КСРО әскерлерінің Ауғанстаннан шығарылуының II- кезеңі

Кеңес әскерлерінің Ауғанстаннан мүлде кететін уақыты жақындады.

КСРО Армиясының Бас Штабында қызу істер жүріп жатты. КСРО әскерлерінің Ауғанстанда қалдырылған бөлегін Ауғанстаннан сәттілікпен шығарып әкету үшін барлық шаралар ойластырылды. Саяси-соғыс жағдайының өзгеруіне Ауғанстан жағы өзінше дайындалды. Ауған Қарулы күштері КСРО тарапынан керекті соғыс құралдарымен толық жабдықталды³⁶⁰. Ауғанстан халқына алдағы бірнеше жыл көлеміне жететін экономикалық көмек берілді. Алайда Наджибулла үкіметі өз құрамының моральдық – саяси деңгейін көтеріп, контрразведкалық жұмыстарды кұшейтудің орнына КСРО жағынан неғұрлым артық көмек алуды ғана ойлады.

1988 жылы қыркүйек айында АДР үкіметінің үш министрі Шах Навоз Таной, Гулабзый, Якуби Москвада М.Горбачевпен кездесіп, 1,2 млрд. сомға соғыс қарулары мен техникасын Ауғанстанға беруге қол жеткізіпі кетті³⁶¹.

Ауғанстан жағының басқа да сұраныстарын артығымен қанағаттандыра отырып, КСРО өз әскерін пландалған мерзімде шығарып әкетуге әрекетін жалғастырды.

Ауғанстан жағына КСРО әскерлері тұрған әскери қалашықтар, бақылау орындары жабдықталған күйімен түгел берілді.

КСРО Армиясы Ауғанстандағы ең соңғы күндеріне дейін Ауғанстанның маңызды объектілерін қорғады.

1988 жылы, Наджибулла үкіметін тыныштандыру мақсатында, қазан айында Ауғанстанға Р – 300 «Скад» ракеталық дивизионы түсірілді. Ол Кабулдің шет жағына орналастырылды. Бұл дивизион Кабулге әуе шабуылын жасап жатұан оппозиция базаларын ұрды³⁶².

Р-300 Ауған басшылары өтінішімен Ауғанстанға бүтіндей берілді³⁶³.

1988 жылы М.Горбачев бұйрығымен Кабулге 2 күндік сапармен СОКП ОК хатшысы О.Д. Бакланов бастаған комиссия келіп, КСРО – ның АДР үкіметінің алдында тұрған проблемаларының барлық аспектілерін ойластырып, КСРО Армиясының Ауғанстаннан шығуының соңғы кезеңінің қауіпсіздік шаралары туралы кеңесті³⁶⁴.

Делегация жұмысы кезінде де ауған жағы КСРО – дан 2,1 млрд. сомдық қару-жарақтың қосымша берілуін сұрады. Шын мәнінде ауған жағы онша қаруды қолданып үлгіре де алмас еді. олар өздеріне КСРО тарапынан беріліп жатқан тегін соғыс техникасынан еш уақытта бас тартқан емес. Олардың кез келген өтініш-тілегі КСРО жағынан заматында орындалып жатты.

1989 жылы қаңтарда сол кездегі КСРО сыртқы істер министрі Э.А.Шеварнадзе Кабулге келді³⁶⁵. Ауған жағы АДР – дің КСРО алдындағы үлкен көлемдегі бересі қарызының өтемін өшіріп, немесе кейінге қалдыру, кредиттер файыздарының бағасын қайта қарау, өндірістік товарлар беру, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық жабдықтарын беру, алғашқы қажеттілік товарларын, конвертанцияланған валюта беру өтініш жасады. Оның үстіне соғыс қаруларының ең жетік түрлерімен қоса, Р-300 «Скад» реактивті қондырғылар, Ураган, Буратино секілді ауыр атқыш қаруларды Ауғанстанда қалдыру сұралды.

Э.А. Шеварнадзенің Наджибуллаға деген жеке құрметі ескеріліп ауған жағының бұл өтініштері түгел қанағаттандырылды³⁶⁶.

АДР қарулы күшіне олардың қажетіне толық жететін жағдай жасалды.

Бекітілген план бойынша КСРО Армиясының Ауғанстаннан шығарылуының II- кезеңі 1988 жылдың қараша айында басталуы керек еді. АДР үкімет басындағылардың, президент Наджибулланың арнайы өтініші қанағттандырылып, бұл уақыт 1989 жылдың қаңтарына өзгертілді³⁶⁷. Бұндай өзгерістің болуына және бір себеп Э.А.Шеварднадзенің жеке пікірі де өз әсерін тигізді.

Э.А. Шеварднадзе өзінің осы қимылымен КСРО айналасындағы және оның ішіндегі жағдайды қиындатып қана қоймай, оны келешекте күйреуіне апаратын жолға итергенін арадан үш жыл өткенде ғана мойындады.

1989 жылы қаңтарда КСРО әскерлерінің план бойынша шығарылуы тоқтатылып, КСРО әскерлері уақытша азық-түлік тасумен айналысып кетті. Бұдан басқа КСРО әскери басшылығы Слаңның оңтүстігіне бақылау бөлімдерін орнатуға бұйрық алды. Шын мәнінде КСРО әскерлері «Пандшер тағысы» А.Ш.Масуд тобымен соғысқа дайындалды.

КСРО Армиясы өздерінің Ауғанстан территориясына кірген кезінен бастап, көбіне А.Ш.Масуд тобымен соғысып келді. А.Ш.Масуд Ауғанстан дала командиярлерінің ішіндегі ең қауіптісі саналды. Батыс ақпарат құралдары ол туралы «Пандшер барысы» деп жазды. А.Ш.Масуд қарапайым ауған халқы ішінде де қадірлі, өзінше романтикалық ислам күрескері саналып, жылы қабылданған күрескер ретінде танылды.

КСРО Армиясын Ауғанстаннан шығару кезеңінде кеңес әскери басшылығы А.Ш.Масуд пен АДР үкіметі арасын жақындастыру үшін көп жұмйстар істеді.

А.Ш.Масудпен ресми емес түрде уақытша келсімдер жасалып, Ауғанстан және КСРО қарулы күшіне қарсы А.Ш.Масуд ұзақ уақыт бойы соғыс әрекеттерін тоқтатты³⁶⁸. Өкінішке орай бұндай игі бастаманы АДР және КСРО жағы дер кезінде бағаламады. Арада орнаған жылылықты пайдалану орнына КСРО басшыларының бұйрығымен 1989 жылы 20-қаңтарда Салаңның оңтүстігінде А.Ш.Масудке қарсы «Тайфун» операциясы жасалды. КСРО Армиясының бұл соңғы соғысы болды.

1989 жыл 27-қаңтарда КСРО әскерінің шығарылу процессі қайта жаңғыртылды³⁶⁹.

1989 жыл 13-ақпанда В.Варенниковтың бұйрығымен «ең соңғы КСРО әскерінің Ауғанстаннан шығу» рәсімі өтті³⁷⁰.

1989 жыл 14 – ақпанда Кабулдегі КСРО елшілігі территориясында КСРО Қорғаныс министрлігі оперативтік тобының Ауғанстандағы басшысы БҰҰ-ның өкілі генерал Р.Хельминенмен кездесті. Бір сағатқа созылған бұл кездесуде БҰҰ – ның игі істер миссиясының бастығына КСРО командованиесінің мәлімдемесі оқылды³⁷¹.

1989 жыл (15 – қаңтар күні) 15 – ақпан күні КСРО Армиясының ең соңғы бөлімі Амударья өзені үстіндегі «Достық» көпірінен өтті³⁷².

Термездегі күтіп лау митингісінде 40-армия командирі «Біз өзімізге берілген тапсырманы орындадық, өз борышымызды атқардық» .. деді.

Ауғанстандағы 10 жылға созылған ауыр да қиын соғыс КСРО әскерлері үшін аяқталды. Бұл соғыс тарихы ұзақ жылдар бойы құпия сақталды.

Ауғанстандағы соғыс КСРО- ға ешқандай да абырой әкелмеді. КСРО өзі бастаған соғысты тоқтата алмады.

Қорытынды

1989 жылдың басында КСРО әскерлері шығысымен Ауғанстанда төтенше жағдай енгізілді. Моджахмедтер соғысты әрі ұарата жалғастырды.

Кабул қаласы күні – түні реактивті снарядтамен атқыланды. Мыңдаған адам өлді. Қарапайым ауған халқы соғысты жалғастырушыларға лағнет айтқаннан басқа қолдарынан ешнәрсе келген жоқ.

КСРО әскері Ауғанстаннан шықты, бірақ КСРО көмегі, оның қару жарақ беруі тоқтаған жоқ. АҚШ пен КСРО Ауғанстанды соғыс бәсеке майданына айналдырду. Екі алып мемлекеттің бір-біріне ерегісіп есепсіз қаржы төгуі Ауғанстанның қарапайым халқына қасірет болғанымен, соғысушы күш басшылары соғыс мақсатын жеке бас пайдаларына жаратып, соғысты табыс көзіне айналдырды. Ауғанстандағы соғыс бірнеше адамдардың бизнесіне айналды. АДР басшылығы ішінде де, оппозиция басшылығы ішінде де негізгі бағыттан ауытқушылық, билікке талас құбылыстар етек алды.

1990 жылы наурызда Наджибулланы орнынан тайдырып, билікті өз қолына өз қолына алу үшін АДР қорғаныс министрі Ш.Н.Танай қарулы көтеріліс ұйымдастырды.

1990 жылы оппозиция басшылары С.Гилани, С.Моджаддаи, Б.Раббанилер мемлекет билігіне саяси жолмен жетуді көздесе, Г.Хекматьяр, А.Сайяф, Ю.Холеске ұқсағандары оларға қарсы шықты.

АДР үкімет басшылығы, оппозиция басшылығы ішінде бірдей «пуштуншылдық» шовинистік тенденция орын алды.

Наджибулла үкіметі, үкімет, армия басшы орындарына тек қана пушун ұлты өкілін тағайындады. АДР халқының жартысын құрайтын пуштун емес, тәжік, хазара, түрікпен, өзбек, нуристани, белудж, полишайе т.б. аз санды халықтар арасында антипуштундық ағым қалыптасты.

Оппозицияда әр ұлт тобы бір-біріне тәуелсіз ететініне байланысты олар арасындағы жікшілдік тек басшылар арасындағы жасырын түрде ғана болып, олардың ортақ оппозциялық мақсатына кесірін тигізген жоқ. Керісінше, АДР үкімет басшылығы ішінде алауыздық олардың бірлесе қимылдауына септігін тигізді.

1991 жылы 18 – мамырда Тегеранда Б.Раббани, С.Моджаддади, М.Набилердің т.б. оппозиция топтары басшыларының кездесу өтті.

А.Масуд пен Т.Исмаил Хан арасында байланыс орнады.

1991 жылы мамырда БҰҰ хатшысы Перес де Куэльяр Ауғанстанда бейбітшілік орнатуға септігін тигізеді деп саналған БҰҰ-ның бейбітшілік планы ұсынды.

Бұл план Ауғанстандағы барлық саяси партияларды бірітіретін каолициялық билік түрімен, Ауғанстанда уақытша өкімет орнату әдісін қарастырды.

Наджибулла пуштундық негізде оппозиция басшысы Г.Хекматьяр және бұрынғы ауған патшасы Захир Шахпен байланыс орнатуға әрекет жасады.

Ауғанстанның солтүстігіндегі пуштун емес оппозиция басшылары кейбір мәселелер барысында КСРО мен келіссөздерге бара бастады. Мысалы: 1991 жылы қарашада Б.Раббани бастаған моджахмеддин делегациясы КСРО – ға келіп «ауған жағдайының» қалыптасуы және моджахмедтер қолында тұтқындағы кеңес әскерлерінің КСРО – ға қайтарылуы жөнінде кездесу өтті.

Өз негізінде КСРО - вице президенті А.Руской Иран мен Пакистанда жергілікті үкімет басшылары және ауған оппозиция басшыларымен сөйлесті³⁷³.

1991 жылы желтоқсан айында КСРО, 1992 жылдың 1-қаңтарында АҚШ Ауғанстанға өздерінің қару жарақ көмегін тоқтататынын жариялады.

АДР үкіметі КСРО бұл әрекет өздеріне жасалған қастандық деп таныды. Кезінде КСРО Армиясының Ауғанстанда қалдырылуы үшін күш салған Наджибулла енді КСРО әскерін «дұшпан әскері», ал олардың Ауғанстаннан шыққан 15-ақпан датасын «ұлттық азаттық алған күн» деп жариялады.

1992 жылдың басында КСРО дан АДР – ге берілетін көмек тоқтатылды.

Наджибулла ұкіметін қорғайтын күштер бөлініп кетті.

Ауғансатнның солтүстігіндегі пуштун емес ұлт өкілдері өз алдарына «Солтүстік хаолициясын» жариялады.

«Альянс-7» отрядтары Ғазниді алды.

Наджиббулаға қарсы А.Вакиль бастаған топ «уақытша әскери үкімет» құрып, Наджибулланың өкімет билігінен аластылуын талап етті.

Наджибулла үйішімен Кабульдегі БҰҰ миссиясына барып паналады.

1992 жылы 28-сәуірде Наджибулла үкіметі құлады.

1992 жылы 21-сәуірде А.Ш.Масуд өз командирімен бірлікте өзінің БҰҰ басшылығы ұсынған каолициялық үкімет жөніндегі бейбіт ұсынысын қолдайтынын, сонымен бірге АИП басшысы Г.Хекматьярдың «ойланбаған іс-әрекеттерден сақтануын» талап етті, қарсы жағайда өз күшінің Кабулді қорғауға дайын екенін мәлімдеді, оған қоса бұрынғы Кабул басшыларымен ешуақытта келісімге келмейтінін хабарлады.

Кабулде біріккен штаб құрылып, оған А.Масуд, Р.Достым, С.Надири т.б. ірі-ірі әскери басшылар қатнасты.

Бұл күндері Кабулде күшті ұрыстар болып барлық елшіліктер оқ астында қалды.

1992 жылы 27-сәуір төңкерісіне 14 жыл толған күні Ауғанстан үкіметі басына алғашқы каолициялық уақытша үкімет басшысы С.Моджаддади келді.

Г.Хекматьяр жаңа өкімет басында оған үлкен орын ұсынылғанына қарамастан, өзінің соғысты тоқтатпайтынын мәлімдеді.

1992 жылы Маусым айында уақытша үкімет Б.Раббанидің қолына өтті.

Ауғанстан ішінде ұрыс тоқтаған жоқ. Пакистаннан Ауғанстанға қару-жарақ тасымалдау жалғаса берді.

Ауғанстанда демократиялық солшыл ағымдағы режимнің күйреуі, КСРО мемлекеттерінің тарауы Пакистан басқару шеңберінде Ауғанстан, Иран, Азербайжан т.б. Орта Азия мемлекеттерінде Пакистан ықпалын күшейту пікірін оятты.

Исламабад Орта Азия мемлекеттеріне Араб теңізі және үнді мұхиттарына Карачи арқылы шығуды ұсынды. Пакистан - Орта Азия үстімен Пакистанға Түркмен газы мен нефтін, тәжік электро-энергиясын әкелуі көздеді. Алайда бұл мақсат тараптас мемлекет билігі орнап, тыныштық болуы керек.

Пакистан үкіметі Ауғанстанда жаңа оппозициялық күші «Талибон» (тәлибтер) қозғалысын ұйымдастырды.

Ауғанстанның солтүстігінде орналасқан тәжік, өзбек, түрікпен, қазақ этникалық ұлт өкілдері ТМД елдеріне қаша бастады. Олар өздерімен қандас ұлттар жасайтын, Қырғызстан, Қазақстан мемлекеттерін паналды.

Ауған босқындарының ТМД елдеріне таралуы сол елдерге әлеуметтік, эконмикалық, саяси қиыншылықтар тудырды.

Ислам саяси-идеологиялық экспансия толқыны 1979 жылы Ираннан басталып, Алжир, Пакистан мемлекеттерімен өтіп, бүгінде Орта Азия ТМД мемлекеттерін шарпып, Ресей шекарасына жетті. Бүгінде ислам радиколизмі авнагарды болып Ауғанста «талибтері» саналуда. «Талибтер» Ауғанстандағы 20 жылдан астам жалағасып келе жатқан этно-саяси арасыздық қару күшімен тоқтатпақшы.

Кінәлілерді іздеуден көрі соғыс зардабынан әбден ауыр жағдайға жеткен Ауғанстаннның бикүнә халқы үшін тынышқтық әкелуге себебін тигізетін бейбітшілік формуласын қайткенде де ойлап табу керек. Сонда ғана бүгінгі әлемге аты шыққан беделді саясаткерлер келешек ұрпақ атқара алды деуге болады.

«Кеңес – ауған соғысы» атты тақырып бойынша библиографиялық көрсеткіш:

1. 
   Монографиялар:
   

1. 
   Ляховский А.А, Трагедия и добоесть Афгана, 750б., М. 1995
   
2. 
   Ляховский А.А,Забродин В.М., Тайны афганской войны 271б, М.1991
   
3. 
   Бурлацкий Ф.М., Вожди и совестники, 385б, М. 1990
   
4. 
   Андронов И.И. По волчьему следу 302б, М. 1984
   
5. 
   Гайдар Т.А. Под афганском небом Москвы, 37б, М 1983
   
6. 
   Игнатов Н.В. Революция рожденная в апреле 72б, М.1980
   
7. 
   Кирпиченко П.Ф. Новые пути Афганистана, 150б, Киев 1991
   
8. 
   Мокроусов Б.И., 120 дней в Кабуле, 64б, М. 1981
   
9. 
   Раишодв Р.Т. Советско – афганские отно и их буржуазные фальцикаторые, 114б, Ташкент, 1983
   
10. 
    Суходалский В.Ф. Пароль – революция Афган, 170 б. М. 1986
    
11. 
    Студеникин П.А.Тараненко И.И., Горячая земля 62 б, М.1986
    
12. 
    Теплинский Л.В. История советско-афганских отношении (1919-1987) 380 б., М. 1988
    
13. 
    Золотаревский Л.А., Афганский репортаж, 15 б, М 1983
    
14. 
    Шедров И.И.Афганистан молодость революций, 127б, М. 1982
    

2. 
   Ұжымдық еңбектер:
   
   1. 
      Кто есть кто в мировой политике словарь справочник, 480б. М. 1987.
      

3. 
   Мақалалар:
   

1. 
   Сафрончук В.С.Афганстан при Б.Кармале и Наджибулле «Азия и Африка сегодня» 1996, №6,№8,№10
   
2. 
   Сафрончук В.С. Вопросы безответа «Азия и Африка сегодня» №1, 1997
   
3. 
   Сафрончук В.С. Длинный путь до Женевского соглашения «Азия и Африка сегодня» 1997г. №5
   
4. 
   Беляков В.В. Афганский бумеранг «Азия и Африка сегодня» 1996, №8
   
5. 
   Москаленко В.И.Остановить кровопротие «Азия и Африка сегодня» 1998 №3
   
6. 
   Сикоев Р.Т.Политический облик афганской диаспоры «Азия и Африка сегодня» 1998, №3
   
7. 
   Давыдов А.А. Таины стермятся к власти Азия и Африка сегодня» 1996№7
   
8. 
   Коргун В.М. Барак Кармаль «Азия и Африка сегодня» 1998, № 4
   
9. 
   Ганковский Ю.В. Исламское движение толибов «Азия и Африка сегодня» 1998, № 11
   
10. 
    Коргун В.М. Исламский экстрелизм у границс СНГ «Азия и Африка сегодня, 1999 №1
    
11. 
    Кузьмин О.К. Не столь таинственные толибы «Азия и Африка сегодня» 1996, №2
    
12. 
    Сайман Б.С. Қазақ «ауғаны» Егемен Қазақстан, 1998г. 26.12.
    

4. 
   Әдебиеттер:
   

1. Теплинский Л.В. История советско – афганских отношении (1919-1987) М.1988, 217б.

2. 
   Ляховский А.А. Трагедия и доблесть Афгана, М. 1995г. 31б.
   
3. 
   Сафрончук В.С.Афганистан при Б.Кармале и Наджибулле « Азия и Африка сегодня» М. 1996№6, 11б
   
4. 
   Ляховский А.А. Забродин В.М. Тайны афганской войны М. 1991, 21б
   
5. 
   Игнатов Н.В. Революция рождения в апреле М. 1980 13б.
   
6. 
   Андронов И.И. По волчьему следу М. 1984, 53б.
   
7. 
   Гайдар Т.А.Под афганским небом Москвы М.1983 13б.
   
8. 
   Теплинский Л.В. История советско-афганских отношении (1919-1987) М.1988, 199б
   
9. 
   Беляков В.В. Афганский бумеранг «Азия и Африка сегодня» 1996, №8,23б
   
10. 
    Бурлацкий Ф.М. Вожди и советники М. 1990, 167б
    
11. 
    Сафранчук В.С. Бабрак Кармаль и Наджибулла «Азия и Африка сегодня» 1997, №1 36б.
    
12. 
    Рашидов Р.Т. Советско – афганские отношения и их буржуазные фальцификатары. Ташкент 1983, 78б.
    
13. 
    Сафранчук В.С. Бабрак Кармаль и Наджибулла «Азия и Африка сегодня» 1997, №1 40б.
    
14. 
    Ляховский А.А. Забродин В.М. Тайны афганской войны М. 1991, 111б
    
15. 
    Андронов И.И. По волчьему следу М. 1984, 20б.
    
16. 
    Ляховский А.А. Трагедия и доблесть Афгана, М. 1995г. 158б.
    
17. 
    Сафранчук В.С. Вопрос без ответа Азия и Африка сегодня 1997г. №1, 37б.
    
18. 
    Крипиченко П.Ф. Новые пути Афганстана. Киев 1991, 81б.
    
19. 
    Золотаревский Л.А. Афганский репортаж М. 1983 117б.
    
20. 
    Ляховский А.А. Трагедия и доблесть Афгана, М. 1995г. 160б.
    
21. 
    Игнатов Н.В. Революция рождения в апреле М. 1980 19б.
    
22. 
    Студеникин П.А.Тараненко И.И., Горячая земля 62 б, М.1986, 27б.
    
23. 
    Москаленко В.И.Остановить кровопротие «Азия и Африка сегодня» 1998 №3
    
24. 
    Сикоев Р.Т.Политический облик афганской диаспоры «Азия и Африка сегодня» 1998, №3
    
25. 
    Давыдов А.А. Таины стермятся к власти Азия и Африка сегодня» 1996№7
    
26. 
    Коргун В.М. Барак Кармаль «Азия и Африка сегодня» 1998, № 4
    
27. 
    Ганковский Ю.В. Исламское движение толибов «Азия и Африка сегодня» 1998, № 11
    
28. 
    Коргун В.М. Исламский экстрелизм у границс СНГ «Азия и Африка сегодня, 1999 №1
    
29. 
    Кузьмин О.К. Не столь таинственные толибы «Азия и Африка сегодня» 1996, №2
    
30. 
    Сайман Б.С. Қазақ «ауғаны» Егемен Қазақстан, 1998г. 26.12.