§ 38. Табасаран ч1алнаъ гафар арайиз гъюбан асас саягъар

Табасаран ч1алнаъ гафар швнубсаб саягъниинди арайиз гъюру:

1. 
   Префиксарин кюмекниинди:
   

б) ялгъуз фарс ч1алнаан гъафи гафариъ:

рази – нарази, чара – бейчара.

2. 
   Суффиксарин кюмекниинди: аькьюл (сущ.) – аькьюллу (прил.), аькьюлсуз (прил., сущ.) хъял – хъюланц1 (сущ.). ахъю (прил.) – аьхъюшин (сущ.). кьил – кьилзи (прил.). лицуб (гл.) лицувал (абстракт сущ.) ва гь.ж.
   

а) –вал, -шин, -чи, -лу, -уб – гафар арайиз хру суффиксар, ц1ийи гафар арайиз хура: нач - нач’вал, мани – манишин, балугъ – балугъси ва гь.ж.

б) Саб гафнан жюрбежюр формйир арайиз хрудар: ит – уб, ит – ну, ит – ши ва гь.ж.

3. Сат1иди префиксдинна суффиксдин кюмекниинди: ип – хъип – уб, милицан, гъибисну.

4. Гафар чиб - чиб’ин иливбан кюмекниинди: гъянигъузи (гъяни + гъузи), гьац1ишвар (гьац1+ йишвар), йиц1ихьуб (йиц1 + хьуб) ва гь.ж.

5. Ударение гьюдюхбиинди: áрсуб (бат1риъ) – арсýб (хулар), ýргуб (ярквраъ) – ургýб (гак1влар).

1. –вал, -шин, -чи, -жви, -шив, -ин, -ал.

2. на-, кка-, гьа-, дар-, ма- ва гь.ж.

107-пи илч1ихуб. Дюзмиш гъаши асулариъ гафарин морфемйир улупай.

…Лицураза,

1. Гьитну улихь умудну,

Ккилигури уьмриъ бахтлу йигъариз.

Тувур к1ури уьмур йиз к1ван манишну

Гюрчег кюкдиз кафарийин мирккаригъ

(Аь.Аь.)

3. Ю.А. Гагарин завариз гъит1ирхну. Ппази дагъдилан ниризди гъит1ибхну.

а) жара дап1найи гафариъ инфикс улупай, дидкан учвуз аьгъюб йипай.

108-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафарин морфологияйин разбор ап1инай.

Варидарик гьяракат кабхънайи. Ва гьаму арайиъ учуз накьваригъян ишбан сес гъеебхьчуз. Дарагънайи кушар, яркьу булушкайин канч1ар ва жилилан хъч1юбхюрайи к1ару шал мик1лахь т1убччвури, татаб духьнайириси ликар алдагъури, жилгъайиъди дарди, хъа ккабхъси, накьварин биц1и гъванарихъ лик гъивган, гагь – гагь улихьинди лакра шули, ук1ар – зазарра дарк1ури, ич багахьинди ихь мирасдин хпир Жарият жаргъурайи. Дугъу чан ишбакди фу – вуш к1урайи, амма фу к1ураш аьгъю ап1уб читин вуйи. Дугъан ишбаан кьюб ваз мидиз улихьна дявдиъ дук1ну имбу чан жилирин ччвурра ебхьурайи.

Дагълу. Багъбанчивал. Яхулшив. Рюкъяч. Мулкидар. Даллагчи.

1. 
   Дюзмиш гъабши асул вуйин, дарш – дюзмиш даршиб.
   
2. 
   Гафнан уьмуми ва асас мяна ачухъ ап1уб.
   
3. 
   Багахьлу гафар дагну, гафнан ччив тяйин ап1уб.
   
4. 
   Ц1ийи гаф арайиз гъабхи гафнан пай тяйин ап1уб (префикс, суффикс).
   

1. 
   Гъадабгъурхьа лиц к1уру гаф. Му гафнаъ ччивралан гъайри жара морфемйир адар, му дюзмиш дарши асул ву. Мидин ляхин гьамушв’ин ккудубк1ура. Эгер ухьу гъадабгъиш гъилицнац к1уру гаф, мидиъ ччивралан гъайри жара гафнан паярра а. Му дюзмиш гъабши асул ву.
   
2. 
   Гъилицнац гафнан мяна ва думу фуну ч1алнан пай вуш, абгурахьа. Саб фук1а т1алаб ап1ури, лицурайи кас, существительное.
   
3. 
   Гъилицнац гафнахьна ччив абгбан бадали багахьлу гафар суффиксальный ктагъурахьа: лицуб, гъилицнацвал, лицрур ва гь. ж. лиц к1уру глаголин амур ап1бан формайикан арайиз дуфна.
   
4. 
   Гъилицнац к1уру ц1ийи существительное арайиз гъабхи гафнан паяр (морфемйир) улупурухьа: гъи – лиц – нац.
   

Ургуд жиларин к1анакк, гъарзар кьуларин арайиъ айи ич1аъ гизаф вахтари штун дагар даабхнайи.

Сад йигъан дагрин сикин, муч1у уьмриъ аьхю дигиш’вал гъабши. Наънан – вуш зиълан гъафи хъухърумарин сесну думу уягъ гъап1у. Хайлин манзил гъубшиган, дагриз штун ц1адлар ахьуз хъюгъю. Дурар манидар, шадлудар ва фициб вуш аку гьевесну ац1найидар вуйи. Ц1адлари дагрин к1ваъ гъалабулугъ ипу. Дагар гьялак гъабши. Диди чан уьмриъ сабпи ражари сес деебту:

- Эй, ц1адлар! Учву наънан, гьап1рудар вучва?

- Ук1у заварилан, лизи амсаригъян, аку жиларилан, - жаваб тувру ц1адлари.

- Хъа фйир ву дурар, учву к1урайи аку жил, ук1у завар, лизи амсар? – ц1иб русвагьдиси гьерху дагри.

- Пагь! Хъа увуз аку жил, зав фтиз к1уруш аьгъдаривуз? – мюгьтал гъаши ц1адлар.

- Аьгъдарзуз, - пашмандиси гъапи дагри.

-Учу аку жиллан ук1у завуз гъит1ирхнийча, - ккебгъу ц1адлари, - амсариккди дюн’яйилан илт1ик1нийча. Хъа гьамус Жилин дериндиз ис гъахьунча. Дюн’яйин гьарсаб шейъну чаз хас вуйи ляхин ап1ура, дюн’я хъанара аку, шадлу, бахтлу ап1бак чан пай кивра. Хъа уву мушваъ, гьаргандин муч1ушнаъ гьап1рава?

- Хъа узу гьап1за. Думу дюн’яйиз удубч1вуз шулинхъа? – миж ктардиси гъапи дагри.

- Зегьмет зиг, кьаст ап1ин. Увхьан удукьуз даршлу ляхин гъубзидар, метлебнахъ хъубкьдиву. Уьмрин вари вахт, к1ван гьевес анжагъ рякъ абгбаз сарф ап1ин. Рякъюъ мидийибгъан. К1ван умуднан ялав яваш хьуз мигъибтан. Улихь, анжагъ улихь гъарабх! Яв зегьмет зиг дарибшри, -дупну, ц1адлар дагрин дериндиз ис гъаши. (Ш.Къазиев).

Читин гафарин ибарйир: уягъ ап1уб, гьевесну ац1найир, русвагьдиси гьерхуб, рякъ абгуб.
41-пи дарс.

§ 39-40. Гафнан асулиъ класс ва кьадар улупру ишарйир. Гафнан асулиъ ачухъ ва ачухъ дару сесерин гьюдюхювал.

Табасаран ч1алнаъ класс ва кьадар улупру асас ишарйир вуди б, д, р сесер арайиз удуч1вура. Месела: бисуб – дисуб, аьхъюб – аьхъюр, кьюб – кьюр – кьюд ва гь.ж.

Класс ва кьадар улупру ишарйир гьам ччивран к1улиъ, гьам ччивран кьяляхъ, гьамсана ччивран кьялягъра гъюри шулу.

Класс ва кьадар улупру ишарйир ччиврахьан вая гафнан жара паярихьан жара ап1урдар.

Табасаран ч1алнаъ саб гафнаъ класс ва кьадар улупру ишарйир сабхилди кьюбра хьуб мумкин ву: сабпиб – сарпир, сабпидар.

Ударениейихъди аьлакьалу дару сесерин гьюдюхювалар табасаран ч1алнаъ тек –бирт1ан алахьурдар. Месела: риш – шубар, йик1уб – гъач1ир, чве – чвуччву ва гь.ж.

Ударениейихъди аьлакьалу вуйи сесерин аьюдюхювалар гафнан вари паяриъ алахьуру. Му дигиш’валар гизафна – гизафси чаин али ударение жарабдиина улт1убччву ачухъ сес зяиф дубхьну гъядябхъбахъди аьлакьалу ву. Месела: хъял – хъюлар, ляхин – ляхнар, ахин – ахнар, лихуб – лих –б-у ва гь.ж.

110-пи илч1ихуб. Тувнайи гафариъ гъядахьнайи ачухъ сесер арайиз гъюруси ап1инай. Жаргъбар. Кьазйир. Лихбар. Аьлхъбар. Бик1бар. Сумчрар. Аьхнар. Ляхнар.

Чешне: Жаргъуб – жаргъбар.

111-пи илч1ихуб. Текстнаъ класс ва кьадар улупру ишарйир улупай, дурар гафнан фуну пайнаъ ерлешмиш шулаш, йипай.

Хъа думу гажин гажинра вуйи гьа! Гьациб уьмарат. Думу ц1ибдри улубжубсиб вуйи, ккарабгъуб. Шубуб биц1и ликар ккайиб. Кьикь яркьуб вушра, дидин гардан ккуруб вуйи. Сабпну гъилигуриз, туртул гажниан багар - гурарихь фу хабар аш, ахтармиш ап1бан бадали гардан ярхи дап1ну либгурайисира шуйи. (Ш.Ш.)

1. Убхуб – урхуб, узуб – урзуб, áбсуб – арсýб, áбчуб – арчýб, абхьуб – архьуб, абкур – аркуб, ýбгъуб – ургъýб, абхуб – архуб;

2. Бисуб – дисуб, бицуб – дицуб – лицуб, биржуб – диржуб, биркуб – диркуб, бикьуб – дикьуб, бихъуб – дихъуб.

а) Саб кьадар гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Бицуб – дицуб, рихьуб, урхьуб, кирчуб, ккиришуб, убхуб – урхуб, улт1убкъуб, раж йивуб, ккибик1уб ва гь.ж.

Ктикьу гафар чпин арайиз гъюбан хасиятназ ва дигиш хьпаз лигну жа-жара саягъариинди дик1уру.

1. 
   Карсну дик1ру ктикьу гафар:
   

б) чпик кайи гафар кьюбибра ччвурар падеждиъ айи, чиб гизаф кьадарназ илт1ик1иган, ялгъуз кьюбпи гаф дигиш шлу ктикьу гафар. Месела:

т1убжакьв – т1убжакьвар,

байвахт – байвахтар.

в) чпик кайи гафарикан сабунуб вая кьюбибра к1ул’инди гъадагъиган ишлетмиш ап1ури имдру китикьу гафар. Месела: гъянигъузи, гьяжибугъда

2. Арайиъ дефис ади дик1ру ктикьу гафар.

3. Саб жерге гафар, чпин мянайиз лигну ктикьу гафар вушра, бик1баъ жаради дик1уру.

4. Жара ч1алариан гъафи ктикьу гафар: паччагь (падишагь), паровоз, вертолет ва гь.ж.

5. Ктикьу гафарин саб жюре жикъиди ктикьу гафар: месела: СНГ, учхоз, МВД ва гь.ж. Му гафар, аьдат вуди, урус ч1алнаан гъадагъдар ву. Чиб гафарин сифте гьярфарикан ибарат вуйи жикъиди ктикьу гафар аьхю гьярфариинди дик1уру ва дурар гьадму гьярфарин ччвурарси ушвниан адауру. Бик1баъ мицдар гафарихъан гъюрайи табасаран ч1алнан аьхирар дефисниинди жара ап1ури хъаъру. Месела. РД-йин агьалйир, СНГ-йин дуствал ва гь.ж.
114-пи илч1ихуб. Ктикьу гафар дюзди дик1увалин гъаврикк ккаай, дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

1. Йигъ-йишв, бай – риш, аба – баб, таркь – т1аракь, са – саб, кью – кьюб, гъяри – гъяри, уьру – уьру, ужуб – харжиб, минди – тинди, муч1у – чруб, аку – беневш; гьарай – ч1игъ.

2. Т1убжакьв, швумзаз, йирхьц1ур, йиц1исаб, тупмаргъ, Мягьмадяли, Гьюрипери, Гьяжикерим, Назлуханум, гьяжибугъда, кьюшв, тмуйигъан, мийигъари, хушбахтвал, гьаржюре, гьамкьангагьди, гьадушваъ.

3. Каспий гьюл, Рубас нир, Ергук дагъ, ук1у жакьв, уч1вру ц1аб, меъли кьаб, Шагь дагъ.

4. Совхоз, Колхоз, учхоз, РД, вуз, ДГПУ.

115-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан ктикьу гафар дюзмиш ап1инай.

Ужур. Ккуни. Йиц1уб. (Гьубкьу йишв). (Му йишв). (Ургуб йиц1уб). ВУЗ. Гъюб. Аьхюр.

Гъи. Ухди. Ип1уб.

116-пи илч1ихуб. Ктикьу ва жикъиди ктик1у гафар арайиз гъюбан гъафрикк ккаай.

Абйир – бабар гъийиху риш

Дюн’яйиъ гъузну ялгъузди. (П.Кь.)
Цал’ин уч1ру бацарихъди

Фуж хьаш лигуз улубч1вуру.

Хъасин цалихъди – цалихъди

Багъдин кьялаз удубч1вуру. (П.Кь)

Алабхъну якъ, гьерхну

дидхьан:

- Наана ву гъябгъюрайик1ан?

Абгураза чара кьюрдхьан.

(П.Кь.)

Нир’ин ягъал шулайи ГЭС.

(А.В.)
Гьамушвхьан ярхла дарди сул накь гъабч1ибси, силбарра хъидирчну, майдандиин дабхъру. (Халкь).

Гьамусяаьт кьюриддира гьаму шуран палтар уьлч1югъюрчва, ясана мугъан ифдихъди гьаму хьаран цаларик ичв ччвурар дик1уз гъитурзачвуз! (Гь. Гьясанов).

117-пи илч1ихуб. Ктикьу ва жикъиди ктикьу гафар кади учву урхурайи йишвкан ихтилат бик1ай.
43-пи дарс.

Ч1ал ккат1абццуб. Изложение. (Грамматикайин табшуругъ тамам ап1уб: текстнягъян ктикьу гафар гъядягъну дурарин арайиз гъюбан саягъар улупуб.).

Нахшрар кьюрдну

Гъалин йифарна аязар хъади кьюрд гъафи. Йимишар, тумар йифун к1анакк ккахьну, набататарин ччиварихьна фу гъап1ишра рукьуз шули имдар. Я чру ук1, я гьарарин гъюдли к1ажар имдар. Амма нахшрариз кьюрдхьан гуч1урдар. Гъати кьюрдун аьхълушнахьан дурар гъюдли мани хьайи уьрхюра. Дурариз гаш хьувалин къурхура адар. Ярквраъ я хифар, я гъянигъузйир имдаршра, хазру дурар хьаднумиди гьязур дап1на, хъа гьамус дурар агури ит1ура. Мушваъ дидиз йифура манигъвал ап1урдар. Ниъ дизигну, думу уртмаригъ жин дап1найи хифар дагну, йиф ккирибгъну, ит1ури дабхъди.

Хаз аьхълушнахьан ва угърушнарихьан чан мукьура ужуди уьбхюру. Диди мукь циркларикан, хьахьарикан, уртмарикан ачухъди цирклариин вах гьарин хъалхъмиъ ап1уру. Аьдат вуди хазраз жюрбежюр йишвариъ швнубсаб, бязиган 30-ихьнакьан, мукьар ади шулу.

Ярквраъ швеъдизра ип1уз ужуб адар. Амма швеъдиз гъайгъура ктар: ярхи кьюрдди мугъарайиъ фук1а дирип1ри дабхъну, даабхна. Ушвхъярра чан мукьаъ даабхна. Дурар гьаму мегьел хьаднуна чвну чпин бедендиъ уч гъабши хюлин гьисабнаан яшамиш шула. Амма ушвхъяр, швеъси дарди, бязиган нивк1’ан хъибгру, чав уч гъап1дарикан фук1а – мук1а дип1ну, хъанара нивк1уз гъябгъюру. Хъа магьа гъюрари, сулари, миршари фук1а уч гъап1ундар. Гъюру гьарарин кюлер ит1уру, дурарин гал кч1вубгуру. Сулу йифхъан дикъатлуди ниъ зигуру. Дидин ниъ хъап1бан, рябкъбан ва ебхьбан зигьим гизаф уч1руб ву. Дидиз йифун к1анккан кьюлан лап зяиф «ц1ив» ебхьуру. Кьюлар кьюрдну сулан асас хюрч ву. Тухъ хьпан бадали, диди сад йигъан 20-дихьнакьан кьюлар дит1ну ккун.

Йишвну эрг’вал йивруган ва гьавйир ужуди даруган, сул чан мукьаъ ц1ик1вси гергми дубхьну дабхъру ва чан жан гъюдли рижвниинди элебкуру. Гъюрарира бязи ачухъ ич1ариъ эрг’вал йивури шулу. Хъа гизаф аьхъю кьюрд шлу йишвариъ дурар йифун к1анакк шлу мугъарйирстариъ жин шулу. Алдакнайи гьарар – рукаригъ йиф уч шулу, дурарикк бушлугъар арайиз гъюру ва гъюрариз гьадрарикан далда шулу.

Амма нахшраризра ничхраризси бязиган кьюрдну гашди шулу. Хазраз гьаммишан чав жин гъап1дар дихъурдар ва думу ялгъуз зазун набататарин тумар ит1бакк ккубкьру. Хазру йигъан дагну ккуни мяхъвярин кьадарнаъ айи гьаму аьхю фаркь’вал гьаддиан ву. Думукьан мяхъвяр агуб гизаф читин ву, иллагьки кьюрдун аьхирариъ. Дит1ланра гъайри, мяхъвярин бегьер гьар йисан дицикьан булубра шулдар.

Исч1ли гьарар – рукар гъалин йифу ккау вахтна, гъюрариз читинди алабхъуру, фицики ягъал гьарарин циркларихьна гъюрарихьан рукьуз шулдар.

Кьюрдну чич1аризра читин шулу. Гьава мирккликан исина штукна ктубч1вурдар. Чич1ариз ил хътабгъуз читин шулу ва дурар йихуб мумкин ву. Гьаддиз кьюрдну миркклиъ гъуйир (урхъар) ап1уру. Душваъ штуз ухди миркк дириври пну, дурариъ нахъвар ахьру ва зиълан йиф алабхьуру. Йиф’анна нахъвариан гьава рягьятди штухьна ктабхъуру.

Гъюбар, чурчлар, бит1ар ярхи кьюрдди нивк1уъ ахьру. (390 гаф). («Табиаьтдикан» китабдиан).
44-пи дарс.

§ 42. Ч1алнан паярин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб.

Морфологияйи, гафнан гъурулуш аьгъю ап1балан гъайри, гафар ч1алнан паярсира аьгъю ап1ура. Ч1алнаъ айи гьарсаб гаф ч1алнан паярикан сабдиз тялукь вуди шулу. Чпин аса мянайиз ва грамматикайин хусусиятариз лигну, табасаран ч1алнаъ айи вари гафар ч1атху дестйириз жара шула. Гафарин гьамцдар дестйириз ч1алнан паяр к1уру.

Табасаран ч1алнаъ ч1алнан паяр вари 10 а. Дурарикан 6 к1ул’инди вуйи ч1алнан паяр – предложенийин саб член вуди ва саб суалназ жаваб туври шулу. Ч1алнан кюмекчи паяр предложениейин членар вуди шулдар, дурари предложениейин саб суалназра жаваб тувурдар. Эгер к1ул’инди вуйи ч1алнан паяриз чпин хусуси мяна ва грамматикайин лишнар аш, кюмекчи ч1алнан паяр гафарин ва предложениейин арайиъ айи аьлакьа улупуз вая предложенйириз, гафариз жюрбежюр тавар тувбан бадали ишлетмиш ап1ура.
Ч1алнан паярин морфологияйин разбор ап1бан къайда.

№		Ч1алнан пай	Уьмуми грамматика-йин мяна	морфологи- яйин лишнар	Пред-ъ синтаксисдин роль	Суалар	Мисалар
1		Сущест- вительное	Мутмйир	Жинс, хас, класс, кьадар, падеж	Подлежащее, объект, сказуе- мое,дополнение, определение	Фуж? Фу? Фужар? Фйир?	Аьлди гак1влар уркура. Шаир М. Митаров Гъвандикк бабкан гъахьну. Гурдарин ц1а – мани ц1а
2		Прилага- тельное	Мутмйирин лишнар	(ужур, уччвур прил-з, кьадар, класс а.)	Определение составнан сказуемойин ччвур пай.	Фицир? Фициб? Фунур? Фунуб? гь.ж.	Гьава мич1либ ву. Мани мик1 хъиву
3		Числи- тельное	Мутмйирин кьадар ва тартиб		Существитель-нйирихъди са-т1иди жюрбе-жюр членар шу-лу:подлежащее, дополнение,оп-ределение.	Швнур? Швнуб? Швнуд? Швнубпи? Швнурпи? Фукьан?	Хулаъ кьюр касс учвну. Баяриз ярхлаъ шубуб гьар гъяркъну. Шубурпури ч1алра к1урадайи.
4		Ччвурнан ерин	Мутмйирин, дура- рин лишнарин, кьадарарин эвез ап1уб	Кьадар, падеж, касс, класс	Подлежащее, объект	Фуж? Фу? Фуну? Фунуб?, швнуб? Швнур? Фукьан? Фунур? ва гь.ж.	Ихьдар гъалиб гъахнийи. Ригъдин кюки учв дабалгна.
5		Глагол	Мутмйирин гьял ва гьяракат	Улдуч1вру, улдудуч1вру, кьялан жюрейин гл., наклоне-ние,вахт,спря-жение, класс, касс, кьадар. Глаг. асул форма -падеж.	сказуемое	Гьап1ра? Гьап1ну? Фу ап1уру? ва гь.ж.	Багъири ук1 убшвура
6		Наречие	Гьяракатарин, гьяларин, ерийин лишнар	___	обстоятельство	Наан? Наънан? Фила? Филадиз? Фици? гьаз?ва гь.ж	Суна халайи зарбди халачи убхура.
7		Послело-гар	Предметдинна гьяракатнан арайиъ айи аьлакь-йир.	___	Чиб хъайи гафарихъди сабси назарназ гъадагъуру.	__	Школайин улхьан нир ахмиш шула.
8		Союзар	Предложениейин членар ва предложенйиркит1бан бада- ли ишлет миш ап1уру	___	Чиб хъайи гафарихъди сабси назарназ гъадагъуру.	__	Гьам узу, гьамсана йиз биц1ину чве ду-мугандиз шагьриз гъафундайчи.
9		Частиц-йир	К1ул’инди вуйи гафариз ва предложен-йириз саб тав тувру	___	Чиб хъайи гафарихъди сабси назарназ гъадагъуру.	__	Лампа чирагъси убгура.
10		Междо-метйир	Гьисс ап1баз ва к1ван гьярякатар ччвурар дид-рисди улупуру	__	__	__	Пагь, гюрчег халачи дарин.

117-пи илч1ихуб. Сифте к1ул’инди вуйи ч1алнан паяр, хъасин кюмекчи – тяйин ап1инай. Дурарин арайиъ айи фаркь’валикан йипай.

Хандиз жаваб.

Учу Кьалухъ, уву нириъ,

Ярхлаан севде шлуб дар.

Улариз рякърукьан йишвар

Ханариз табигъ шлуб дар.

Эге уву вуш яв йишван хан

Гъюри учкан макарахан

Гизаф аш вуз мална – девлет

Йишвнура ип1ин, маахан.
Кьалухъинди дап1ну люле,

Михъиван яв тюфенгихъ гюлле.

Аьгъю йибхьки увуз якьин

Ц1айлапан шлуб яв хул’ин.

Ккудудук1ру зулмин гъамар?

Ап1ури инсанар азмиш,

Шулай ажадагьйир яшамиш!

- Уьзденариъ мяаьрхян ву.

Нагагь уву ц1а кч1ибгиш,

Дидигъ убжруб яв кабаб ву.

Чешне: учу – ччвурнан ерин

кьалухъ – существительное.

эгер – союз ва гь.ж.

Чешне:

1. Существительное чак предметар улупру, чиб гьадму предметарин ччвурар вуйи гафар кахьрайи, ч1алнан пайназ к1уру. Существительноейи фу? вая фуж? к1уру суалназ жаваб тувру.

Существительноейи инсанар, гьяйванатар, шейар, набататар, табиаьтдин гьядисйир, лишнарин, хасиятарин ччвурар; табиаьтдин гьядисйир, жямяаьтлугъ гьядисйир, хасиятарин ччвурар, к1ван гьисс ап1бар, гьяракатнан вая гьяларин ччвурар улупуру.

Существительнйир предложениейиъ жюрбежюр членар вуди шулу, хъа гизафси подлежащее вая объект. Жанавар гьебгу. Радимди гак1влар уркура.

Существительнйир кьадарариз ва падежариз дигиш шулу. Существительнйириз къанажагълу ва къанажагъсуз классар а. Дит1ланра гъайри существительнйир хас ва жинсдариз жара щула.

2. 
   Хас существительнйири чиб тек саб предметдиин али хусуси ччвурар улупуру. Месела: Самур, Дербент, Хив, Манаф ва гь.ж.
   

Хас существительнйир аьдат вуди инсанарин ччвурар, гьяйванатарин лак1мар, географияйин ччвурар, тешпилатарин, идарйирин ччвурар; китабарин, журналарин, газатарин, совхозарин, колхозарин ччвурар шулу.

Жинс ччвурар биц1и гьярфналан, хъа хасдар аьхю гьярфналан ккергъри дик1уру.

Ктикьу хас ччвурариъ сабпи гаф ваяя саспиган садпи гафар аьхю гьярфналан дик1уру. Месела: Каспий гьюл, Аьхю вуйи Ватандин дяви ва гь.ж.

Хас существительнйир жинс существительнйирикан, хъа жинс существительнйир хас существительнйирикан арайиз гъюри шулу. Месела: гъван – Гъвандикк, гьар – Гьаригъ гъул, Хив – хивжви, Дагъустан – дагъустан халкь ва гь.ж.

120-пи илч1ихуб. Улупнайи гафаригъян существительнйир гъядягъяй. Существительнйир гъядягъюб тасдикь ап1инай. Йиц1уб, аьйнар, алаф, исч1ал, ук1у, жихир, хьурпир, уву, чиб, ляхин, ваз, жаргъуб, мархь, меъливал, ац1ушин, бадали, гьякьнаан, аьшкь, хажалат, нивк1, иццрушин, ва, -на, сарун, илим, иман, Аьбдул, гъудужвуб, сарит1, к1уруш, Аку хяд, совхоз «Рубас», аьхъюди, къаб, гьюл, нир, Мамедгъала.

121-пи илч1ихуб. Существительнйириккан ц1арар ккадатай. Лексика жигьатнаан дурар фужарин ва фйирин ччвурар вуш, тяйин ап1инай. Саб кьадар существительнйир разбор ап1инай (дурарин грамматикайин лишнар улупай).

Аьхю гъвандиин, ликар штук курсну, бизар духьнайи воспитательница деънайи. Дугъан дюзди жвурхнайи гъалин к1ару кушарихьди мик1лу явашдиси тамшир ап1урайи. Думу дикъатниинди биц1идариз лигурайи. Дурарин тамашйириз лигурайи Имарайин маш гагь ачухъ шуйи, гуч1уриси саб терефназди илт1ибк1уйи ва хъанара чан сикин гьялназ дуфну, ачухъди ккят1ялхъюйи.

- Нариман! Нариман, ебхьурадарнуз дарш? Мина гъач! – гьарай гъап1у штуъ дийигънайи Марат к1уру бали.

- Чич1ар! Чич1ар!

Нариман гьяракат дап1ну чан майка гъадабгъну, юлдшихьна гъажаргъу:

- Наши? Наши? – гьарай гъап1у дугъу.

- Гьаму гъвандикк ккуч1вна. Магьа саб ккудубч1вура, ккудубч1вура, ухди майка ча. (М. Аьлиев).

122-пи илч1ихуб. Улупнайи существительнйир кади предложенйир дюзмиш ап1инай. Хас ва жинс существительнйир улупай. Предложенйириъ существительнйирин синтаксисдин роль тяйин ап1инай.

К1ару гьюл, Чирах-Чай нир, Табасаран район, «Дагъ’юн» фабрика, Рубас нир, уста Аьлихан, шаир кьалухъ Мирза, табасаран миллет, «Эреллер» эсер, Москва шагьур, Кьант1а, кегьер, Кавказ дагълар, «Табасаран нурар» газат, «Дагъустан дишагьли» журнал, «Ппази» журнал.