А агародная // Franciszkańska, am Kloster str., Огородная Агародная №2 — Касцёл Маці Боскай Анёльскай I манастыр францысканцаў

13 лістапада 1944 г. будынак быў перададзены пад Гарадзенскі абкам КП(б) Б. Пасля пераезда абкама ў будынак па вул. Савецкай, дом стаў жылым. У 1964 г. распачаўся ягоны капітальны рамонт, у выніку чаго тут з’явіўся трэці паверх. Две сям’і, якія да гэтага займалі першы паверх, атрымалі новыя кварціры ў іншых дамах, а увесь першы паверх быў адведзены пад гарадскі “ЗАГС” і “Дом бракосочетаний”, які быў арганізаваны на базе “ЗАГС”а ў лістападзе 1966 г.. Капрамонт 1970-х гадоў і нядаўні рамонт напярэдадні "Дня горада" яўна не пайшоў на карысць, паколькі пасля такіх рамонтаў былі цалкам страчаны на будынку ўсе каштоўныя архітэктурныя дэталі.

На 1930 г. гаспадаром дама па вул. Віленская № 12 быў Браніслаў Рошка [ ДАГВ Ф. 46. – Воп. 1. – Спр. 19. - Арк. 19 зв. ].

У былым будынку па адрасе вул. Кашавога № 55а пасля вайны працаваў Гродзенскі кааператыўны тэхнікум. У лістападзе 1970 г. было прынято рашэнне пра ягоны знос.

У маі 1958 г. другі паверх сінагогі быў перададзены Гродзенскім мастацкім майстэрням. Асобныя памяшканні сінагогі да лістапада 1967 г. займаў аптэчны склад.

Прачысценская царква была пабудавана ў ХІІ ст. і адносіцца да Гарадзенскай архітэктурнай школы. Пры яе пабудове ў муроўку з плінфы былі ўведзены шліфаваныя камяні, а таксама былі выкарыстаны галаснікі і паліваная плітка. Знешні выгляд царквы адлюстраваўся у двух гравюрах – Адэльгаўзера–Цюндта 1567–1568 гг. і Тамаша Макоўскага 1600 г.. На жаль, якасць гравюры Цюндта-Адэльгаўзера 1567 г. застаўляе жадаць лепшага, а таму на паставе гэтага малюнка цяжка сцвярджаць які храм на ім — перабудаваны з таго, што быў у XII ст., ці зусім новы. Археолагі пакуль таксама нічога канкрэтнага на гэты конт негавораць.

Царква мела статус Саборнай – галоўнай царквы горада. З гістарычных крыніцаў вядома, што Саборная (галоўная гарадская) Прачысценская царква ў Гродна існавала ўжо ў 1506 годзе, прыблізна на тым самым месцы, дзе стаяў храм у XII ст. Пры ёй знаходзіўся духоўны суд.

Згодна з Н.Сліж, дзейнасць царквы падтрымлівалася ахвяраваннямі братоў Валовічаў (1526), Іллі Астрожскага (1539), гарадзенскага харужыя Якуба Кунцэвіча і яго жонка Барбары Фурсаўны (1614), пісара ВКЛ, дворнага паскарбія, падканцлера ВКЛ, жамойцкага старосты Яраша (Гераніма) Валовіча (1626), Мікалая Рабея Гнайніцкага (1634). У скляпеннях царквы былі пахаваны прадстаўнікі мясцовай шляхты - Іван Андрэевіч Сапоцька (1578), жонка Івана Іванавіча Валовіча Марына Мялешкаўна і інш.. Грошы на царкву пералічыў і князь Міхаіл Глінскі, які атрымаў спадчыну ад кіеўскага ваяводы Дзмітрыя Пуцяты, а сам дар быў зацверджаны Вялікім князем Аляксандрам.

Аналіз "Увалочнага вымярэння Гродна 1560 г." і больш ранніх судовых дакументаў, дазваляе зрабіць выснову, што ў XVI ст. храм быў толькі саборным і прыхадскім, але не манастырскім. Праўда, непадалёку, паміж сучаснымі Новым замкам і тэатрам, мясціліся драўляныя забудовы "Старых пань", г.зн. праваслаўнага жаночага манастыра.

Царква зрабіла непасрэдны ўплыў на фарміраванне гэтага раёну горада. За царкоўнымі могілкамі была другая гарадская лінія ўмацаванняў, а сама царква ўваходзіла ў абарончую сістэму горада, якая пазней пераўтварылася ў вуліцу Ад Рынку да царквы. Тут у асноўным пражывалі прадстаўнікі духавенства і шляхты.

На тэрыторыі вакол царквы знаходзіліся дамы свяшчэннікаў, званіца, гападарчыя пабудовы, могілкі. Пры царкве існаваў шпіталь для ўбогіх, на які былі вылучаны грошы ад польскага караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста (1565). Выплаты на яго здзяйсняліся і ў XVIIІ ст. Прачысценскай царкве належалі землі ў в. Альшанка, в. Грандзічы, пляцы на вуліцы Падольная. Апошнія перайшлі ва ўладанне да гарадзенскага кармеліцкага кляштара ў 1670-х гг.

Жаночы базыльянскі ўніяцкі манастыр узнік пры Прачысценскай царкве каля 1633 г.. Пачатак манастыра звязаны з прыездам з Вільні ігумені Васілісы Сапежанкі, дачкі віленскага ваяводы, і 4 манашак, калі з дазволу мітрапаліта Іосіфа Вельяміна ? Руцкага манашкі-базыльянкі часова пасяліліся пры Саборнай Прачысценскай царкве. Прыблізна ў гэты час для іх былі выкуплены прылягаючыя да храма надзелы зямлі, што бачна з судовай спрэчкі з магнатам Храптовічам.

У выніку дзеянняў варожых войскаў падчас вайны 1654–1667 гг. з царквы былі забраны ці знішчаны архіў, званы, усё ўнутранае ўбранне, былі замардаваны і забіты свяшчэннікі. Аднак пасля вайны царква працягнула сваю дзейнасць. Падчас пажара каменная саборная Прачасценская царква згарэла і манашкам-базыльянкам давялося на яе месцы збудаваць новую - драўляную.

У І720 г. на тэрыторыі манастыра ізноў адбыўся пажар: згарэў храм і келлі. У гэтым жа годзе ўніяцкі мітрапаліт Леў Кішка знайшоў грошы на аднаўленне манастыра. На нашую думку, царква Раства Багародзіцы і каменны кляштар пры ёй былі пабудаваны ў 1720-1726 гг. ( па іншых звестках - 1726-1751 гг. ). Аўтарам праекта быў адзін з самых таленавітых архітэктараў Рэчы Паспалітай таго часу - Іосіф Фантана III, прадстаўнік цэлай дынастыі італьянскіх архітэктараў, які працаваў на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага. Цікава, што гэты таленавіты чалавек, акрамя манастыра базыльянак, спрабаваў удзельнічаць у будаўніцтве новага калегіўма гродзенскіх іезуітаў, але не атрымалася — не пагадзіўся з аплатай. Таксама, даволі верагодна, што ён пабудаваў палац уніяцкага мітрапаліта (сучасная Маставая № 40).

Новы храм базыльянскага жаночага манастыра быў пабудаваны ўжо пасля Замойскага пагаднення 1720 года, г.зн. былі ўлічаны змены ў літургічнай практыцы ўніяцкай царквы. У сувязі з гэтым алтарная частка храма была зарыентавана падобна як у каталіцкім касцеле. Пасля скасавання ўніі манахінь-базыльянак выгналі ў 1843 г., а манастыр засялілі праваслаўнымі манашкамі з Магілева. Новым гаспадарам дастаўся і архіў базыльянак, які, праўда, невядома куды пасля знік.

Праваслаўны жаночы манастыр патроху абустройваўся і напачатку XX ст. быў даволі квітнеючым цэнтрам праваслаўя. У 1860-я гг. прыбудавана «цёплая» царква св. Сергія Раданежскага; у 1891 г. да ўсходняга тарца жылога корпуса прыбудаваны павярховы гаспадарчы корпус у якім, па словах старажылаў, рабілі самыя лепшыя ў Гродне коўдры.

Пасля высялення манахінь у 1958 г. комплекс знаходзіўся ў жахлівым стане. У жніўні 1960 г. памяшкання былога манастыра былі перададзены медінстытуту пад інтэрнат для студэнтаў. Па камсамольскаму даручэнню яны зрывалі з храма крыжы. У верасні 1961 г. папярэдняе рашэнне гарвыканкама было адменена і ўсе памяшканні манастыра былі перададзены Гродзенскаму абласному камітэту “ДОСААФ”. Тут знаходзіліся аўтаматаклуб, радыяклуб, школа ПВА, аўтамабільная школя, а так сама адміністрацыя абласнога і гарадскога камітэтаў “ДОСААФ”.

Пазней у 1976 г. ён патрапіў у рукі добрага гаспадара - Рэспубліканскага музея атэізма. Паступова ў выніку правядзення даследчых, праектных і рэстаўрацыйных работ комплекс ператвараецца ў адзін з самых прыгожых і каштоўных архітэктурных комплексаў у Гродне.

Рэстаўрацыйныя работы вяліся пад кіраўніцтвам мінскага архітэкгара Галіны Жаровінай, якой шмат у чым дапамагаў яе муж, Вапянцін Калнін. У той час у Гродне гэта быў першы праект, які рэстаўравалі па сапраўднай навуковай методыцы і ў поўным аб'ёме, згодна з еўрапейскімі стандартамі. Праект рэстаўрацыі храма ўлічыў рэлігійныя асаблівасці і гісторыю помніка. А таму веруючаму, які зараз наведвае храм Раства Багародзіцы сам храм падаецца дзіўным, бо ён падзелены ў інтэр'еры архітэктурна-мастацкімі сродкамі папалам. Ход архітэктара Жаровінай заслугоўвае пахвалы — простымі сродкамі падкрэслена гісторыя храма, у тым ліку і гісторыя з пераносам алтара з канца ў канец. Летам 1980 г. у межах праектных работ мінскімі археолагамі пад кіраў­ніцтвам І. Чарняўскага былі праведзены чарговыя даследаванні комплекса. Яны і прывялі да адкрыцця Прачысценскай царквы...

На пачатак 1990-х комплекс практычна без неабходнай падрыхтоўкі вярнулі праваслаўнай царкве. З 1992 г. тут дзейнічае Свята-Раства- Багародзіцкі жаночы праваслаўны манастыр. Адным з наступстваў гэтага стала тое, што фундаменты адкрытай некалькі год да гэтага Прачэсценскай царквы апынуліся зноў... засыпанымі!

На 1903 г., прыкладна там, дзе зараз знаходзіцца помнік Леніну, у доме Клемінера, працавала тыпа-літаграфія Шмуеля Цалоліхіна. На 1915 г. у будынку былой кантрольнай палаты па Гараднічанскай № 4 працаваў кінатэатр “Сатурн”. На 1920-я гады па адрасы Гараднічанская № 10 знаходзіліся аптэчныя склады Ігнацыя Алдзыеўскага. На 1928 год па вул. Гараднічанскай знаходзіліся: № 2 – мясная лаўка Пятра Акуневіча, № 4 – піўная Антонія Маціеўскага, № 16 – кравецкая майстэрня Абрама; № 25 – спажывецкая крама Этель Любіч [ДАГВ Ф. 17. – Воп. 1. – Спр. 177. – 111-111зв.] З верасня 1942 па май 1943 г. у доме Рамло (Ramlo) месцілася падпольная тыпаграфія АК (Troński Bronisław Bibularz znad Niemna // Wspomnienia dzienikarzy z okresu okupacji hitlerowskiej. – PWN, 1970. – str. 135-143).

На 1935 г. на вуглу Гараднічанскай і Гувера жыў доктар Саламон Біргер ( Salomon Birgier ).

У будынку па тагачаснаму адрасу вул. Энгельса № 3 знаходзілася Гродзенская абласная друкарня. Яна займала цагляны двухпавярховы будынак і два аднапавярховых, а так сама каля дзесяці цагляных ды драўляных дамоў пад складскія памяшканні. Асноўны будынак, худчэй за ўсё, быў узведзяны яшчэ ў канцы ХІХ ст., адразу як друкарня. Па дадзеных за 1903 г. яе гаспадаром з’яўляўся Шмуель Цалаліхін. У гады Першай Сусветнай вайны ў друкарні выдавалася газета «Grodnoer Zeitung». На 1926 г. тут працавала тыпалітаграфія братоў Мейлаховічаў. Пасля верасня 1939 г. была нацыяналізавана. Рашэннем Гродзенскага абласнога савета дэпутатаў ад 6 снежня 1944 г., у будынку адчынілася абласная друкарня. абласная друкарня. У верасні 1945 г. друкарня абвесціла набор у школу ФЗО паліграфістаў. У красавіку 1947 г. па рашэнні гарвыканкама газетны цэх друкарні перасяліўся на вул. Савецкую № 12 ( зараз Савецкая № 8 ), дзе знаходзілася рэдакцыя газеты «Гродненская правда» Толькі ў першай палове 1960-х гадоў абласная друкарня поўнасцью пераехала ў новы будынак па вул. Паліграфістаў.