2. Кеңес әскерлерін Ауғанстанға кіргізу үшін қиын шешім

Құжат

Өте құпия

Ерекше папка

КСРО Министрлер Кеңесі

7-қаңтар 1979 жыл, Мәскеу, Кремль

1. 
   Ауғанстан Демократиялық Республикасының Өкіметінің сұрауы бойынша және 20-қараша 1978 жылғы №2473 КСРО Министрлер Кеңесінің бұйрығына қосымша өзгеріс тәртібінде Ауғанстан Демократиялық Республикасы қорғаныс күштерінде жұмыс істеу үшін жіберілген кеңс мамандарының жалуашылық сапарына байланысты қаражат кеңес тарапының есебінен шығарылуына келісім берілсін……
   
2. 
   Кеңес мамандарын Ауғанстанға жөнелтуге байланысты қаражат осы бұйрыққа сәйксе есептелсін; Кеңес саны мен Мемлекеттерге берілетін қайтарылмайтын көмегі есебінің ассигнациясынан ол шетел валютасын МЭБК (ГКЭС) тің валюталықтан есебінен….
   

Кеңес Одағыныан осы кезеңде Ауғанстанға жан-жақты көмек пен қоса саяси қолдау да көп көрсетілді³⁸. Кеңес басшылары Ауғанстан ішіндегі, оның басшылары арасындағы, АХДП ішіндегі өзгерістерді біліп отырып қана қоймай, сол өзгеріс себептерінің пайда болуына тікелей араласып отырды.

КСРО «Хальк» пен «Парчанның» қайсысына сенерін білмей, АХДП ның алдыңғы қатарлы адамдарын кезек-кезек сынақтан өткізуге кірісті. Оған оның толық мүмкіндігі болды³⁹.


2. Кеңес әскерлерін Ауғанстанға кіргізу үшін қиын шешім
Ауғанстанға жіберілген КСРО Кеңесшілерінің мүдделері Н.М.Тараки және Х.Аминнің мүдделерімен ыңғайлас болып, 1979 жылдың басындағы маңызды мәселе Ауғанстан мен КСРО қарым – қатынасының күшейтілуі төңкегінде ғана болды.

Н.М.Тараки марапатқа сеніп, өзін өзі дәріптеумен айналысты. Х.Амин Н.Таракиді жалған дәріптей отырып мемлекеттік билікті тек өз қолына алуды ғана көздеді. Іс жүзінде өте тез арада барлық билік оның қолына көшті.

Пайда болған шектеусіз зұлымдық қарапайым ауған халқы ішінде, руханилар мен зиялы қауым ішінде, тайпа, ру ақсақалдары, ауқатты, жер-мүлік егелері арасында жаңа режимге сенбеушілік, қарсылық туғызды. Халық қуғыннан қашып, тауға кетіп, оппозицияға бірікті.

Ауғанстан ішіндегі бұндай шиеленісуге қарсы жаңа режим басшылары ешнәрсе істей алмай, КСРО дан көмек сұрады⁴⁰.

Олар Кабульде қызмет атқарып жатқан беделді КСРО өкілдері, КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік Комитеті өкілі генерал – лейтенант Л.Н.Горелов (әскери кеңесші) Б.С. Иванов, Ауғанстандағы КСРО төтенше және өкілетті елшісі А.М.Пузанов т.б. партия және мемлекет қайраткерлері арқылы КСРО ның басшылары Л.И.Брежнев, Д.Ф.Устинов, А.А.Гролько, Ю.В.Андроповтар Ауғанстанға әскери көмек берулерін сұрады. Ауған үкіметі өздерінің осы әрекетімен Кеңес Одағын өз мемлекетінің ішкі проблемаларын шешуге араластырды.

1979 жылы ақпан наурыз айларында Ауғанстанның тағдырына елеулі әсер еткен басқа да маңызды оқиғалар болды. 14-ақпанда Кабулде АҚШ елшісі Адольф Даббс урланды⁴¹. Оны урлап әкеткен маоистік «ұлттық езгі» тобының өкілдері ауған үкіметінен өздерінің тұтқында жатқан үш адамын босатуын талап етті. Х.Амин өкіметі олардың талабын орындаудан бас тартып, еншінің сақталып тұрған Кабл «қонақ үйіне қауіпіздік комитеті күшімен шабуыл жасады. Нәтижеде АҚШ елшісі өлді. Бұл оқиға кейін АҚШ үкіметі АДР ға көмек беруін тоқтатып тастады. АҚШ Кабулден өз адамдарын түгел шақыртты⁴².

15-наурызда Герат қаласында антирежимдік көтеріліс бұрқ етті. Бұған 20 мыңдай адам қатнасты.⁴³

Ауғанстан ішіндегі мәселелер жөнінде Л.Брежневтің ұсынымен СОКП ОК саяси бюросы өтіп, АДР дағы соңғы саяси мәселелер талқылады⁴⁴. Д.Устиновқа төтенше бұйрық бола қалған жағдайда әскери бөлімдер дайын тұруы тапрысылды.

Бұл мәселе төңірегінде КСРО Қорғаныс министрі тарапынан екі вариант жасалды⁴⁵. 1- вариант бойынша бір тәулік ішінде Ауғанстанға 105-әуе дивизиясы кіргізіліп, олардың ішінде мотаризацияланған жаяу полк Кабулге кіреді, ал 5-мотоатқыщтар дивизиясы шекарада тұрады, 68- мотоатқыштар дивизиясы шекараға жақындатылады. Бұл вариант бойынша КСРО әскері Ауғанстанға үш күн ішінде кіріп болады.

II – вариант бойынша Ауғанстанға 2 дивизия кіргізілді:

А.Косыгинге Н.М.Таракимен мәселені сөйлесу тапсырылды. КСРО Қорғаныс Министрлігі КСРО – Ауғанстан шекарасына 2 – дивизия жіберуіне келіміс берілді.

1979 жылы 19-наурыздағы А.Косыгин мен Н.М.Таракидің арасында телефон арқылы болған сөйлесу⁴⁶:

Құжат

Өте құпия

А.Н.Косыгин………………………………………………………………

Тараки жолдасқа айтыңызшы, мүмкін ол кісі

Ауғанстандағы жағдайды айтар

Н.М.Тараки ……………………………………………………………….

Ираннан 4 мың жәй киім киген әскери адамдар Герат

қаласының әскери бөлімдеріне кірді. Кәзір 17-жая

әскер дивизиясы түгел солардың қолында

…………………………………………

Қалада соғыс жалғасуда

Н.М.Тараки ………………………………………………………………

Сіздердің әскерлеріңіз кушка жағынан да, Кабул

жағынан да, Кабул жағынан да келсе болар еді…….

Н.М.Тараки ……………………………………………………………….

Машиналарыңызды біздің тіліміздді түсінетін өзбек,

тәжік жүргізушілерімен қоса жіберіңіз

А.Н.Косыгин ……………………………………………………………..

Өзім де осындай жауап күткен едім. Біздер, жолдастар,

сіздермен соығсты бірге жүргіземіз. Сол себепті бір-

бірімізден қосылып жатпайық. Біз әлі қоңырау

шаламыз, өз пікірмізді айтамыз.

Герат оқиғаларынан қорқып қалған АХДП хатшысы КСРО басшыларымен тез арада кездесуге өзі ұсыныс жасады. 20-наурыз күні Н.М.Тараки Мәскеуге жедел аттанып А.Н.Косыгин, А.А.Громыло, Д.Ф.Устинов, Б.Н.Пономаревтармен кездесті⁴⁷.

Н.М.Тараки осы сапарында Л.Брежневпен де кездесіп Ауғанстанға әскери көмек берілуін сұрады. СОКП басшысы әлі де бұл мәселе жөнінде ойлану керетігін айтты⁴⁸.

1979 жылғы наурыздағы Герат қаласындағы көтеріліс КСРО әскерінсіз, АДР үкіметі тарапынан күшпен басылды⁴⁹.

Ауғанстанның ішкі жағдайы осы оқиғадан кейін күтілмеген тездікен өршіді.Ауғанстан ішінде,армия ішінде тазарту жүргізілді. Әскерилер жүздеп репрессияланды, қанауға алынды. Командирлер арасында өкімет саясатына сенімсіздік күшейді. Бунт инициаторлары көбейді. КСРО әскери кеңсшілеріне территориялық әрекеттер басталды. Олар өлтірілді, ұрланды, қашырылды. АДР дағы КСРО әскери кеңесішелері КСРО ның Ауғанстандағы алғашқы соғыс құрбандары болды.

Кабул мен Мәскеу арасында «өте құпия» деген бұрыштанамен Х.Аминге оның әскери көмек, соғыс техникасын сұраған өтініштері КСРО басшылығына жеткенін, ол жөнінде шаралар қарастырылып жатқаны, көмек міндетті түрде берілетін жөнінде құжаттар тез-тез жөнелтіліп тұрды⁵⁰.

Сәуір айында қаруланған ауған оппазициялар Бадғис, Бадахшан, Тахар, Кунар, Нангархар, Пактика, Пактия уалаяттарында өте күшті шабуылдар жасады. Оппозиция ұрысқа шандап кірісті⁵¹.

Кабулдегі КСРО қкілдері Пузанов А.М., Л.Н.Горесов т.б. кезіндегі Кубадағы тәріздес Ауғанстанда соғысқа дайындау орталықтарын ашу керек деген ұсыныстар айтты⁵¹. Іс жүзінде бұндай орталықтар мотоатқыштар бригадасының іс әрекетіне тек қана бүркеншік үшін керек болды.

Л.И.Брежнев және СОКП ОК саясси бюросының Ауғанстанға жан-жақты көмекті кеңейту саясатына сәйкес Ауғанстанға КСРО дан соығс техникалары, қару-жарақтардың жаңа партиялары үсті-үстіне түсірілді. Жалпы бір мемлекетпен екінші мемлекет арасында қару-жарақ саудасы барлық уақытта өте пайдалы деп саналып келсе, Ауғанстан мен КСРО арасындағы қару-жарақ алыс-берісінен КСРО ешқандай пайда көрген жоқ, керісінше бұл сауда тиімсіз болды. КСРО жағынан берілген техника, қару-жарақ т.б. бәрі Ауғанстанға өте жеңілдетілген шартпен немесе тегін берілді.

Қару-жарақ, соғыс техникалары Ауғанстанға жедел түрде әуе арқылы немесе су жолымен жеткізіліп тұрды. Ауғанстанға толтырылып барған кемелер мен ұшақтар қайтуында жүксіз бос қайтты. Екі мемлекет арасындағы бұл тәрізді қатнас көпе-көрнеу өз экономикасының тамырына балта шабу болғанымен, КСРО басшылары өз іс-әрекеттеріне экономикалық тұрғыдан емес, соқыр идеологиялық тұрғыдан қарады. Бұндай үлкен мәні бар мәселелерге ұсақ-түйек деп қарады⁵².

КСРО дағы әскери өндірістік комплекстер өте жылдам жұмыс істеп жатты. КСРО бірте-бірте шектен тыс шығынға тұншыға бастады. Мемлекеттің стратегиялық шикізат, материал қорлары жұмсалып кетті⁵³. Соғыс техникасы мен құралдарын ең арзан бағамен өндіру үшін оқымысты ғалым, конструкторлар, инженерлер және жұмысшылар ең төменгі айлық жалақымен жұмыс істеп, қару мен техниканы Ауғанстанға жөнелтті. Олар өндірістегі өздерінің еңбектерінің нәтижесінен хабары болмады. Бұл мәселе КСРО партия мен үкімет басшыларын да, қайта-қайта соғыс техникаларына тапсырыс беріп жатқандарды да ойландырған жоқ. Шетелдік валюталар еңбек еткендерге емес, шетелде істеп жатқандар мен жоғарыдағы басшылардың өздеріне, олардың бала-шаға туысқан –туғандарына жетіп жатты⁵³.

1979 жылдың мамыр айының басынан бастап Орта Азия мемлекеттерінің жергілікті ұлт өкілдерінен құралған арнайы батальон құру жөнінде КСРО басшыларының шешімі жасалып, әрекет басталды⁵⁴.

Мамыр айының екісінде КСРО әуекүштері Бас Штабының армия генералы П.И.Ивашутин, аға офицер полковник В.В.Колесниктерге батальонның құрылуына басшылық ету тапсырылды. Міне осы батальон кейін қайта-қайта әскери көмек сұрап жатқан Х.Аминді құлатуда үлкен роль атқарды⁵⁵.

Арнайы тапсырма үшін құрылған бұл батальон (спецназ) «Мұсылманда» батальоны аталды. Оның құрамы әдейілеп тек қана Түркістан және Орта Азия соғыс округтеріндегі барлаушылар мен соғыс округтеріндегі барлаушылар мен мотоатқыштар және танк бөлімшелерінен іріктеп алынды. Оларға қойылған негізгі талап – шығыс тілдерін білуі және дене бітімінің болымды келуі ғана болды. Тек қана зениеттік өзі жүретін 3СУ 23-4 «Шилок» қондырғы экипажына ғана славяндар алынды⁵⁶. Себебі бүкіл КСРО Қарулы күштерінде аталмыш қондырғы игере алатындар тек қана славян ұлтының өкілдері екен⁵⁷.

Батальон ең соңғы үлгідегі жаңа техникамен қаруландырылды. Батальон 5 рота, 2 арнайы топтан құралды⁵⁸. Саны 500 адамнан тұрды. Батальон командирі Х.Т.Халбаев болып тағайындалды⁵⁹. Батальон мамыр айының соңында құрылып бітті. «Мұсылман» батальоні Ташкенттің Шыршық ауданына орналастырылды. Батальон құрамы жаз бойы арнайы дисциплиналық, тактикалық, атқыштық және дене дайындықтарында болып, қыркүйек айының соңында соңғы сынақтан өтті. Бұдан басқа олар КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (МҚК) арнайы бөлімінде қызу дайындық көріп, бірнешеуі алдын-ала Кабулге жіберіліп үлгерілді.

Бұл кезде Ауғанстанжа жағдай әбден қиындады. Пактия,Пактика, Ғазни, Нангархар, Кунар, Балк, Кабул уалаяттарында анти үкіметтік шабуылдар күшейді. АДР үкімет әскерлері оларға қарсы тұрып бақты. Ауғанстан үкімет басшалары КСРО дан әскери көмек сұрауын жиілетті.

1979 ж. 24- мамыр күні СОКП ОК саяси бюросында бұл мәселе және күн тәртібіне қойылды⁶⁰.