§ 32. Орфоэпия ва орфография

Орфоэпия к1уру гаф грек ч1алнан «orthos» (дюзди) ва «эпос» (улхуб) к1уру гафарикан арайиз дуфнайиб ву.

Литературайин ч1алнанна жюрбежюр нугъатарин арайиъ гафар ушвниан адаъбаъ саб кьадар фаркь’валар ади шулу. Тмуну терефнаан, гафар гьарган чиб дидик1найисира урхури шулдар. Хъа саб ч1алниинди улхурайидари варидари гафар саб саягъниинди ушвниан адауб, инсанар чиб – чпин ужуди гъавриъ ахъбан бадали, чарасуз лазим вуйи шарт1 ву.

Чпи литературайин ч1алнаъ гафар ушвниан адаъбан вари саягъар тяйин ап1урайи къайдйириз сабишв’инди орфоэпия к1уру.

Табасаран ч1алнан орфоэпияйин къайдйир:

1. 
   Ачухъ сесеналан ккебгърайи слогдин к1улиъ табасаран ч1алнан нугъатариъ жюрбежюр ачухъ дару сесер арайиз гъюру; месела: ук1 – вук1, йук1, ъук1.
   

2. 
   Чаин али ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди гафнан сабпи слогдин гъядахьу ачухъ сесер жикъиди ушвниан адауру, месела: штар (шитар), фйир (фийир), хълар (хъюлар).
   
3. 
   Чип’ин али ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди хъядахьу ва чиб зяиф духьну жикъиди ушвниан адаъру ачухъ сесерин кьяляхъди гъюрайи ачухъ дару зил сесер, чпин улихь лал сесер гьахьри гъашиш, чиб бик1баъ гьар фици улупурашра, нефес хътру лал сесерси ушвниан адауру: лихбу – лихппар, ухди – ухтти.
   
4. 
   Саб жерге гафариъ ачухъ дару сесер, чиб бик1баъ къайд дап1ну адашра, кьюжалди ушвниан адауру: рякъяр – рякъкъяр, гъучагъ – гъуччагъ.
   
5. 
   Саб жерге фарс ва аьраб ч1алнаан гъафи гафариъ, хъа гьацира урус ч1алнаан гъафи гафариъ чиб бик1баъ сажли гьярфариинди улупурайи ачухъ дару сесер нефес хътру сесерси ушвниан адауру: бахт – бахтт, Мухтар – Мухттар, парта – ппартта.
   
6. 
   Аьраб ч1алнаан гъафи – саб жерге гафариъ а, аь (я) сесер ушвниан ярхиди адауру: залум, аьлим, тяриф ва гь.ж.
   

Марччар, якъар, рякъяр, ишбар, карта, хпар, штар, бакка, аьлим, сяаьт, муччврар, кпикьуб.

а) Гьаму гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

87-пи илч1ихуб. Шиир, сифте литературайин ч1алнан орфоэпияйин къайдйир уьрхюри, хъасин ичв гъулан нугъатнаъ к1уруганси, урхай.

Завуъ хядси кархьну ург, риш,

Ург, гъабхруси уларин нур,

Мархьари дерд гъабхруси иш,

Дифари яв зав гъап1иш кур.
Ялгъуз хядси кархьну ург, риш,

Нярс кас гъафиш хьади пулар,

Уву гъадагъуз ккун гъабшиш,

Кур ишричан кьюбиб улар.

Фагьмин кьитур гъавриъ ишри:

Саб хяд масу тувуз гъашиш,

Зав муч1у шлуб аьгъю ибшри (Э.Аь.)

Орфография к1уру термин грек ч1алнаан orthos (дюзди), grapho (бик1уб) к1уру гафарикан арайиз дуфнайиб ву.

Гафар ва дурарин жюрбежюр формйир гьадму ч1алниинди бик1рудари варидари сабси ва дюзди бик1уб гьарсаб литературайин ч1алнан асас шарт1арикан саб ву. Гьациб дережайихъна хъуркьбан бадали гьарсаб ч1алнаъ гафар дюзди дик1бан къайдйир тяйин дап1на. Вари гьадму къайдйириз сабишв’инди орфография к1уру.

Орфография дюзмиш ап1бан асас принципар гьамрар ву: тарихи, фонетикайин ва морфологияйин.

Табасаран ч1алнан орфография асас вуди фонетикайин ва морфологияйин принципариин биналамиш дубхьна.

1. 
   Табасаран ч1алнаъ фонетикайин принципдиинди дюзмиш дап1найи орфографияйин къайдйирин мисалар.
   

2. –ра, -на, -си, -кьан гафар чиб к1ул’инди вуйи ч1алнан паяр хьупаз лигну, жаради дидикну ккундийишра, улхбаъ сабси ушвниан адаъбаз дилигну, бик1баъра карсну ишлетмиш ап1ура: думура, узуна уву, халси, думукьан ва гь.ж.

3. Гафнаъ айи ачухъ гьярфар, чиб улхбаъ гъядахьган, бик1баъ улулупуб: хуб – хпу, хъилиц – хълицуб, хъа дурур дигиш гъашиган ушвниан адаъси дик1уб: ц1а – ц1ин, чве – чвуччвун, хъял – хъюлу ва гь.ж.

4. Нит1рихъ нугъатнаъ ч1, ж сесериинди к1уру гафар (т1, д) сесериинди дик1уб: ач1ин – ат1ин, жяхин – дяхин ва гь.ж.

2. 
   Морфологияйин принцип.
   

2. Саб жерге жикъи гафар, чиб улхбаъ улихь хьайи гафарихъди сат1иди адаурашра, бик1баъ дурар жа-жаради дик1уру: ужур бай ву (ужур баю), кьанра гъап1ундарза (кьанна гъап1ундарза), кьилра ча (кьилла ча) ва гь.ж.

3. Существительноейин актив падеждин –ру, -лу, -ну, -у аьхирар саб жерге гафариъ тевбан падеждилан хъюгъну, а –йиз илт1ик1уру месела: машну – машнан, машназ, машнаъ.

III. Тарихи принцип

Табасаран ч1алнан гафар тарихи принципдиин биналамиш духьну дик1руган, я гаф ушвниан адап1бан саягъ, я дидин гъурулушдин башкъавалар фикриз гъадагъуз шуладар. Гьаци вуйиган думу гафар улихьди дик1ури гъаши жюрейиинди дик1уб кьабул дап1на.

Табасаран ч1алназ, дюз гъапиш, тарихи принципра хас шуладар.

Гьаму принципдиз хас вуди бязи аьраб гафар улихьди аьйн(ъ) сес хъади дик1ури гъахьну: дяъви, мяъдан, мяълим.

Ц1ийи орфографияйин принципдиинди дурар гьамус гьамци дик1ура: дяви, мядан, мялим ва гь.ж.
88-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар морфемйириз жара ап1инай, гьарсаб пай фуну принципдиз тялукь шулуш, йипай.

Уччвувал, марццивал, сагъсузвал, тербиячи, харатчи, цалар, гъалйир, сюрйир, т1убар, к1улар, гъуллугъар, кьувватар, сяътар, дявйир, мясляаьтар, аьжузар, аьламатар.

1. Илдицну (дееприч. – илдúцну (гл.), удýч1вури (прич.) – удуч1вýри (дееприч.), гъадабгъýр (глаголин гъизимбу вахтнан форма) – гъадáбгъур (прич.)

2. Абсуб – абсýб, áц1уб – ац1уб, ýбгуб – убгýб, ýргуб – урчýб, ýьргъюб – ýьргъюб.

90-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафар орфографияйин фуну принципариин биналамиш духьну дидик1наш, йипай.

Лицурава ялгъузди.

Гъи яв багъдиъ лицурайва ялгъузди,

Зу гъюруган рябкъру йишвахьна яв хал,

Хъабхьну, рякъруб аьгъяди зуз гюрчегди,

Ккун шлу йигъан к1улихъ хъайи лизи шал.
Дап1назу ялгъузвали яв лап гьялак

Фукьан вахтна гьаъру ярхла саламар?

Багахь духьну, яв к1ван сир кучуз йиз к1вак,

Фу хиялну туврадарвуз ихтияр?

Зухьна дарфи хьибдарвухьан ап1уз аьх.

Думуган, яв гуч1 дудубгну гьаргандиз,

Тувидива узуз дугъривалин аьгьт. (Аь. С.)

33-пи дарс.

Ч1ал ккат1абццуб. Ахтармиш ап1бан ляхин.

Биц1и жил

Гагь учгьан ярхлаъ, гагь багагьнаси бомбар ахьрайи, ва шид прожекторарина жюрбежюр гюллйири гьар жюрейин рангариинди улупурайи. Учу гьарсаб дакьикьайиъ гьюжум гюзлемиш ап1урайча, амма му ляхин хабарсузди гъабши. Улигь хъухърум гъап1у, ц1ин ялав завуз ут1убччву, гими гъут1убк1си гьибгъузуз. Гьякьикьатдиъ алабхънийи. Узуна лоцман сар – сарин гъвалахъ дийигънайча, учу сат1иди завуз гат1архьну.

Иццрушнакан хабар гъабхьундайзуз. Йик1бакан фикир ап1ури адайза – му гьякь ву. Гьарсаб жюрейин аьжал узуз дябкъну айзуз, ва дидихъди инсандихьан вердиш шуз шулдаршра, дявди жвув’инара гьациб дюшюш улукьуб мумкин вуйивал назарназ гъадабгъуз мажбур ап1уйи. Саспиган бик1ури шулуки, мициб арайиъ инсандин чан багахьлуйир к1ваина гъюру, вари уьмур уларигьантина гъябгъюру ва думу чакан саб метлеблу вуйиб к1ваина хуз хъуркьру. Мумкин ву, гьаци шулира вушул, амма думу дакьикьайиъ йиз к1улиз анжагъ саб фикирт1ан гъафундариз: ялгъуз хъанара гимдиина узу ахъундайиш.

Бахтнаанси, узу сейнерихьан хайлин ярхла штуъ яхъзу. Шит’ан ут1урччвуриз думу батмиш шулайиб гъябкъзуз. Инсанарин сабуну пай узуси штуъ ахьнайи, тмундар к1уруш чиб гимдилан штуз урснийи. Узу ботдиз багагь гъашиза, лоцман Соколовра дидихьна гъафи. Мотоботдин гъирагъдик кайи кьулихъан хъич1ирхча ва шт’ин алидариз дид’ина за хьуз кюмек ап1ури гъашича. Ботдилан дурар заина гъахурайи ва дурарикан сарира яракь гат1абхьундайи (Л.Б.)

Читин гафар ва гафарин ибарйир: сейнер, лоцман, батмиш хьуб, ботдиз, гюзлемиш ап1уб.

34-пи дарс.

Морфология ва дюзди бик1уб

§ 34 Морфологияйин гьякьнаан гъаврикк ккауб.

Инсанарин улхуб, ч1ал гафарикан ибарат ву. Амма фициб гьялнаъ гафар гъадагъишра, ч1ал къайдайиз гъюрайинхъа? Месела, узуз саб фтикан –вуш пуз ккундазуз. Узу саб – сабдихъди аьлакьайиъ адраъди, чпин асул формайиъ гъитну гафарин гъварч – ктухураза: ригъ, мархь, гвач1ин, дагълар, маш, жик1уб, ачухъ, хът1ибгъуб. Амма мици ихь улхуб къайдайиз гъюрадар. Улхбаъ гафар анжагъ чпин к1ул’инди ваъ, хъа жара гафарихъди аьлакьайиъ ишлетмиш дап1ну ккунду. Гафар чиб – чпихъди аьлакьайиъ уч1вган, гафарик ибарйир арайиз гъюру. Месела, узуз пуз ккунди айибдиин асас духьну, зиихъ тувнайи гафарихьна илт1ик1ган, ихь гьамцдар ибарйир арайиз гъюра: дижик1найи дагъларихъан, мархьли дижик1найи, ачухъ маш, дагъларихъан хът1ибгъу ва жарадар. Хъа гьаму ибарйирикан предложение дюзмиш ап1бан бадали мянфяаьт ктабгъурухьа: Мархьли дижик1найи дагъларихъан гвач1индин ригъдин ачухъ маш хът1ибгъу.

Гаф, учв предложенйириъ жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1вру вахтна, аьдат вуди, дигиш шулу. (Ихь мисал ахтармиш ап1урхьа). Гьарсаб ч1алнаъ гафар дигиш хьпан хусуси къайдйир а. Гафар дигиш хьпан къайдйир аьгъю ап1ру илимдиз морфология к1уру.

Морфология ч1алнан гьякьнаан вуйи илимдин лап метлеблу циркларикан саб ву. Диди, гафар дигиш хьпан къайдйирна дакьатар аьгъю ап1балан гъайри, гафнан состав (гафнан мяналу паяр) аьгъю ап1ура ва гьацира ч1алнаъ айи вари гафар, дурарин жюрбежюр хусусиятар фикирназ гъадагъну, ч1атху гъварчариз (ч1алнан паяриз) жара ап1ура.

Морфология ч1алнан гьякьнаан вуйи илимдин миди вуйи циркларихъди – лексикайихъди, фонетикайихъди ва синтаксисдихъди – сигъди аьлакьалу ву, фицики диди гафар ва дурарин паяр аьгъю ап1ура (лексика), гафнаъ шулайи дигиш’валар сесерин кюмекниинди арайиз гъюра (фонетика), хъа гьадму дигиш хьувалари гафар предложенйириз сат1и хьпан къайдйир тяйин ап1ура (синтаксис).

Морфология аьгъю ап1ру вахтна, к1ул’инди вуйи ч1аларин паярин хусуси вуйи формйир дюзди дик1биинра ляхин гъабхура. Гьаци вуйиган морфологияйи гафарин орфография аьгъю ап1бан ляхниъра аьхю роль уйнамиш ап1ура.

1. Биц1иб, ву, йиз миллет, бахт, ву. Зегьмет, зигуб, темпел, дархьуб, аьгьтлу, ву. Кючйир, кьалу, шид, селлер, гъюб, кьирар – хулар, ва.

2. Предложенйир давам ап1инай: Балин улар нивгъари … Машин али йишвлан явашди … Ибрагьим кабинайин раккнихъан ижмиди хъич1ихну…Лигуруш, кьялхъян чархари кьяшиди вуйи рякъ хайлин… Машиндиъ ху абхъу, амма…. Ибрагьимди, гьяркат дап1ну, саб хаб гъерццу кюлер чархарикк… - Адаш, лиг гьатму…! Думу фукьан….

92-пи илч1ихуб. Гафар дигиш хьпан къайдйир тяйин ап1инай.

Йиз кьибла

Гъудган ап1ру касс фици

Илт1ик1уруш Кьиблайиз,

Гъариблугъдиъ йиз гьаци

Улар увуз лигуриз.
Табасаран, йиз Ватан,

Вува уву йиз Кьибла:

Яв терефназди гьарган

Лигурза айган ярхла. (Ю.Б.)

хал – сущ. хю – гьурра-

лизи – къаб - накь-

ва – лицуб - думу –

лигуб – я – я – кьанди – кьанди –

къанди – магьа - жангар -

бекь! – кьилзиб –
35 –пи дарс.

§ 35 Гафнан состав. Багахьлу гафар.

Ч1алнаъ садар гафар тмундарикан арайиз гъюри шулу. Месела, марчч к1уру гафнакан марччлихъан, марччлихъанвал к1уру гафар; урх к1уру гафнакан урхуб, дурухуб, дурхнайиб, дурхнайир ва гь.ж. гафар арайиз дуфна.

Гьамци саб гафнакан арайиз дуфнайи вари гафариз багахьлу гафар к1уру.

Багахьлу гафар саб гафнан жюрбежюр грамматикайин формйирихъди гъидикьуз хай шулдар. Багахьлу гафарикан гьарубдиз чан хусуси лексикайин мяна а. Месела:

Ухьу кудухнайи гафар багахьлу, амма гьаруб к1ул’инди вуйи гафар ву. Хъа багъди, багъдин, багъдиз, багъдиъ, багъдихъ, багъдиан ва гь.ж. гафар вари саб гафнан жа-жара грамматикайин формйир ву ва дурари, чиб гьар фуну формайиъ ашра, лексика жигьатнаан чпин уьмуми мяна уьбхюра.

Мичуринди аьламатнан багъ яратмиш гъап1ну. Ц1ийи жюрейин йимишар яратмиш гъап1ну, гизаф бегьер тувру беълийир арайиз адагъну ва аьлим багъбанчиси машгьур гъахьну. Аьлимди кафарийин йимишар, т1умт1ар ва хъана гизаф жинснан йимишар арайиз адагъну.

Дугъу чан уьмур табиаьт ахтармиш ап1баз багъиш гъап1ну. Багъбанчийи ялгъуз табиаьт аьгъю ап1ури гъахьундар, дигишра ап1ури гъахьну.

Мичурин саб кюмекра адарди, ялгъузди лихури гъахьну. Советарин девриъ багъбанчийиз вари уьлкейи кюмек ап1уз хъюгъну. Гьамус Мичуриндин сортарин йимишар гизаф духьна. Багъбанчийин гьюрматнаан думу бабкан гъаши шагьриин гьамус Мичуринск ччвур иливна. Варжариинди мичуринцйири, дугъан багъдиъ багъбанчивал ап1ури, ц1ийи сортнан набататар арайиз адагъбан ляхин давам ап1ура.

Халачи, зегьмет, харатчи, лицуб, марчч, аьраба, дагълу, гъул.

1. Гуч1, гуч1’вал, гуч1бях, гуч1ури, гуч1рур, гуч1рури, гуч1баъ, гуч1бан, гуч1баз.

2. Лихуб, гъилихну, ляхин, гъилихур, дилихну, лихрур, лихрудар, гъилихунза, лих, гъилихунчва, милихан, дилихди.

97-пи илч1ихуб. «Ич абайин багъ» темайиз сочинение яратмиш ап1инай.
36-пи дарс.

§ 35-36. Гафнан асул ва аьхир. Гафнан ччив.

Ухьуз аьгъюганси, гаф жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1вган, жюрбежюр грамматикайин формйириз дигиш шулу. Месела:

Баяр дагълариз гъушну.

Дагълариъ йифар а.

Дагълариин диф улубч1вна.

Гьаму дагълар к1уру гафнан дигиш шулайи пайну (-з, -ъ, -ин) гьадму гафнан жара гафарихъди айи аьлакьа улупура. Му грамматикайин мяна ву. Хъа гьаму гафнан дигиш даршулайи пайну (дагълари-) дидин асас (лексикайин) мяна улупура.

Гафнан дигиш шулайи, чаъ грамматикайин мяна айи ва гафнан ц1ийи формийир арайиз хурайи пайназ аьхир к1уру.

Гафнан аьхир хътабгъиган гъубзрайи ва чав асас (лексикайин) мяна улупурайи пайназ асул к1уру.

Табасаран ч1алнаъ асул ва аьхир анжагъ дигиш ап1уз шлу гафариъ улупуру.

Багахьлу гафар чиб-чпихъди ттевиш, ухьуз дурарик уртахъ вуйи, яна дурарик варидарик кади шлу, саб пай бикъурухьуз. Месела: ишуб, ишбях, ишрур, мишан, диришуб.

Иш к1уру гаф вари гафарик ка, му пайну вари багахьлу гафарин асас мяна улупура. Багахьлу гафарин уртахъ вуйи пайназ ччив к1уру.

Учв гафнан ччивраз барабар вуйи асулиз –дюзмиш дарши, хъа чан ччивралан гъайри жара паяр кайи асулиз дюзмиш гъабши асул к1уру.

Унч1в. Унч1вар. Хал. Гъулар. Закур. Рякъиъ. Лицура. Лихуб. Амма. К1анакк. Ужудар. Хайир. Зийнар. Аьршдиз.

Табасаран литературайиъ поэзияйи хайлин хъуркьвалар гъазанмиш гъап1нушра, гьамусдиз проза гьарган дидин кьяляхъди гъюри имийи, проза артмиш ап1бан рякъяр агурайидарра шаирар вуйи. Аьхиримжи вахтари ихь литературайиз чпин вари художествойин кьувватар анжагъ прозайин чюлиъ сарф ап1ру писателар дуфна: Гьяжимурад Гьясанов, Абакар Гьяжиибрагьимов, Рашид Аьзизов. Табасаран литература тематика, жанр жигьатнаан артмиш ап1ури, дидин деринвал, тесирлувал за ап1бан рякъюъди гъягъюрайи дурар, бахтнаанси, я уьмриз лигбан саягъниинди, я чпин художествойин хат1ниинди, я ч1алнан хусусивалиинди сар сариз ухшар дар.

Хуш, нахуш, бахт, бахтавар, милиган, ит, бахтсуз, хъитуб, нахуш’вал, бедбахтвал, итуб, лиг, гъилигундар, михъитан, бик1, лигуб, кпик1уб, гъилигундар, дибик1найиб.

а) дюзмиш гъаши ва дюзмиш дарши асулар улупай.
37-пи дарс.

§ 37. Префикс, суффикс ва инфикс.

Дюзмиш гъабши асулиъ гафнан ччивран улихь хьайи ва чав гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ префикс к1уру. Месела: ив, хъив, ккив, гъив.

Префиксар табасаран ч1алнаъ гизафси существительнйириъна глаголариъ алахьуру. Глаголариъ шлу префиксар, аьдат вуди, йишван падежарин аьхирариз барабар вуди шулу ва дурари гафнан гьадму аьхирари тувру мяна кап1ру. Месела: столикк ккип (столин к1анакк). Префиксар существительнйириъ ялгъуз фарс ч1алнаан гъафи гафариъ алахьуру.

Дюзмиш гъабши асулиъ ччивран кьяляхъ хъайи ва чав гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ суффикс к1уру. Месела: бирх – бархал, ад – адлу.

Суффиксар чпин хасиятназ лигну кьюб жюрейиндар шулу: гафар арайиз хрудар ва гафарин формйир арайиз хрудар. Месела: балугъчи (ц1ийи гаф); ит – итуб, итиш, итри.

Дюзмиш гъабши асулин гафнан ччивран кьялягъ гъяйи ва чав гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ инфикс к1уру.

Табасаран ч1алнаъ халис инфиксар адар. Инфикс саягъниинди глаголарин ччивран кьялягъ гъяхьрайи класс ва кьадар улупру лишнар (-р, -б) ву. Месела: (у – б – хь, у – р – хь).

Префиксдиз, суффиксдиз ва инфиксдиз варидариз сат1иди аффиксар к1уру.

Гъилицнацар, гъуландар, хуландар, михъилицанай, дит1ирхну, ккадабхънадар, дустарихьан, чапгъунчивал, угрушнар, хайирлувал.

Гъилицча, марччлихънар, багъбанчивал, шагьрустнар, дагъдиин, муудуч1ванай, гьюрматниинди, иццрушнарин, дурхнайиб.

1) –ну, -вал, -чи, -хъан, -бан, -жви, -шив, -ал;

2) гь- (хь-), хъ-, кк-, к-, гъ-, ин-;

3) ми-, ма-, мя-, мю (ну)-; дар-, дир-, дяр;

Чешне: дит1ирх-ну, акву –вал, харат-чи; хъ-итуб, кк-ипуб, гъ-ипуб; ми-лихан, ма-ахан, ди-ришуб.

105-пи илч1ихуб. Улупнайи гафар состав жигьатнан разбор ап1инай.

Айвандихъна удуч1ву Аьшаханумдин йирфариъ сабдупну зиз абхъу ва дугъан исч1ли жандак, иллагьки ипни гъюнар, ижмиди гъут1урччву. Йирфарихъ хъипнайи жакетдин лугариан хилар ит1игъури, седфер кахьбан кьяляхъ, к1ул’ин алабхънайи хьайин ягълухъин п1ип1ариъ кьюкь йивури, думу умбрариан исина икриз удуч1вуру. Гьар кейванийизси, дугъазра гвач1ниндин икриъ ляхнар гьурк1райи. Малар – чарвйир лижягъ гъяуб, дурарин панзар ап1уб, пеэр гъазмайиан адаъну дурариз удар ккабхьуб, гьяят марцц ап1уб, биц1идар нивк1’ан уягъ хьайиз пичраъ ц1а ип1уб… Сар касдиз мурар ц1иб вуйин? (П.А.)

а) Жара дап1найи гафар гафнан гъурулушдиз дилигну, разбор ап1инай (6 - 10 гаф.)

1. 
   Аьхир ва асул улупуб.
   
2. 
   Ччив улупуб. (Багахьлу гафар кадагъну).
   
3. 
   Префикс улупуб.
   
4. 
   Суффикс улупуб.
   
5. 
   Инфикс улупуб.
   

1. 
   Аьхир жара ап1руган, гаф дигиш шулаш, дарш шуладарш, абгуру. Эгер гаф дигиш шуладарш, думу асуликан ву.
   

накь, закур – наречие,

бадали, кьяляхъ – послелогар,

эгер, ва – союзар,

яраб, -к1ан – частицйир,

гьан! гъач – междометйир ва гь.ж.

2. 
   Табасаран ч1алнаъ ччвур падеждиъ айи гафарин аьхир нулевой шулу. Месела: дада, хюни, хал.
   
3. 
   Дигиш шлу гафарин аьхирар гаф падежариз дигиш ап1биинди ахтармиш ап1уру (эгер существительное, ччвурнан ерин, глаголин асул форма, числительное вуш).
   
4. 
   Ччив абгбан бадали, багахьлу гафар кадагъну ккунду.
   
5. 
   Гафнан гъурулушдин разбор ишарйириинди гьамци улупуру: ¬ -префикс, -ччив,
   

- асул.

Къурбан саб ляхинкьа хлиъ адарди сикинди деънайи, я артухъ ражари имбу баярси кючйириз гъягъюрдайи.

Халачйирин артели дявдиъ айи эскрариз мани ат1нар урхбан бадали мурслар гъахнийи. Къурбну дериндиан фикир ап1балан кьяляхъ чав чаз суал тувнийи: «Я кас, узу, бай вушра, дявдиъ айи йиз чвйириз мани ат1нар гъурхиш, узу алчагъ адми шулдарки, гъит гьаму ляхин вари баяриз тамашади рябкъюрушра, узу хъюгъну, ат1нар урхурза». Хъасин дадайихьна жаргъури душну, т1алаб гъап1нийики, жагъ, дая, душну халачйирин артелин складдиан эскрариз мани ат1нар урхуз мурсул гьади гъач.

Дадайи:

- Аьйиб дявдиз кюмек дарап1рудариз ибшри, гъапи Къурбну хъял дуфну.

Къурбнан гьякь фикир ва дявдиз кюмек тувбаъ ижмишнаан кьаст аьгъю гъашиган, дугъан бабхьан сарун ч1алра пуз даршиди душну дугъаз ат1нар урхру мурслар гъахнийи. Къурбан гизаф шад духьну, саб 10-15 минутдин арайиъ ат1нар урхуз аьгъю дап1ну, хъа саринра кюмек адарди ляхин ап1уз хъюгънийи.

- Узуз дявдиз гьауз чве адарзуз, гъит фронтдиъ айи йиз чвйири йиз хилариинди гъурху ат1нар алахьну, узхъанди немец фашистарин гъутур кайи хуйириз йиври, узухъ кьувват хъимбукьан гагьди узура хъана ва хъана дурариз кюмек ап1арза, - к1урайи дугъу чав – чакди.

Ат1нар урхбан ляхниин аьшкьлу Къурбан зегьмет зигбан натижайиъ гъариб шули гъяркъган, дугъан абайиз хъял дуфну, думу гужниинди ахуз ккаънийи. Амма нивк1 дяргъюрайи Къурбну, чпин аба ва баб гъаахган, гъудужвну лампара гьади тму хулаз душну, чан суткайин ат1нар урхбан задание тамам гъап1нийи.

Гьамци, дугъу швнудварж эскриин мани ат1нар алахьну. Кьюбпи ражари Къурбну Гитлерихъди вуйи дявдиъ, чап биц1и яшнаккди зурба вуйи к1убанвал, ватандиз вафалувал улупну. (М.Шамхаловдинубдиан).

I. Сифтейин сюгьбат. Дявдин вахтна далуйиъ гъахьи читинваларикан, халкьди дявдиъ айи эскрариз кюмек ап1бакан ктибтуб. Текст урхуб.

II. Суалар диври, дурариз яркьуди жавабар тувуб.

1. 
   Къурбну фиткан фицдар фикрар ап1урайи?
   
2. 
   Балин ният дадайи фици къаршуламиш гъап1нийи?
   
3. 
   Ат1нар урхуз хъюгъю Къурбну фицдар фикрар ап1урайи?
   
4. 
   Абайи бай гьаз чан ляхнихъан хътауйи?
   
5. 
   Къурбну фициб игитвал гъап1ну?
   

1. 
   Къурбну дявдиъ айидарикан фикрар ап1уб.
   
2. 
   Балин метлеб.
   
3. 
   Намуслу зегьмет.
   
4. 
   Къурбну гъалибвал гъадабгъбак чан пай кивну.
   

Дявдиъ айи эскрариз далу терефнаъ айидари фициб кюмек гъап1нуш, ичв фикрар давам ап1инай.