кесте Бөлімшелер атауларының сəйкестілігі

9 
3 кесте
ЖЕРДІҢ ЖЕРЖЫЛНАМА ШКАЛАСЫ 
Эр
а 
Кезең 
Дəуір 
 
Ғасыр 
Индекс 
млн, 
жыл 
Кайнозойлік
KZ 
Төрттік 
Голоцендік 
Q
2
Q
2
0,01 
Плейстоцендік 
Q
1
Q
1
1,6 
Неогендік
Плиоцендік 
N
2
Акчағылдық 
N
2
ak
3,4 
Киммерийлік 
N
2
k
5,3 
Миоцендік
N
1
Мессинсктық 
N
1
m
6,5 
Тортондық 
N
1
t
11,2 
Серравалийлік 
N
1
s
15,1 
Лангийлік 
N
1
l
16,6 
Будигалдық 
N
1
b
21,8 
Аквитандық 
N
1
a
23,7 
Палеогендік 
Олигоцендік 
P
3
Хетсктік 
P
3
h
30,0 
Рюпелдік 
P
3
r
33,7 
Эоцендік 
P
2 
Приабондық 
P
2
p
40,0 
Бартондық 
P
2
b
43,6 
Лютеттік 
P
2
l
52,0 
Ипрдық 
P
2
i
57,8 
Палеоцендік 
P
1
Танеттық 
P
1
t
60,6 
Монттық 
P
1
m
63,6 
Даттық 
P
1
d
66,4 
Мезазойлі
к MZ 
Бордық 
Соңғы 
K
2
Маастрихтік 
K
2
m
74,5 
Кампандық 
K
2km
84 
Сантондық 
K
2
st
87,5 
Коньяктік 
K
2
k
88,5 
Турондық 
K
2
t
91 
Сеномандық 
K
2
s
97,5 
Алғашқы 
K
1
Альбтік 
K
1
al
113 
Апттық 
K
1
ap
119 
Барремдық 
K
1
br
124 
Готеривтік 
K
1
g
131 
Валанжиндік 
K
1
v
138 
Берриастық 
K
1
b
144 

10 
3-ші кестенің жалғасы
Мезазойлі
к MZ 
Юралық 
Соңғы 
J
3
Волждық
J
3
v
152 
Титостік 
J
3
tt
Кимериджтік
J
3
km
156 
Оксфордтық 
J
3
o
163 
Ортаңғы
J
2
Келловейлік
J
2
k
169 
Баттық
J
2
bt
176 
Байостық 
J
2
b
183 
Аалендік
J
2
a
187 
Алғашқы 
J
1
Тоардік 
J
1
t
193 
Плинсбахтық
J
1
p
198 
Синемюрдік
J
1
s
204 
Геттангдік
J
1
g
208 
Триастық 
Соңғы 
Т
3
Нориялык
Т
3
n
225 
Карниялык 
Т
3
k
230 
Ортаңғы 
Т
2
Ладиндік
Т
2
l
235 
Анизиялық 
Т
2
a
240 
Алғашқы 
Т
1
Олендік
Т
1
o
245 
Индтық
Т
1
i
Палеозойлік
Р
Z 
Пермдік
Соңғы 
Р
2
Татарлық
Р
2
t
253 
Казандық
Р
2
kz
258 
Уфимдік
Р
2
u
Алғашқы 
Р
1
Кунгурдық
Р
1
k
263 
Артиндік
Р
1
ar
268 
Сакмарлық
Р
1
s
286 
Асселдік 
Р
1
a
Таскөмірлік
Соңғы 
Гжелдік
С
3
g
296 
Касимовтік 
С
3
k
Ортаңғы 
Мəскеулік 
С
2
m
320 
Башқұрттық
С
2
b
Алғашқы 
Серпуховтық 
С
1
s
333 
Визейлік 
С
1
v
353 
Турнейлік 
С
1
t
360 

11 
3-ші кестенің жалғасы
Палеозойлік
Р
Z 
Девондық 
Соңғы 
D
3
Фамендік
D
1fm
367 
Франдық 
D
3fr
374 
Ортаңғы 
D
2
Живеттік
D
2zv
380 
Эйфелдік 
D
2ef
387 
Алғашқы 
D
1
Эмдық 
D
1e
394 
Зигендік 
D
1zg
401 
Жединдық 
D
1z
408 
Силурийлік 
Соңғы 
S
2
Пржидолдік
S
2p
414 
Лудловтық 
S
2ld
420 
Алғашқы 
S
1
Венлоктік
S
1v
425 
Лландовериялық
S
1l
438 
Ордовийлік
Соңғы 
O
1
Ашгилдік
O
1as
448 
Ортаңғы 
O
2
Карадокстық
O
2k
458 
Лланддейлдық
O
2ld
468 
Лланвирндік
O
2l
478 
Алғашқы 
O
1
Аренигтық 
O
1a
485 
Тремадоктық
O
1t
505 
Кембрийлік 
Соңғы 
Є
3
Аксайлық
Є
3ak
523 
Сакстық 
Є
3t
Аюсоккандық
Є
3as
Ортаңғы 
Є
2
Амгиндік 
Є
2am
540 
Майдық 
Є
2
m
Алғашқы 
Є
1
Тойондік 
Є
1tn
570 
Батомдық
Є
1b
Атдабандық
Є
1at
Томмоттық
Є
1t
Протерозойлік
PR
Неопротерозой 
NPR? 
Эдиакарий
650 
Криогений
850 
Тоний
1 млрд
Мезопротерозой 
MPR?
Стений
1,2 млрд
Эктазий
1,4 млрд
Калимий
1,6 млрд
Палеопротерозой
PPR? 
Статерий
1,8 млрд
Орозирий
2,05 млрд
Риасий
2,3 млрд
Сидерий
2,5 млрд

12 
3-ші кестенің жалғасы
Бақылау сұрақтар 
1. Жержылнама шкаласына анықтама берініз. 
2. Жержылнама шкаланың стратиграфиялық шкаладан айырмашылығы 
неде?
3. Эралардың атауларын атап шығыныз.
4. Кандай түспен девондық жүйе боялынады? 
5. Қандай индекстердің түрлерін білесіз? 
6.Палеозойлық бөлімшелерін стратиграфиялық бойынша оқыныз.
8.Таскөмірлік, кембрийлік, пермдік, силурлық жүйелердің индекстерін 
жазыныз.
 
1.2. Жердің ішкі қабықтары 
Жердің ішкі қабықтары келесі түрлерге бөлінеді: жер қыртысы, мантия 
жəне ядро. Жер қыртыстың қалыңдылғы аз, мұхит астында 4-5 км құрайды, 
ал құрлықта 70-80 км дейін жетеді.
Югославия геофизик А. Мохорович 1909 жылы белгіленген бойлық (Р) 
жəне көлденең (S) толқындар арқылы жер қыртысының астыңғы шекаралары 
анықтады. Осы шекара Мохорович беткейі немесе Мохо, немесе оданда 
қысқаша М беткейі деп аталады.
Екінші үлкен сейсмикалық шекара 2900 км тереңдікте орналасады. Ол 
1913 жылы неміс Б. Гутенберг геофизикпен анықталды жəне оның атауын 
берді. Осы шекара мантияны ядродан бөледі. Осы шекарадан төмен Р-
толқындары озінің жылдамдығын 40%-ға дейін жоғалтып күрт баяулайды, ал 
S-толқындары жоғалады. Көлденең толқындардың жылдамдылығы 
тығыздыққа бөлінген жылжу модулі болып табылады, ал жылжу модулі 
сұйықтықтарда нөльге тең болса, она ядроны құрайтын затты сұйықтықтың 
қасиеттеріне ие болу керек.
5120 км тереңдікте Р-толқындардың жылдамдығы секіртпелі 
жоғарлануы байқалады, арнайы əдістерді қолданудың нəтижесінде S 
толқындары бар екенін көрсетті, яғни ядроның осы бөлігі – қатты болып 
табылады.
Осының нəтижесінде Жердің ішінде үш басты сейсмикалық шекаралар 
анықталады. Олар: жер қыртысы мен мантияны (М шекарасы), мантия мен 
сыртқы ядро (Гутенберг шекарасы), сыртқы мен ішкі ядро (1 сурет). жердің 
қатты ішкі ядросын 1936 жылы И. Леманн ашқан.
М-беткейінен төмен сейсмикалық толқындардың жылдамдығы 
жоғарлайды, бірақ мұхиттар мен құрлықтардың əр түрлі тереңдіктерінде 
Архейлік
AR
Неоархей NАR? 
2,8 млрд
Мезоархей MАR? 
3,2 млрд
Палеоархей РАR? 
3,6 млрд
Эоархей ЕАR? 
4 млрд
Катархей КАR? 
4 млрд

13 
қайтадан төмендейді, осы кезде көлденең толқындардың жылдамдығы 
бойлық толқындарға қарағанда көбірек төмендейді. Осы қабатта 
магнитотеллурлық 
тексерудің 
нəтижесінде 
электр 
өткізгіштілігінің 
жоғарлануы анықталады, ол жоғарғы мантияның үстінде жəне астында 
орналасқан қабаттағы заттын күйінің айырмашылықтары бар екенін айтады. 
Осы қабат астеносфера деп аталды. Астеносфера қабаттың қалыңдылығы, 
оның тереңдігі сияқты, көлденең жəне тік бағыттарда күрт өзгереді. Замануи 
геотектоникалық ұсыныстарда астеносфераның қабатына белгілі біл 
майлауыш зат ретіндегі рөлі беріледі, осы қабат арқылы жоғары жатқан 
қыртыстың жəне мантияның қабаттары жылжуы байқалады.
Астеносфераның үстіндегі жоғарғы мантияның бөлігі мен жер 
қыртысы литосфера деп аталады. Литосфера суық, осының нəтижесінде ол 
қатты жəне жоғары жүктемелерді көтере алады. Литосферамен 
астеносфераны көбінесе біріктіріп тектоносфера деп атайды. Жəне 
тектоникалық пен магмалық үрістер өтетін негізгі облысы ретінде 
қарастырылады. [4] 
 
 
1 сурет. Жердің ішкі қабықтары 
Бақылау сұрақтар 
1. Мохоровичич беткейіне анықтама берініз.
2. Гутенберг шекарасы өзімен не білдіреді?
3. Сейсмикалық шекараларды атаныз жəне сипаттаныз.
4. Литосфераға анықтама берініз.
5. Тектоносфераға анықтама берініз.
6. Литосфера тектоносферадан қалай ажыртылады?
7. Астеносфераға анықтама берініз.
 
 
 

14 
1.2.1. Жер қыртысының құрылысы 
Жер қыртысының екі маңызды түрі бар – континенталды жəне 
мұхиттық. Олар бір бірінен құрылысы, құрамы, пайда болуы мен жасы 
бойынша ажыратылады. 
[4; 8]
Континентальды қыртыс құрлықтардың астында орналасады, 
қалыңдылығы 35-45 км-ден 55-80 км-ге дейін жəне үш қабатқа бөлінеді. 
Жоғарғы қабат шөгінді жыныстардан құрылған жəне оның құрамында аз 
метаморфталған жəне метаморфты жыныстар кездеседі. Осы қабат шөгінді 
қабат деп аталады. Геофизикалық жағынан ол Р-толқындардың төмен 
жылдамдығымен сипатталады, шамамен 2-5 км/с дейін. Төменде гранитті-
гнейсті қабаты орналасады, оны кейде гранитті қабат деп атайды. Гранитті-
гнейсті қабат кремнеземге бай магмалық жəне метаморфты жыныстардан 
құралған (химиялық құрамы шамамен гранодиориттерге ұқсайды). Осы 
қабатта Р-толқындардың өту жылдамдығы 5,9-6,5 км/с болады. Гранитті-
гнейсті қабаттың астында келесі қабатқа ауысу орынында сейсмикалық 
толқындардың жылдамдылығы жоғарланады, осы жерді Конрад шекарасы 
деп атайды. Бірақ, осы тарау толығымен тіркелмейді: континентальды 
қыртыста тереңдікпен толқындардың жылдамдығы ақырындап көтерілуі 
қарастырылады. Гранитті-гнейсті қабаттан кейін гранилитті-базитті немесе 
базальтті қабат орналасады. Осы қабатта Р-толқындардың жылдамдығы 6,7-
7,5 км/с дейін жетеді, жылдамдықтың өзгеруі жоғары мантиядан ауысқан 
кезінде жыныстардың құрамы ауысуымен негізделген. Қабылданған үлгіге 
сəйкес оның құрамы гранулитке ұқсасты.
Континентальды қыртыстың қалыптасуында əртүрлі геологиялық 
уақытта пайда болған жыныстар қатысады, оның ішінде уақыты көне 
шамамен 4 млрд.жыл жастағы жыныстар кездеседі.
Мұхиттық қыртыс салыстырмалы түрде аз қалыңдыққа ие, шамамен 
6-7 км. Мұхит қыртысы екі қабатқа бөлінеді. Жоғарғы қабат – шөгінді қабат, 
аз қалыңдылықпен сипатталады (0,4 км дейін) жəне Р-толқындардың төмен 
жылдамдылығымен (1,6-2,5 км/с). Төменгі қабат – базальтті, негізгі 
магмалық жыныстармен құралған (жоғары бөлігінде –базальттар, астында – 
негізгі жəне асанегізгі интрузивті жыныстар). «Базальтті» қабатта бойлық 
толқындардың жылдамдығы 3,4-6,2 км/с базальттерда жəне 7-7,7 км/с төмен 
орналасқан жыныстарда өседі.
Замануи мұхиттық қыртыстың көне жыныстардың жасы шамамен 16 
млн. жыл. 

жүктеу/скачать 2.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: