5 в 050400 «Журналистика» мамандығына арналған

Алматы радиостанциясының қашан құрылғандығы туралы әр түрлі пікірлер бар. Белгілі ғалым Р.Сағымбеков: «Алматыда радиохабарын беру 1928 жылғы ақпанда басталған болатын. Хабар тарататын жүйеге алғашқы күні 60 абонент қосылды. Ал бірер күннен кейін 105-ке жетті. Қолда бар трубка саны бұдан артыққа жетпеді. Олардан басқа байланыс басқармасының клуб күзет ротасының қазармаларына күшейткіштер, кеңестік сауда қызметкерлерінің клубына 600 адамдық аудиторияны қамти алатын «Рекорд» үлгісіндегі 40 күшейткіш орнатты» дейді. Бірақ Алматыда бұған дейін де радиостанция болған. Оның тарихы тіпті 1920 жылдардың басына барады.

1920 жылы Семей майданы таратылған кезде ақгвардияшылардан қолға түскен радиостанция Ташкентке жіберілді. Мұндай станциялардың біреуі Гусериннің басшылығымен Алматыға жетіп, жергілікті қоғамдық және әкімшілік органдардың талап етуі бойынша қалада қалдырылды, ол үлкен еңбекпен орнатылып, жұмыс істей бастады. 1921 жылы әскери орындардың билігінен алынған станция почта-телеграф ведомствосының билігіне көшіп, жұмысын жалғастыра берді. Содан 1926 жылдың сәуір айында әр түрлі себептермен штабтағы адам саны қысқарып, 1 адам ғана қалды. Рацияның жұмысы 1926 жылы мынадай болды: 1926 жылғы 1 тоқсан ішінде (қаңтар – наурыз) қабылданғаны: РОСТА – 32 826 сөз, ЦРК почта-телеграф ведомствосы – 6855, барлығы – 39 681 сөз. 1927 жылғы 31 қаңтарда өткен Байланыс Одағы Алматы ұйымының өндірістік кеңес мүшелерінің мәжілісінде жасаған Алматы радиостанциясының меңгерушісі баяндамасында: «Діңгектер ескірді, оларды ауыстыру керек. РОСТА-ның хабарламасын жаздырып алушыларды тарту жолымен станцияға адам алуды күшейту қажет, сондай-ақ әуедегі сым байланысы үзілген жағдайда Орынбордан телеграмма қабылдауды ұйымдастыру керек» десе, баяндаманы талқылауға қатысқан жауапты адамның бірі: «РОСТА-ның радиохабаршысы өте қымбат тұрады. Сондықтан оған жазылушылар жоқ... Радиоәуесқойлық ісін ұйымдастыруға әрекет жасалды. Бірақ Москвадан айқын емес жауап алынды, ол орталық станциялармен ұдайы және дұрыс байланыс жасап тұруға ешбір кепілдік бермейді. Оның үстіне аппаратура мен оны құрастыру өте қымбат тұрады, сондықтан бұл іс әзірше жүрмей отыр» – дейді.

Алайда Алматы қаласында бір сымды желі радиохабарын телефон жүйесінен бөлуге мүмкіндік беретін қандай да бір приборлармен қамтылмағандықтан, тек қана радиохабарына арналған екі сымды арнаулы желілер тартыла бастады. Телефон сымдары бойынша берілген, сондай-ақ байланыс клубында қабылданған алғашқы хабарлар абоненттер арасында ғана емес, қала халқы арасында да радиоға үлкен ықылас туғызды. Ақпанның 12-нен бастап (1928 ж.) радио хабар бере бастады. Алдымен 60 абонент қосылды, бірнеше күннен кейін олардың саны 105-ке жетті, яғни сатып алынған трубкалар санымен бірдей болды Байланыс клубында, күзет ротасының казармаларында, кеңес саудасы қызметкерлері клубының залында жеке қондырғылармен бірге дауыс күшейткіш 600 адамдық аудиторияға қызмет ететін 4 «Рекорд» қойылды. Одан кейін Талғар, Түрген, Есік, Шелек селоларында дауыс күшейткіштерін орнату жоспарланды. Үкімет мекемелерінің Қызылордадан Алматыға көшуіне байланысты олардың саны кем дегенде 500-ге жетті.

Алматыда РОСТА бөлімшесінің алғаш рет ашылуы жайында мағлұмат беретін «РОСТА-ның Қазақстан бөлімшесінің қызметіне баға беру» деген материалға кезінде БК(б)П өлкелік комитетінің хатшысы болған Құрамысов қол қояды. РОСТА-ның Қазақстан бөлімшесін ұйымдастыру туралы мәселе алғаш рет РОСТА өкілі Алматы қаласына келген кезде қойылған еді. 1929 жылғы 18 тамызда өлкелік комитеттің Секретариаты РОСТА агенттігін құру уақыты келген және қажет нәрсе деп мойындап, Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесіне аса қысқа мерзім ішінде агенттік құру туралы шешімді жүзеге асыруды ұсынды, сөйтіп, Халық Комиссарлар Кеңесі осылай етті де. 26 қыркүйекте өлкелік комитет өзінің хабарламалық аппараты мен РОСТА өкіліне РОСТА-ның Қазақстандағы партиялық-хабарламалық желісін ұйымдастыруды ұсынды. Сөйтіп, РОСТА-ның Алматы бөлімшесінің әрбір округтік комитетінде өз тілшілері болды.

Радиохабарының жаппай дамуы

Бүкілодақтық радио ұзақ уақыт талқылаудың нәтижесінде 1929 жылғы 1 қаңтардан бастап хабар таратудың жаңа айқындалған және түзетілген кестесі бойынша жұмыс істей бастады.

Алайда «Бюллетеньнің» материалдары дегенмен әдістемелік сипаттан гөрі ұйымдастыру сипатына келетін еді. 1930 жылы Мәскеуде алғаш рет аса ірі радиоорталықтар өкілдерінің кеңесі болды. Кеңесте радиохабары жанрларының проблемалары да егжей- тегжейлі талқыланды. «Бізде қазір, – деп атап көрсетті кеңеске қатысушылар, – радиохабарының білікті қызметкерлерін даярлайтын мектеп жоқ. Жағдай бізді бәрін де іс үстінде үйренуге, жұмысты тастамай оқып-үйренуге мәжбүр етуде. Кадрларға деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін 50 радиоорталықтан 2000 радиотораптан және 115 шақты өлкелік, республикалық радиогазеттен тұратын жүйеде, орталық газеттерді қоспағанда, үстіміздегі жылы барлық категорияда кем дегенде 2000 қызметкер даярлау керек”.

Журнал қалыптасқан жағдайды осылай сипаттады. 1930 жылғы 11 қарашада БК(б)П Орталық Комитеті «Газет қызметкерлері кадрлары туралы» қаулы қабылдады. Бұл қаулы радиохабары кадрларын даярлау мен қайта даярлауға да негіз қалады. Көп кешікпей «Бюллетень» Коммунистік журналистика институты жанынан облыстық және өлкелік радиогазеттер редакторларының 4 айлық курсы жұмыс істей бастағанын хабарлады. Жергілікті радиохабары қызметкерлерін даярлаудың басқа әдісі де пайдаланылды: радиотілшілер арнаулы курстарда оқытылды. Бұл мәселенің, әсіресе, ұлт республикаларында, радио алғашқы қадамдарын жасай бастаған жерлерде шешілуі ерекше маңызды болды.

«Бюллетеньнің» редакциясы радиохабары және кадрлар секторымен бірлесіп жұмысшы-село тілшілері мәселелері бойынша Бүкілодақтық кеңес ұйымдастырылды. «Радиохабарының ақпарат бюллетені» бұл проблемаларды «Жұмысшы-село тілшілері радио баспасөзінде» (1931, № 1), «Жұмысшы» тілшілер бөлімдері мен екпінді бригадалар туралы» (1931, № 5) деген және басқа мақалаларында көрсетті. 1931 жылғы қыркүйекте БК(б)П Орталық Комитеті шешімімен радиохабары мен радиобасқармасының ара-жігі ажыратылды.

Радиобасқарма БК(б)П Орталық Комитеті бақылауына көшіп, ал республикалық, өлкелік, облыстық радиохабарлары тиісті радиокомитеттеріне қарады. Осылайша бүкілодақтық радиохабары комитеті құрылып, ол 1933 жылғы сәуір айына дейін жұмыс істеп, тұтастай радиохабарының жай-күйін, жеке-жеке ұлттық, жергілікті радиохабарларын жақсарту жөнінде үлкен жұмыс атқарды. 1931 жылы Қазақстан радиостанция алды, ол жұмысын 1 мамырда бастады. Алматы радиостанциясынан хабар қазақ, орыс, татар, ұйғыр және украин тілдерінде берілді, 6 радиогазет шығарды. Сол жылдың 4 мамыры Қазақстанда радиохабарының жүйелі түрде беріле бастаған күні болып табылады. Екі жылдан кейін радиохабары үшін білікті кадрлар даярлау туралы әңгіме болады. Алматы мен Қарағанды үшін радиотілшілер даярлауға 30 адамдық курс ұйымдастыру ұйғарылады. Бұл кезге қарай республикада 218 радиоторап (22 528 хабар беру нүктелері) болды, оның 31,8% қалалық жерде, 68,2% селолық жерде болды. Хабар тәулігіне орта есеппен 5 сағат 5 минут берілді, оның 2 сағат 4 минуты музыкалық хабарлар, 35 минуты жергілікті, 45 минуты бұқаралық, 35 минуты ақпарат, 35 минуты басқа да хабарлар. Жергілікті хабарларға тәулігіне жарты сағат бөлінді. Хабар қазақ, орыс, өзбек және ұйғыр тілдерінде берілді.

Қазақ Орталық атқару комитеті Президиумының 1932 жылғы 21 сәуірдегі мәжілісінде (№ 36 хаттама) Қазақ АССР радиохабары жөніндегі комитеті туралы Ереже қабылданды. Осыған байланысты Қазақстанда радиохабары тиісінше қайта құрылды. Радиохабары (радиоорталық) Қазақ байланыс басқармасы жүйесінен бөлінді. Осы ережеге сәйкес Қазақ Автономиялы ССР-і территориясында бүкіл радиохабары ісіне басшылық жасау мақсатында Қазақ Орталық Атқару комитеті жанынан радиохабары жөніндегі комитет тағайындалды. Радиохабары жөніндегі комитеттің қарауына мыналар жатқызылды: бүкіл радиохабары ісіне тікелей оперативті басшылық жасау, халықаралық хабар беруге және бұқаралық науқандар өткізуге басшылық жасау; радиохабарын жоспарлау; радио арқылы саяси-ағарту және ғылыми-білім беру жұмысын ұйымдастыру. Радиогазеттер, журналдар, әдеби-музыкалық және басқа хабарлар даярлау және тарату жөніндегі шараларды әзірлеу; басқа облыстардағы радиохабары жөніндегі уәкілдердің қызметіне басшылық жасау.

Радиохабары жөніндегі комитетті оның төрағасы мен орынбасары басқарды, оларды Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Президиумы бекітті. 1933 жылғы 31 қаңтарда КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі «КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы бүкілодақтық радиоландыру және радиохабары комитеті туралы» қаулы қабылдады. Онда: «Радио еліміздің бүкіл шаруашылық және саяси өмірінде айрықша маңызды мәнге ие болуына байланысты КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанынан Бүкілодақтық радиоландыру және радиохабары жөніндегі Комитет құру қажет деп танылсын» делінген. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің 1933 жылғы 27 қарашадағы № 2574 қаулысымен КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы Бүкілодақтық радиоландыру және радиохабары жөніндегі комитет туралы жаңа ереже бекітілді.

Осы ережеге сәйкес Одақтас және автономиялы республикалар Халық Комиссарлар Кеңесі, өлкелік және облыстық Атқару комитеттері жанынан радиоландыру және радиохабары жөніндегі комитеттер ұйымдастырылды, олар Бүкілодақтық радиокомитеттің республика, өлке, облыс шегіндегі жергілікті органдары болды. Қазақ АССР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы радиоландыру және радиохабары жөніндегі комитет (Казрадиокомитет) осылай ұйымдастырылды. Бұл комитеттің төрағасы сонымен бір мезгілде Бүкілодақтық радиокомитеттің уәкілі де болды. Өлкелік радиокомитет бойынша 1934 жылы 9 сәуірдегі бұйрықпен комитеттің мынадай құрылымы бекітілді: Әкімшілік бөлім; Іс басқармасы; Жоспар секторы; Төменгі радиохабары және радиоландыру секторы; Радиохабары секторы; Балалар секторы; Бухгалтерия. Жергілікті радиохабары басқармасында арнаулы әдеби-драмалық, музыкалық редакция, оқу бөлімі және ай сайын берілетін «Методикалық бюллетень» редакциясы болды. Әдеби-драмалық және музыкалық редакция жергілікті радиохабарларының микрофондық материалдарын редакциялаумен және оған арнап бағдарламалар жасаумен айналысты. Кадрлар даярлаумен және қайта даярлаумен айналысатын оқу бөлімінде курстардың кең көлемді желісі, сондай-ақ, музыкалық жоғары оқу орындары мен техникумдары жүйесінде мамандандырылған бөлімшелері болды.

1933 жылдан бастап комитеттің оқу-әдістемелік базаларында Москвада, Ленинградта, Харьковте, Ростовта курстар жұмыс істеді. Оларда радиожурналистер, дикторлар, радиорежиссерлер, көркем радиохабарлар бойынша, фабрика-завод тораптарының жұмысы бойынша, саяси радиохабарлары мәселелері бойынша дыбыс жазатын операторлар оқыды немесе кәсіби шеберлігін арттырды. 1936 жылдан кейін радиоақпарат және радиохабары комитеті өз функциясын Қазақ ССР Халық Комиссарлар Кеңесі жанында жүзеге асырды.

Радио желісі күшті дами бастады, осыған байланысты Қазақ радиокомитетінің құрылымы 1939 жылы штаттық кестеге сәйкес мынадай болды: Басшылық; Үгіт және насихат секторы; «Соңғы хабарлар» редакциясы; Музыкалық хабарлар редакциясы; Әдеби-драмалық хабарлар редакциясы; Балалар хабарлары редакциясы; Шығару секторы; Тақырыпты жоспарлау және кесте секторы; Бұкаралық жұмыс және радиотыңдаушылар хаттары секторы; Радиоландыру бөлімі; Радиоәуесқойлар секторы; Бақылау инспекторлық топ; Механикалық хабарлар бөлімі; Тораптық хабарлар секторы; Атқарушы адамдар; Қызмет көрсетуші адамдар; Кадрлар секторы; Арнаулы бөлім. Сөйтіп, соғыстың алдындағы онжылдық ішінде Қазақ радиохабары жаппай даму фазасынан өтті, өзін орнықтырудың жолдары мен формаларын іздеді.

1. Радиоландыру ісінің Қазақстанда басталуы.

2. Радиохабардың даму кезеңдері.

3. Радио пайда болуының алғышарттары.

4. Радиохабардың даму кезеңдері

5. Қазақ жеріндегі радиоландыру ісі

6. Алғашқы граммофондар мен күйтабақтар туралы

7. "Ауызша" газет деген не?

8. Түркістан Республикасының ақпарат жүйесі

9. Ақпарат хабарларына қойылған талаптар

10. Радио Достары Қоғамы

11. Алматы радиостанциясы

12. Радиохабарының жаппай дамуы
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы кеңестік радио

(1941-1945 жж).

Отан соғысының басталуымен көптеген хабар таратушы радиостанцияларды батыстан шығысқа қарай эвакуациялау міндеті жүктелді. Бұл шараның әсерінен радиостанциялар жұмысы қысқа толқынға және үш арнадан бір арналық хабарға көшті.

"Соңғы хабардың" ең алғашқы әскери саны неміс фашистерінің Ресейге шабуылы жөнінде үкімет хабарламасынан кейін 45 минуттан соң эфирге шықты. Осындай жедел ақпарат тарата білген ресейлік радиостанциялар 1943 жылы соғысқа дейінгі дәрежесінен асып түскен. Осы алғашқы ақпараттан бастап соғыс аяқталғанға дейін "Совинформбюроның" 7 мың корреспонденциясы берілген. 1941 жылдың 7 қарашасында жау Мәскеудің түбінде тұрғанда Ұлы Қазан мерекесіне арналған парадтың өткізілуі жайында репортаждың радиодан берілгені ел қорғаушыларының қайратын қамшылап, рухын көтеріп, жаңа ерліктерге бастағаны тарихтан мәлім. Яғни, радиоэфирдің қуатты күші, мықты әсері, жүргізер тәрбиесінің ықпалдылығын баян етеді. Тіпті, радиохабардың маңыздылығына, әсерлілігіне көңіл бөлінгендігі соншалықты, Бүкілодақтық радио ақпараттарынан басқа арналарды тындауға рұқсат берілмеген. Сымдық хабар таратушы репродукторлардан басқа радиоқабылдағыштардың бәрін үкіметке өткізу жөнінде шаралар қолданған, өткізбегендерді жазалауға дейін барған. Мұның өзі бір ғана идеологияның үстемдік құруын, басқа насихаттың жүрмеуін қадағалау негізінде, Қызыл армияның даңқына нұқсан келтірмеу жолындағы әрекеттер екені аян.

Бүкілодақтық радионың шығысқа эвакуацияланған себебінен және күшті радиостанциялардың көшірілуінің әсерінен Қазақ жеріндегі радио қызметі де жандана түсті. Қазақстандағы халық майдандағы хабарларды жиі әрі сапалы тыңдап отырды. Жамбыл ақынның "Ленинградтық өрендерім" өлеңінің сонау Ресей қаласының аспанында қалықтауы да осы таратушы станциялар жұмысының әсерінен деуге болады. Мәскеуде Левитанның дауысы қалай саңқылдап, жауды түршіктірген болса, қазақ жерінде Әнуарбек Байжанбаев дауысының құдіретті әсері елді ерлікке, еңсесін түзеуге шақырды.

1943 жылдың 1 тамызынан бастап Бас қолбасшының кеңес жауынгерлерінің жеңісін жариялаған бұйрықтары беріліп тұрды. Бұйрық оқылған соң артиллериядан салют берілді. Соғысқа дейінгі музыка және әдебиет бөлімі кейін бірігіп, әдеби драмалық хабарлар бөлімі деп аталды. Олардың негізгі жанры публицистика мен деректі проза болды. Осы кезде радиофельетон, памфлет дамыды. Жауынгерлік радиопублицистика өріс алды. "Әдеби күнделік" деп аталатын, айына бір рет шығатын жаңа радиохабар пішіні пайда болды. Оған қатысқан журналистер, әдебиет өкілдері қоғамның келелі мәселелерін сөз етіп, сахна саңлақтары да радиодан жиі өнер көрсетті. "Мәскеу театры - фронтқа" деген айдармен радиоспектакльдер беріліп тұрды.

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы хабарлар әсері отандас әскерлерге қуат қосып, ерліктерге жігерлендіріп отырған. Сол қаһарлы соғыстың бағыт-бағдарын халқымыз бақылап, жеңістерге куанып, жеңілістерге күйініп отырғандықтары жайлы бүгінгі күнге дейін айтылып, жазылуда.

Гитлерлік Германияның жеңілуіне жүргізіліп отырған идеологияның белсенді құралы бола алған Қазақ радиосының да қосқан үлесі зор. Сол жылдардағы Қазақ радиосынан берілген хабарлардың мазмұндық, жанрлық, пішіндік ерекшеліктері молыға түскен. Көбінесе елде жарияланған төтенше жағдайға байланысты қысқа ақпараттар берілген. Мысалы, 1943 жылдың 13 шілдесінде берілген ақпарат мазмұны келелі бір радиоочерк немесе радиосуреттемеге негіз болатындай:

"Ұлы Отан соғысы кездерінде 1941 жылдың 12-14 маусым күндерінде Қазақстаннның астанасы Алматыда 336 атқыштар дивизиясы құрылды. Дивизия атақты Чапаевтың үзеңгілесі генерал-майор Панфиловқа тапсырылды. Генерал дивизияға жауынгерлік тәрбие беріп, 18 тамызда майданға аттанды. Бауыржан Момышұлы сияқты командирлер тәрбиелеп өсірді, политрук Мәлік Ғабдуллин мен қызыл әскер Төлеген Тоқтаровқа Совет Одағының Батыры атағы берілді", - (ҚазТАГ) делінген.

Сонымен қатар майданға материалдық көмек көрсетіп жатқан тылдағы еңбеккерлер ерліктері жайлы да көптеген хабарлар берілген. Семей облысы, Абай ауданы «Қызыл адыр» колхозының тұрғыны, 110 жастағы Тоқтай есімді қарияның сөзі берілген: "Германияның жендеттері елімізге бас салғанда мен өзімнің 11 баламнан тараған 40 немереме елін қорғау үшін аянбай күрес деп нұсқау бердім. Немерелерім менің бұл өсиетімді орындады. Олардың бәрі де ордендер мен алғыстар алып қайтты...". Міне, бұл хабарда сол тұстағы идеологияның қуатты күші байқалады. Мұндағы бір ғана отбасының ерлікке пара-пар өмірі үлкен бір очеркке немесе әдеби туындыға өзек болар сөзсіз.

Соғыс кезіндегі радиохабарлары көбінесе митингтік, насихаттық түрде берілетін. Соның бірі - ақын Виктор Гусевтің "Тыңда, фронт!" атты күн сайын бір сағаттан берілетін бағдарламасы. Майдандағы бауырласқан, бір мақсат үшін күресіп жатқан жауынгерлер ерліктері тақырып болған небір тамаша өлеңдер, әндер, пафосқа толы туындылар соғыс кезіндегі радиопублицистиканың көрнекті мысалдары бола алады. Тіпті, "Евгений Онегин" операсынан үзінділер берілуі, "Василий Теркин" поэмасынан, "Соғыс және бейбітшілік" романынан бөлімдердің оқылуы, әрине, үлкен рухани күш бергені анық. Музыкалық хабарлардың көптеп берілуі де жауынгерлерді жеңіске бастады. Мысалы, Ресей әскерлері "Священная война" әнін салса, қазақ жауынгерлері "Жас қазақ" әнін шырқады. Әр тілде, әр жүректе айтылғанымен жеңіске жетуге деген арман ортақ болатын.

1942 жылдың 1 маусымында партизандарға арналған бағдарламаның алғашқы саны шықты. Жер-жерде партизандық күресті дамыту арқылы да кеңес әскерлері көп жеңіске жеткен. Сондықтан мұңдай хабардың ашылуы қажеттіктен туған. Майдан шептерінен жеткен жеңістерді хабарлап, партизандардың еңсесін көтеретін радиотуындылар берумен бірге "Партизандарға кеңес", "Қалай жаудың қатынас құралдарын жою керек?", "Маскировка жасау шеберлігі" т.б. айдарлардың өз тыңдармандарына көп көмегін тигізгені ақиқат. Сонымен бірге радиодан туған-тусқандардың, жолдастардың бір-біріне амандық білдірген хаттары да берілді, мұның өзі пошта қызметінің мүмкіндігі жоқ кезде адамдарды моральдық тұрғыдан демеуге көмек берді. Осы кезде тылдағы адамдар да майдандағы жауынгерлерден кем қалмай еңбек майданында күресті. Сондықтан, көптеген хабарлар беріліп, айдарлар ашылып, еңбек жеңістерінен хабардар етіп отырған.

1945 жылдың 2 мамырында атақты Ресей репортері Лазарь Маграчевтің дауысы 14 сағат 45 минутта Берлиннен естілді: "Қымбатты жолдастар, отандастар! Сіздердің корреспонденттеріңіз Берлиннің орталығындағы Унтер ден Линден көшесінен сөйлеп тұр. Рейхстагтың үстінде біздің алқызыл ту желбіреп тұр, ал көшелерінде біздің әскерлер алшаң басып жүр" деген сөздері тарихи жеңісті бүкіл әлемге жариялады. Ал, 1945 жылдың 2 мамырында 23 сағат 30 минутта Маграчев Берлиннен: "...дәл осы сәтте Германияның тізе бүгіп, Кеңес Одағының жеңгені жөніндегі құжатқа қол қойылып жатыр!" деп хабарлады. Радиорепортаждың нағыз үлгісін, шапшаңдықтың өнегесін осылайша танытты радиожурналистер. Ал, 9 мамыр күні И.В. Сталин халыққа арнап сөз сөйлеп, фашистердің толық жеңілгенін хабарлады. Осы күні 22 сағатта салют беріліп, Жеңіс мерекесі қазақ жерінде де тойланып жатты. 1945 жылдың 24 маусымында гитлерлік Германияны жеңуге арналған әскери парадтан репортаж берілді. "Отанымыз - Москва" деген идеологиямен нәрленіп өскен біздердің ата-аналар бойында патриоттық рух керемет болатын. Олар Мәскеу үшін бастарын өлімге тікті, Мәскеу үшін отқа түсті. Тылдағы халқымыз Мәскеу үшін аянбай еңбек етті.

Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі радио (1946 – 1950 жж.).

Халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту жылдарындағы радиохабарлардың даму бағыттарына әсер еткен мынандай жағдайлар болды: осы мәселені дәйекті зерттеп қабылдаған тарихи ақпан пленумының шешімдері, ленинградтықтардың өнеркәсіп өнімдерін арзан, тез әрі сапалы өндіруді ұйымдастыру саласындағы үндеуі және қазақстандық колхозшылардың Сталинге хаты. Міне, осы үш құжаттан туындайтын міндеттерді негізгі межеге алып, бағыт ұстаған жергілікті, облыстық, республикалық радиокомитеттер соғыстан кейінгі халықшаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту ісіне өз үлесін қосып отырды.

1946 жылдың басында ҚК /б/ Орталық Комитетінің XIV Пленумы Қазақстан ауылшаруашылығының 1946 жылғы міндеттерін белгілеп берді. Осы жылдың 24 июлінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясы «Қазақ ССР-ның халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамытудың 1946-50 жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заңды» қабылдады. Соғыстан кейінгі колхоздарды қалпына келтіру мерзімінде тәжірибелі, беделді колхоз басшылары, колхоз өндірісінің озаттары өсіп шықты. Ауыл, селоларда жергілікті партия органдары күш алды.

1950 жылдың екінші жартысынан бастап 1960 жылдың алғашқы жартысына дейін колхоздардың біразын совхозға айналдыру процесі жүзеге асырылды. Осы тарихи оқиғалар - тарихшылар арасынан әлі күнге дейін өз бағасын ала алмай келе жатқан мәселе. Біраз тарихшылар бұл жайды жақтады, біразы қарсы болды. Одан колхоз өзінің өмірін сүріп бітті деген ұғым қалыптаспауы тиіс, қайта колхоз құрылысы әрі қарай нығая түсті деген орынды сияқты.

Әуе толқынында сол кезде шыққан бүкіл хабарларға тән бір қасиет – қарадүрсіндіктен бой тарту басым. Техникалық құрал-жабдықтардың (диктофон, репортерлердің т.б.) жоқтығына қарамастан эфирге жанды дауыс шығаруға талпынушылық бар. Бұл орайда негізгі мәселеге байланысты тыңдарман хаттары, журналистік түсіндірмелер, хабар барысында қойылатын жетекші сұрақтар, қысқасы, материалды эфирге шығару әрекеттерінің бәрінен өткенді қайталамауға тырысу бар болғандығы көрініп тұр.

Елдің өнеркәсібі дамыған сайын, ауылшаруашылығын механизациялау етек алды. Осылайша, Қазақстанның халық шаруашылығын дамыту процесінде негізгі рөл атқарған аталмыш мәселелердің көпшілігі қазақ радиохабарларың зерттеліп отырған кезеңдегі негізгі тақырыптары болып отырған. Өйткені, идеология өмірмен әрдайым өзектес. Мемлекетік билік, халық, әлеуметтік жағдай, саясат бір-бірімен тығыз байланыста өмір сүреді. Экономика - саясаттың нәтижелі жиынтығы деген пікірді қазақ радиожуралистері жақсы түсінгендігі әр хабардан көрініп, атойлап тұрғандай. Осы мәселелер жөніндегі үндеулер, үндеуге үн қосушылар, пікірлер, жылт еткен жаңалықтар радиожурналистердің назарынан тыс қалмаған. Қазақ радиосының эфирінен бір жарты жылдықта 40 колхоз төрағасының сөзі, 20-дан астам директор, үздік механизаторлар, 29 Соцалистік Еңбек Ерлерінің, 16 облыс-аудан, партия басшыларының сөздерінің ұйымдастырылуы осы айтылған пікірлерге дәлел бола алады.

Осы ретте радионың ықпалын ерекше атап өту керек сияқты. Қолына газет-журнал ұстауға мүмкіндігі жоқ, күні бойы еңбек майданында, немесе станок қасында тұрған еңбеккерлердің құлағы радио дегенде әрдайым түрік тұратын. Оның үстіне біраз ғана бұрын біткен Отан соғысының барысын жұрт радиодан Левитан мен Байжанбаевтың үні арқылы тыңдап үйренген болатын. Сол соғыстың бар жаңалықты радиодан күтуге машықтандырғаны айқын.

Ол кездегі идеологияның қуатты болғаны соншалық, көптеген хабарларда асыра сілтеу, әсірелеу басым. Мысалы, «Оңтүстік Қазақстан облысының социалистік егіс даласына арналған хабар», «Ауыл, деревняда социалистік үгіт-пропаганды жұмысының маңызды міндеттері», «Халық Ленин мен Сталин үйреткендей қызмет етейік» т.б. хабарлар. Жоғарыдағы даланың өзін социалистік деу сарыны үнемі сезіліп тұрады.

Соғыстан күйреген шаруашылықты қалпына келтіруге арналған бесжылдық жоспарды орындау жолына елді жұмылдыруда радионың қызметі орасан зор болды. Қазақстанда соғыс болмағанымен де Ресейдің қираған елді мекендеріне материалдық, техникалық көмектер жіберілді. Осындай шараларды адамдардың санасына сіңірудегі радионың рөлі ерекше. Есту арқылы сана-сезімге әсер жасау – радионың басқа ақпарат құралдарымен салыстырғанда басты артықшылығы. Сондықтан да халық алдына жауапты бүкілхалықтық міндеттер қойылды әрі БАҚ-қа міндет етіп жүктелді. Радиодан күніне сан рет қайталап беру арқылы идеология мақсаты орындалды. Ол міндеттер төмендегідей болатын:

• 
  Социалистік жарысты өрістету;
  
• 
  Өндіріс технологиясын жетілдіру;
  
• 
  Кәсіпорындардың мүмкіншілігін толық ұйымдастыру;
  
• 
  Стахановтық жұмыс әдісін ұйымдастыру;
  
• 
  Технологтар, конструкторлар арасындағы мамандық жөнінен жарысты ұлғайту;
  
• 
  Жұмыстағы озат тәжірибелер, тапқырлар жаңалықтарын көпшілікке жеткізе білу;
  
• 
  Еңбеккерлердің ойдағыдай жұмыс істеуіне жағдай туғызу үшін ұйымдастыру техникалық шараларын ұштастыра жүргізу, ауыр жұмыстарды механикалық жолға салу.
  
• 
  Шикізатты, отын, материиалдар, электр қуатын үнемді пайдаланып, өнімнің бағасын арзандату, ол үшін нормалы жолға салу;
  
• 
  Өндірісте мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту;
  
• 
  Еңбекшілерге мәдени қызмет көрсетуді жақсарту, оларды коммунизм рухында тәрбиелеу;
  

Өздері өмір сүріп отырған тұстағы қоғам өмірі, ішкі және сыртқы жағдайлар, әлеуметтік, экономикалық мәселелері т.б. адамдар өмірімен сабақтас болып келетіні мәлім. Сондықтан да, өмірмен өзектес хаттардың радио редакциясына ағылуы, жүрек жарды пікір-тілектердің айтылуы орынды еді. «Бізге хат келіпті» айдарымен берілген хабарлардан халықтың үні естіліп тұрғандығы байқалады. «Жылан түлеп, терісінің сыртқы қабығын алмастырған кезде қандай әлсіз болса, қоғамның бір кезеңнен екіншісіне өтер шақта халық та сондай күйге тап болады», - деп жазған ғалым Л. Гумилев пікірі сол кездің де, қазіргі шақтың да анықтамасы бола алатындай. Бұл жылдар хабарларының бір ерекшелігі – экономикалық түсініктемелер, кеңестер беріліп тұрған. Оған айғақтың бірі – К. Маркстің «Капиталының» өзекті жерлері әуе толқынынан оқылуы.

Тіпті радиохабарлар тиімділігін арттыра түсуі үшін қоғамдық рейд, көшпелі редакция сияқты журналистика пішіндері жақсартылып, жолға қойылған. Бұл тұста ел мүддесін жүзеге асырушылардың жақсы істері жайлы радиорепортаждар жиі орын алып тұрған. Мысалы, 1945 жылдың 16 маусымында берілген мына бір хабар жүкті әйелдер мен босанған жас аналарға арнайы ауылшаруашылығы өнімдері дүкенінің алдынан берілген репортаж. Дүкен директорының, сатушылардың сөздері, балалардың дауыстары, тілек, сұраныс, телефон шырылы т.б. репортажға қатысты детальдардың әсерінен тыңдаушы көз алдына өзіндік сурет келеді.

1947 жылы радио рөлі күрт күшейді. Халыққа ақпарат таратуда, саяси тәрбие беруде, елдің мәдени деңгейін арттырудағы беделі арта түсті. Жаңа радиоциклдар – «Біздің Отан», «Күн тақырыбында», «Ғылым мен техника жаңалықтары» т.б. пайда болды. Зерттеліп отырған тұстағы радиохабарларында негізінен газет материалдары көп пайдаланылғанымен, озаттар тәжірибелері туралы ұйымдастырылған, басқа тыңдармандар атымен эфирге шыққан материалдарды көптеп кездестіруге болады. Ал, ол хабарларды дайындаған радиожурналистер екендігі жинақы айтылған ой-пікірлерден, нақты түйіндерден көрініп отырды. Мысалы, ЛКСМ Орталық Комитетінің қызметкері Құрмановтың «Жазғы спорт маусымын ұйымшылдықпен қарсы алайық», трактор бригадасының бригадирі Таутановтың «Біз техниканың жоғары өнімділігіне қалай жетіп отырмыз?», жетісулық қызылшашы Б. Тәтенованың «Қант қызылшасынан мол өнім алудың тәжірибесі жөнінде», Ермековтың «Ғылыми еңбектердің жоғары идеялығын жақсартайық» деген сияқты көптеген тақырыптар дәлел бола алады. Яғни, «насихатшылық әдістердің бір сарындылығы, олардың ұрандық, мінберлік сипаты білініп тұрды. Мұндай жағдайда ақпараттың негізгі шындығынан гөрі идея басым болатын. Ал, шындық соның бағынышында болып, қосалқы сипат алатын және айғаққа айналатын.

Шаруаға агрономиялық кеңестер, өсімдік шаруашылығы, ара өсіру, ауыспалы алқап, тыңайтқыштар пайдалану жөнінде хабар берілді. «Шаруа радиогазеті» ауыл шаруашылығын жақсартуға, оның табыстылығын арттыруға байланысты көптеген мәселелер жайында хабар дайындады. Міне, осы шаруа радиогазетінің лайықты жалғасы болып келген ауыл шаруашылығы еңбеккерлеріне арналған хабарлар халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту ісіне зор үлес қосқаны тарихи шындық.

Осы тұста радиохабарлардың жиі қолданылған формаларының бірі – радиомақала. Оның себебі, үстемдік етуші идеологияны халық жадына тереңірек сіңіру үшін әртүрлі саяси, қоғамдық тақырыптар, осы мақалаларда қозғалды. «Радиомақала радиода көбінесе қоғамдық-саяси және ғылыми техникалық мәселелерге арналады. Оның көлемді әдетте газеттегіден кішірек болады» - делінген журналист анықтамалылығында. Көлемінің кіші болуы әрине, радионың спецификасына байланысты.

Республикамызда болып жатқан қоғамдық – саяси, мәдени-рухани, әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің үрдіс алуы – коммунистік идеологияның саяси сахнадан түсуімен байланысты. Сондықтан, ғасырға жуық біржақты, тоталитарлық үстемдік мүддесіне бағынып келген радиожурналистикаға жаңаша көзқарас туды, жаңа бағытпен, бағдармен дами бастады. Осындай кезде өткен мен бүгінді, ескі мен жаңаны салыстырып қарау арқылы радиожурналистиканың тарихын тарызылау, баға беру қажеттігі туындайды.