ν кӛзден шығатын дыбыс толқынының жиілігіне ν 0 тең. 2. Қабылдағыш тыныштықтағы кӛзге жақындасын, яғни , . Толқынның қабылдағышпен салыстырғандағы жылдамдығы тең. Толқын ұзындығы ӛзгермейтіндіктен, тӛмендегі қатынас алынады: (1) Яғни, қабылдағышқа келетін толқынның жиілігі кӛздің тербеліс жиілігінен есе артық. 3. Кӛз тыныштықтағы қабылдағышқа жақындасын, яғни . Тербелістің таралу жылдамдығы ортаның қасиетіне байланысты болғандықтан, кӛздің тербеліс периодына тең уақытта шығатын толқын қабылдағышқа қарай жол жүреді. Осы уақытта кӛз толқын бағытымен орын ауыстырады (5-сурет). Қозғалыс бағытындағы толқын үзындығы қысқарып, мына формуламен есептеледі: (2) Онда (3) Қабылдағышқа келетін толқынының ν жиілігі есе артады. 2 және 3 жағдайларда, егер және болса, таңба кері болады. 4. Кӛз бен қабылдағыш бір-бірімен салыстырғанда қозғалсын. Алдыңғы нәтижелерді пайдаланып, кӛз қабылдайтын тербелістің жиілігін жалпылама түрде жазамыз: (4) Алдындағы плюс таңба қабылдағыштың кӛзге жақындауын, минус таңба оның алыстайтынын кӛрсетеді. Бӛліміндегі плюс таңба алыстағанға, минус таңба жақындауына сәйкес келеді. Келтірілген формулалардан Доплер эффектісі қабылдағышпен кӛздің қозғалысына, тәуелді әртүрлі болады. 5-сурет жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|