№3-комиссаров indd

224
- 
мәтінге толығымен негізделген дағдылар, мәтіннен ақпарат алу және оның негізінде қа-
рапайым ұсыныстар жасау;
- 
ақпаратты тауып, тікелей қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
- 
мәтінде айқын түрде ұсынылған ақпаратты табу;
- 
мәтінге сүйене отырып, қарапайым тұжырымдар жасауға; оқу туралы өз ойларына негіз-
делген дағдылар: оқырманның өз білімінің контекстінде мәтіннің ақпаратын біріктіру, түсіндіру 
және бағалау »:
- 
автордың тікелей білдірмейтін сілтемелерін орнату;
- 
оларды түсіндіріп, мәтіннің жалпы идеясымен салыстыру;
- 
автордың идеясын қайта құру, тек мәтіндегі ақпаратқа емес, мәтіннің ресми элементтері-
не (жанрға, құрылымға, тілге) сүйену [2].
Мәтінді түсінудің орташа деңгейі оқудың негізін толық меңгермеген оқырмандарға тән. 
Мәтіндік хабарларды оқып, олардың негізінде өздерінің құндылықтарын құрастыру үшін бәрі 
көмекке мұқтаж. Бұл өз тәжірибесіне қайшы келмейтін мәтіннің хабарын түсінуге көмектеседі 
және әлемдегі өмірлік тәжірибесі мен көзқарастары олардың тәжірибесіне қайшы келетін сұхбат-
тасушылармен жазбаша байланыс пен ынтымақтастықты меңгеруге көмектеседі.
Мәтінді түсінудің төмен деңгейі оқушыларға адамның сезімін, ой-пікірлерін және өз бетінше 
білім алу туралы білімдерін жазудың жазбаша формаларын қолдану арқылы мұғалімге көмекте-
суге мүмкіндік бермейді.
Оқу құзыреттілігін қалыптастыру педагогикалық тәжірибеде маңызды бағыттардың бірі бо-
лып табылады. (Ауызша және жазбаша мәтіндермен жұмыс істеу, жазбаша мәтіндік жоспар жасау 
және жазбаша мәтіндерді құру) Қазіргі жағдайда оқушыны қалыптастыру әлеуметтік қажеттілік-
тің бірі болып табылады, өйткені баланың жалпы әдеби дамуына кедергі келтіретін факторлар 
бар: кітап нарығындағы жоғары баға,теледидардар мен компьютерлік тәуелділік [3].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында: «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін 
біз жоғары білімді ұлт болуға тиіспіз. Бүгінгі әлемде қарапайым жалпы сауаттылық жеткілікті. 
Біздің азаматтар үнемі заманауи жабдықтармен және қазіргі заманғы өндірісте жұмыс істеу дағ-
дыларын меңгеруге дайын болуы керек. Біздің балаларымыздың, жалпы алғанда, жас ұрпақтың 
функционалдық сауаттылығына үлкен назар аудару қажет. Біздің балаларымыз қазіргі өмірге бей-
імделуі маңызды» [1].
Оқу сауаттылығы - бұл жазбаша мәтіндерді түсіну және олар туралы ойлау, өз мақсаттарына 
жету үшін өз мазмұнын пайдалану, білім мен мүмкіндіктерді дамыту, қоғамға белсенді қатысу. 
Бұл оқу әдістемесі және бағаланатын мәтінді нақты түсіну емес, сонымен бірге мәтінге түсіну 
және түсіндіру, әртүрлі мақсаттарда оқуды пайдалану.
Бүгінгі тез өзгеріп жатқан қоғамда адам өмір бойы білім алуға тиіс. Негізгі құзыреттілік 
тізіміндегі орталық орынды оқу құзыреті алады. Өмір бойы білім мазмұны өзгереді. Сондықтан, 
баланы сөзсіз ұмытып кететін ақпаратпен ғана емес, сонымен бірге оқуға мүмкіндігімен де 
қамтамасыз ету маңызды.
Функционалдық сауаттылық тұжырымдамасы салыстырмалы түрде жас ұғым: ЮНЕСКО-ның 
құжаттарында 1960 жылдардың соңында пайда болды, кейіннен зерттеушілер қолдана бастады. 
Шамамен 70-ші жылдардың ортасына дейін зерттеудің тұжырымдамасы мен стратегиясы ха-
лықтың кәсіби қызметімен байланысты болды. 
Халық арасындағы оқу сауаттылығының дағдарысы тұтастай алғанда халықтың беделінің 
төмендеуі кітаптар мен оқу, демалыста оқыған уақытты қысқарту қазіргі қоғамның өзекті мәсе-
лелерінің бірі болып табылады. Мұғалімдер, кітапханашылар, тәрибешілер әлемнің барлық да-
мыған елдеріндегі жұртшылық осы мәселелерді қарқынды түрде талқылап, мемлекеттік деңгей-
де де, жеке бастамалармен де әр түрлі шараларды қолданады.
Франция 
Францияда оқу мәселесін шешу 80-ші жылдары Мәдениет және үкімет министрлігінің саяса-
тындағы басымдықтардың бірі болды. Француз жасөспірімдерінің өміріндегі оқудың рөлі айтар-
лықтай төмендеді. Социологиялық мәліметтерге сәйкес, 8-16 жастағы жасөспірімдер арасында 
үш айда 25% -ы бірде-бір кітапты оқымаған. Әрбір екінші жасөспірім оқу «күш» деп есептеген.

225
Нидерланды
Нидерландыда кітаптар мен оқуды жаппай насихаттау жүргізілуде. Мұнда голландтық кітап-
тардың жаппай көтермелеу қоры қарқынды түрде жұмыс істейді. Жыл сайын наурыз айында 
кітап апталығы ұйымдастырылып, ел тұрғындарының назарын голланд әдебиетіне аударады. Ма-
усым айында детективтер мен триллер апталығы өтеді. Қазан айында - балалар кітаптарының ап-
талығы. Басқа ұйым - Ақпараттық-құжаттамалық орталық. Ол кітапханаларда және мектептерде 
балалар кітаптарын насихаттау бойынша іс-шараларды өткізу үшін ақпаратты дайындайды және 
таратады.
Ұлыбритания
Ұлыбританияда оқуды насихаттау мәселесі де қоғамдық мәселе болып табылады. Оқуды 
қолдау бағдарламалары 1980 жылдары дами бастады. жеке бастамасы бойынша. 1997 жылы ха-
лықтың сауаттылық деңгейі төмен болғандықтан, Ұлыбритания үкіметі бұл мәселеге айналды. 
Содан кейін мемлекеттік деңгейде Ұлттық оқу жылының жобасы әзірлене бастады. Жоба үш 
жылға есептелген, оның бюджеті 4 миллион фунт стерлинг болды. Жобаны іске асыруға серік-
тестердің кең ауқымы тартылды: мәдениет және білім министрліктері, кітапханалар, шоу-бизнес 
жұлдыздары және т.б. Жоба барысында кітапхана оқырмандардың санын көп адамдар тартты 
және ұстады. Ұлттық оқу жылының қорытындысы бойынша үш нәтиже шығарылды: кітаптың 
жаңа имиджін құру қажет; Ең тиімді нәтижелерге тек әріптестікте қол жеткізуге болады; кітапты 
танымал етудегі жетекші рөл кітапханаларға тиесілі.
Қазіргі қоғамдағы үздіксіз білім беру идеясын жүзеге асыру білім беру жүйесінің негізгі қай-
шылықтарын еңсеруге бағытталған - ақпараттың жедел көлемінің және оқыту кезеңінде адамның 
оны меңгеруіне шектелген мүмкіндіктердің арасындағы қайшылық. Білім беру кеңістігі қарқын-
ды түрде кеңейіп келеді, ақпарат көздерінің шеңбері арта түсуде. Бұл айырмашылық жаңа ақпа-
раттық технологияларды қолдануға қарамастан артып келеді.
Бұл қайшылық білім беру мекемелеріне келесі міндеттермен қарайды: оқушылардың түрлі 
көздерден қажетті ақпаратты алу қабілетін дамыту, олардың ақпараттық қажеттіліктеріне тиімді 
жауап беру және дұрыс оқуы.
Оқу – білімнің және мәдениеттің дамуының негізгі компоненті. Бұл адамның білімін және 
мәдениетін тарату құралы, маманның коммуникативтік және кәсіби құзыреттілігін қалыптасты-
ру туралы куәлік, адам өміріндегі жетістікке жету құралы, білім алу үшін негізгі дағдыларды 
қалыптастыратын және дамытатын әрекет. Қоғамның мүшелері үшін оқу - әлемдік мәдениеттің 
құндылықтарын аудару және меңгеру, ғаламдық ақпараттық қоғамда өмірге дайындық.
Жоғарыда аталған тапсырмаларды орындау іздеу, сыни бағалау, оны өңдеу, қабылдау, түсіну 
және практикалық мақсаттарда пайдалану үшін қажетті білім, дағдылар мен қабілеттер жүй-
есін қалыптастырусыз мүмкін емес. Белгіленген білім мен дағдылардың кең ауқымы әдетте са-
уаттылық тұжырымдамасымен, оқырман құзыретімен байланысты. «Жаңа сауаттылық» кәсіби 
қоғамда, білім беруде, өзін-өзі тәрбиелеуде және басқа да қызмет түрлерінде, сондай-ақ ақпарат-
тық қоғамда адамның әлеуметтік қорғалуының маңызды факторы болып табылады. Мәтіндерді 
сауатты меңгеру дағдысын меңгеру және мәтіндерді түсіну оқушылардың аяқталу сәтіне қарай 
функционалдық сауаттылық деңгейін анықтайтын барлық басқа қабілеттер арасында бірінші 
орынға шығады. Мәтінді жеткілікті түрде түсіну жолдарын оқыту, білім беруді ғана емес, со-
нымен қатар өзекті мәселелердің бірі.
PISA зерттеуіндегі құзыреттілікке (сауаттылыққа) сәйкес олардың мәтiндерiнде, ниетiнде-
гi және формальды құрылымында әртүрлi мәтiндердi түсiну мүмкiндiгi, олардың өмiр сүрудiң 
кеңiстiк контекстiне енгiзуi, тақырыпқа сәйкес әртүрлi мақсатта қолдануға мүмкiндiк беруi, 
берілген мақсатқа сәйкес ақпарат.
Оқуды қолдау және дамытудың ұлттық бағдарламасында оқуға құзыреттілік адамға баспа 
(жазбаша) нысанда ұсынылған ақпаратты таңдауға, түсінуге, ұйымдастыруға және жеке және 
қоғамдық мақсатта табысты пайдалануға мүмкіндік беретін білім жиынтығы ретінде түсініледі.
Оқу құзыреттілігі - білім беру мен кәсіптік қызметтің кең қоғамдық өзара әрекеттесуінде 
қалыптасқан академиялық, әлеуметтік және кәсіби мәселелерді барабар жағдайларды шешуге 
мүмкіндік беретін қарапайым адам мәдениетінің негізінде қалыптасқан оқылымды сақтаудың 
сапасы. Оқу құзыреттілігі - оның зияткерлік (интеллектуалды) қабілеттері мен жеке қасиеттері 

226
негізінде қалыптасатын жеке сапа. Оқырмандардың құзыреті білім беру процесінде әрбір қадам-
ның міндеттеріне қатысты қалыптасатын қызметтің құрамдас бөлігіне ие. Ол пәнаралық білім-
дерге негізделген және әртүрлі дағдылар арқылы - ақпаратты іздеу және талдау, мәтінді түсіну 
және түсіндіру, мәтін туралы бағалау және пікір қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады.
И.И. Тихомирова оқудың білім беру әлеуетін өзінің мән-мағынасын анықтайды: ақпарат, қыз-
мет, рәсімдік, коммуникативті, қайталанбас, символдық және психологиялық.
Оқудың ақпараттық мәні мәтіннен ақпарат алу болып табылады. Оқудың негізгі мәні оқудың 
мақсаты, құралдары, әрекеттері мен нәтижелерін болжайды. Оқудың рәсімдік маңызы дамуды, 
фазалық өзгерісті, олардың реттілігін және оқу жылдамдығын анықтауға мүмкіндік береді. Оқу-
дың коммуникативті мәні оқырманмен автордың байланысын көрсетеді. Тілдік мәні мәтіннің 
декодтауына және тілдің іске асырылуына ықпал етеді. Оқудың психологиялық мәні - бұл мәтінді 
қабылдау.
Оқуды қолдау мен дамытудың ұлттық бағдарламасында оқырман құзыреті «адамға баспа 
(жазбаша) нысанда ұсынылған ақпаратты таңдауға, түсінуге, ұйымдастыруға және оны жеке 
және қоғамдық мақсатта пайдалануға мүмкіндік беретін білімі мен дағдысы» деп анықталады. 
Осылайша, оқуқұзіреттілігінің операциялық және қызмет компоненттері ерекше атап өтіледі.
Оқу құзыретінің іс-әрекетіне негізделген ұқсас көзқарастарды оқырманның құзыреттілігін 
түрлі әлеуметтік-мәдени кодтарда ұсынылған ақпаратты қамтитын жазбаша мәтіндерді таңдау 
және түсіну ретінде анықтайтын жазбаша мәтіндермен жұмыс істеу дағдысын Э.A. Орлова жүр-
гізді [4].
Көптеген елдер жыл сайын жаппай оқудың кең ауқымды мониторингін жүргізеді. Халықара-
лық салыстырмалы зерттеулердің тәжірибесі кең таралған. Соңғы жылдары ересектер мен жас 
ұрпақты жаңа ақпараттық технологияларды оқу үрдісіне әсері туралы экрандағы оқуды қоса 
алғанда, жаңа форматта оқуға баса назар аударылады.
Соңғы онжылдықтарда ересектердің оқуы олардың функционалдық сауаттылығы (немесе са-
уатсыздық) тұрғысынан зерттелді, яғни, заманауи қоғамда тиімді өмір сүрудің күрделі дағдыла-
ры. Оқу сауаттылығы дағдылар мен қабілеттердің негізгі комплексі болып саналады. Бірақ бұл 
тек мәтіндерді оқып қана қоймай, адам ақпараттың қалай жұмыс істейтінін білетіні маңызды. 
1994 жылы сауаттылық мәселесі алғаш рет көтерілді.
PISA зерттеуіндегі елдердің нәтижелері бойынша (Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа 
Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б.) оқушылардың оқу сауаттылығын дамытуға келесі 
факторлар әсер етеді:
1) білім мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);
2) оқытудың нысандары мен әдістері;
3) оқушылардың оқу жетістіктерін диагностикалау және бағалау жүйесі;
4) мектептен тыс және қосымша білім беру бағдарламалары;
5) мектепті басқару үлгісі (мемлекеттік-мемлекеттік нысаны, оқу жоспарларын реттеудегі 
мектеп автономиясының жоғары деңгейі);
6) барлық мүдделі тараптармен әріптестік қағидаттарына негізделген достық білім беру орта-
сының болуы;
7) балаларды тәрбиелеу процесінде ата-аналардың белсенді рөлі.
Еуропаның дамыған елдерінде сауаттылық бүгін де үлкен көңіл бөледі. Қазіргі заманғы үрдіс 
білім саясатындағы өзгерістер болып табылады. Егер халықаралық зерттеулер елдегі оқушылар-
дың сауаттылығының төмен деңгейін көрсетсе, бұл жағдай білім беру саласындағы саясатты өз-
гертуге, оның ішінде оқуға арналған сабаққа қатысты дәлел болып табылады. Көптеген елдерде, 
балалар оқу қолдау саясаты салдарынан оқу және мәтінді «түсіну сапасын факт ел зерттеулер 
жеткілікті төмен немесе жоқ жақсы нәтижелер алды деп» Study үлкен бөлігінде әзірленді - PIRLS 
(Халықаралық оқу сауаттылығы зерттеу прогрессі) және PISA (Халықаралық студенттік бағалау 
бағдарламасы.
Оқушылардың оқу жағдайы - бұл кешенді факторлардың жиынтығы. Көптеген жағдайлар-
да сауаттылықтың төмендеуі академиялық жүктеменің және оқуға ынталандырудың төменде-
уімен байланысты. Тағы бір маңызды фактор - оқырмандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінің 
жоқтығы, оқудың жаңа әдістерін енгізудің жеткіліксіздігі. Тәжірибе көрсеткендей, оқушыларға 

227
жаңа әдістер мен тәсілдерді енгізу жағдайды жақсартуға мүмкіндік береді.
Оқу құзыреттілігі - тәуелсіз оқытудың және заманауи ақпараттық өркениеттің өміріне то-
лыққанды қатысудың негізгі қабілеті.
Осылайша, оқу біліктілігін қалыптастыру білімді, ақпарат пен тәжірбиелік қызметте оларды 
өз бетімен іздестірудің негізгі қабілеттерін дамытуды болжайды, өйткені «өмір бойы оқу» әрбір 
білім алушыға арналған аксиома болып табылады [5].

жүктеу/скачать 3.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: