А. Эбшкаев З. Бейсенбайкызы казак tijiih о к; ы т у 0Д1стемес1 Алматы, 2014

А л кулага бару, тунде бару деген сез пркестершщ карым- 
катымасында, эуел
1
мекендш катынас (калага бару), мезгщщк катынас 
(тунде бару) аныкталса, жалпы грамматикалык тургыда адвербиалдык 
(пысыктауыштык) катынаска топтасады. Демек, 
сейлемнщ турлаусыз 
мушелер1 сез пркесшдеп жалпы грамматикалык катынасты непзге алып, 
соган суйенед1. Олай болмаган жагдайда толыктауышты тура жэне жанама 
толыктауыш деп ей топка белмей, тура толыктауыштьщ езш сез 
йркесшдеп магыналык карым-катынасына сэйкес 6ipHeine турге, жанама 
толыктауышты септш жалгауларыныц тур-турше карай 6ip белш, содан 
соц эр турш ез imiimeri тагы 6ipneme магыналык топка белер едш. 
Мысалы, барыс септш жалгаулы сездщ 
TipKeci 
кемшде 18-20 накты 
магыналык катынасты бицпредк
Синтаксист! лексикамен, морфология жэне сездердщ жасалуымен 
езара байланыстыратын эдютеме тургысынан 
Караганда, 
лексикалык 
категория мен грамматикалык категорияны салыстырып, 
олардыц 
айьфмашылыгын окушылар тусшген дэрежеде жетюзулер
1
керек. Мысалы, 
Баяндауыштыц грамматикалык; магынасы жайында р ы м бергенде, 
мыналарды ескеру кажет: баяндауыштыц заттык жэне грамматикалык 
магынасын ажырату синтаксис пен лексика категорияларын карама- 
карсыльщта керсету аркылы жузеге асады. Лексикалык курамын 
езгерткенмен, 6ip гана грамматикалык магынада болатын баяндауынггарды 
талдау: кун жылы, кун ашьщ, кун бултты, кун булыцгыр. Баяндауыш 
болган 6ip сездщ эр турл1 грамматикалык магынада турганын талдау: Кун 
жылы болды, кун жылы болса uzi edi, кун ясылы болар, кун жылы екен. 
Баяндауыштыц дара жэне курдел! турге жштелу1, одан api курдел! 
баяндауыпггы 
етютш баяндауыш, 
eciM
баяндауыш жэне к¥рама 
баяндауыш деп белу - оларды окыту ушш гана емес, сонымей катар 
баяндауыштыц грамматикалык магынасын окушылар оцай туану ушш де 
кажет. Кун жылы болды 
жэне Кун жылынды дегещц салыстырсак, 
6ipiHiiii сейлемде баяндауыштыц заттык магынасы 6ip сез аркылы (жылы) 
бершсе, граммтикалык магынасы екшпн сездщ тулгасы (болды) аркылы 
берш п тур (болады, болмак, болса, ип ед1 дегеннен баскаша); екппш 
сейлемде грамматикалык та, заттьщ та магынасы 6ip сездщ (жылынды) 
тулгасына жинакталган (жылынды, жылынатын болды, жылынган екен 
деген формалардан баскаша). 
.
Практикалык багыт-багдар мэселес!. Синтаксист! окыту белгш 6ip 
практикалык багыт-багдар беруд! кездейд!. Бул - ана тшшщ езшдйс 
кызмеймен байланысты, ол окушьшардыц ойлау жэне таным эрекеттерш 
бивдрудщ кур алы репнде, хабарларды кабылдау мен берудщ жалпылама 
куралы, карым-катынас кур алы ретшде тусшдоршедь Бала мектепке деюн 
aybi3CKi сейлеу нормасын, оныц синтаксистш к¥Рылысын мецгерш келедь 
Мектепте синтаксиса оку барысында тшдщ синтаксиста тэсшдершщ 
байлыгын игеред1. Окытудыц саналылык принцип!не суйене отырып, 
синтаксистш угымдар непзшде оныц мазмунын бивдру кажет.
102

Синтаксист! окытудыц мацызды белш сейлем мен сез TipKeciH курау 
нормаларын керсететш ережелер болып табылады.
Сейлем - б1здщ ойлауымыздыц формасы. Сейлеу ойдыц логикалык 
мазмунын бивдрудщ тэсш! бола отырып, оньщ ережеа тек грамматикалык 
кана емес, 
сонымен катар логикалык та сипатка ие болады. Мысалы, 
сейлемнщ б1рыцгай мушблер1 мен жалпылауыш сез ережелер1 логикалык 
категориялардагы кубылыстардын б1рыцгайлыгына вйткеш, 
ce6e6i, 
сондыцтан
 
деген жалгаулык шылаулар аркылы жасалган с ал ал ас курмалас 
сейлем срежеа септш категориясына непзделедь Демек, синтаксистеп 
ap6ip 
ереже эр Typni объектпй камтып, оларды окытуда неше турл1 эдш- 
тэс!лдерд
1
колдануды кажет етедь
Синтаксист! 
окытудыц 
практикалык багыт-багдары 
окушыныц 
ауызша жэне жазбаша тшш дамытуда мацызы зор. Ана тш н окытудыц 
коммуникативтшш 
(карым-катынастык) 
багыт-багдар 
теориясына 
суйенедь Кунделшп ем1рде б!з неге сейлейм1з? (мотив) жэне не ушш 
сейлейм1з? (максат). Осы сиякты багыт-багдарды окушы ез тшнде кандай 
сейлем тур
1
мен, кандай синтаксистш тэсшмен бере алады, сол сейлем 
тур1мен синтаксистш тэсшдердщ алуан турл! улг*леР^н окушыларга 
керсетш, белгш жагдайда ец тшмдгсш e3i калап алатындай дэрежеге 
жетизу1м1з керек. Оардыц сейлеу эрекетш турлнне дамытуымыз кажет. 
Синтаксистщ практикалык багыт-багдары да осымен белгшенедь
CuHmaxcucmi окытудыц жолдары
, 
тэсшдер! мен амалдары. 
Синтаксист! окыту, казак т ш курсыныц баска салаларын окыту индукция 
жэне дедукциялы ойлау эдгстерше, талдау жэне жинактау сиякты акыл- 
ой кызметшщ тэсщцерше суйенедь Ойлаудын бул категориялары 
синтаксистш угымдар мен ережелерд! окып-уйренудщ непзп жолдарын 
белгшейдШ 
Синтаксис 
сабактарында 
материалды 
окып 
уйренудщ 
индуктивт1-дедуктивт1 жолдары жш пайдаланылады. Сез 

жүктеу/скачать 6.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: