А. НҰрмановтың ҚҰланның ажалы романының КӨркемдік әлемі
Ғалым А.Смайылов «Фразеологиялық бірліктердегі «әйел» бейнесінің символдық мәні»
жүктеу/скачать 145.09 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Анар Салқынбай «Қазіргі қазақ тілі»
- Р.Үрімова
- ‟Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдері”
- А.Нұржанова
| Ғалым А.Смайылов «Фразеологиялық бірліктердегі «әйел» бейнесінің символдық мәні» атты мақаласында былай дейді: «Тілімізде сұлулықты, көркемдікті білдіретін тұрақты тіркестердің ішінде «әйел» лексемасына қатысты күндей көрік, күндей нұрлы, күндей көркем , күндей сәулелі, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, ай қабақ, ай мен күндей т.б. тұрақты теңеулердегі күн мен ай жылылықтың, көркемдік бейнесі түрінде алынғаны белгілі.
Тіл бейнелігінің бірден бір көрсеткіші – фразеологизмдер. Фразеологизмдер бойындағы ұлттық бояу әр халықтың әлем бейнесімен тығыз байланысты. Яғни, фразеологизм – бір жағынан , тіл көркемдігінің құралы болса, екіншіден, ой көркемдігінің сипаты. Мәселен, ақ сөзіне байланысты ақ жарқын, ақ жүрек, ақ иық т.б. сөздер белілі. Мұны қазақтың мақал – мәтелдеріндегі Ақ қалпақты көрінсе, Атекем менің демеймін бе тәрізді мысалдан байқауға болады. Тіліміздің әйелдерге қатысты жерік болу тұрақты тіркесі жиі қолданылады. Жерік болу – ертедегі адамдар жыртқыш хайуандардан қатты үрейленетін. Сондықтан ендігі дүниеге келетін ұрпақтарының өздеріне тартпай, сол хайуандардай қайратты, жүректі болуын тілеген» [А. Смайылов Фразеологиялық бірліктердегі «әйел» бейнесінің символдық мәні.]. Ғалым Анар Салқынбай «Қазіргі қазақ тілі» атты оқулығында былай көрсеткен: Фразеологизм – тіл – тілдегі фразеологиялық жүйенің қазіргі қалпын, тарихи қалыптасуы мен даму жолын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Қазақ фразеологиясы өзінің алғашқы бастауын С.Аманжолов еңбегінен алады. Фразеологиялық бірліктердің теориялық тұрғыдан жүйеленуіне негіз болған зерттеулердің бірі К.Ахановтың «Тіл білімінің негіздері атты» еңбегі. Мұнда фразеологиялық бірліктердің негізгі белгілері ретінде – даяр қалпында жұмсалуы, мағына тұтастығы, тұрақтылығы аталып, «фразеологиялық оралым түрлерін» орыс ғалымы Н.М.Шанскийдің ізімен фразеологиялық тұтастық (жүрек жұтқан, ит өлген жерде т.б), фразеологиялық бірлік (ауыз жаласу, мақтамен бауыздау т.б), фразеологиялық тізбек (асқар тау, ата жау т.б), фразеологиялық сөйлемше (көрпеңе қарап көсіл, жоғарғы оқу орны т.б) деп бөліп, ғылыми талдау жасайды [Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы 155 бет] деп анықтама берген. Ғалым Р.Үрімова өзінің 2009 жылы қорғаған‟Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты” кандидаттық диссертациясының ‟Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдері” атты тарауының ‟Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің зерттелу жайы” деп аталатын бөлімінде диалектілік фразеологизмдердің зерттелуі жайында айтып өтеді. Қазақ диалектологиясында тұрақты тіркестерге алғаш көңіл аударып, олардың жеке аймақтарға тән сипаты профессор С.Аманжоловтың, Ж.Досқараевтың еңбектерінде ашылып көрсетілді. Диалектілік фразеологизмдер туралы ой – пікірлердің жалғасы Қостанай қазақтарының тілдік ерекшеліктерін зерттеген А.Байжоловтың (1963), Орда қазақтарының тілдің ерекшеліктерін зерттеген Ә.Бөрібаевтың (1964), Маңғыстау сөйленісіндегі тұрақты тіркестерді зерттеумен айналысқан С.Омарбековтің (1965), жоғары оқу орнына арналған ‟Қазақ диалектологиясы” оқулығындағы құрамында әдеби тілде жоқ сөздер кездесетін тұрақты тіркестерге ерекше тоқталған Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаевтың (1991), қазақ тілі сөйленістерінің батыс тобындағы аймақтық сөз тіркестерін синтаксистік ерекшелік ретінде көрсеткен Ә.Нұрмағамбетовтің (1974), оңтүстік сөйленіске жататын Түркістан тұрғындарының ерекшеліктерін қарастырған Б.Жүсіпованың (2003) еңбектерінде берілген. Сонымен қатар, Қ.С.Қалабаева (1997), М.Атабаева (2006) еңбектерінде диалектілік фразеологизмдерге жүйелі талдау жасаған. М.Атабаева диалектілік фразеологизмдер жайында былай дейді: ‟Диалектілік фразеологизмдер пайда болу, жасалуы жағынан алғанда, тілдің тарихымен өзектес, сондықтан диалектілік фразеологизмдерді жинау, зерттеу, сипаттау аймақтық лексиканың құрамы мен көлемі мәселесін ғана шешпейді, біріншіден, диалектілік тұрақты тіркестер – тіл тарихына қатысты шешімі табылмай жүрген сұрақтардың жауабын табуға септігін тигізе алатын сенімді дереккөз, олардың бойында дыбыстық, грамматикалық құрылыстың көне элементтері тұнып қалған. Екіншіден, диалектілік фразеологизмдер бойынан аймаққа тән сөзжасам және сөздердің түрлену жүйесі айқын көрінеді, үшіншіден, диалектілік тұрақты тіркестер әдеби тілдің фразеологиялық құрамын байытуға азды – көпті үлес қосады, төртіншіден, фразеологиялық тіркестер семантикасы ауқымды, терең, олардың мазмұнында этностың рухани мәдениетінің айшықты мағлұматтары жинақталған” [Үрімова Р.К. Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты. 9 – 10 бет]. Ғалым А.Нұржанова өзінің 2010 жылы қорғаған‟Дүниенің қарабайыр бейнесі: фразеологиялық фрагменттің соматикалық коды” деп аталатын кандидаттық диссертациясында былай көрсетеді: Фразеологиялық дүние бейнесі дүниенің қарабайыр тілдік бейнесінің фрагменті болып саналады. Басқаша айтқанда, дүниенің қарабайыр тілдік бейнесі ғылыми және кәсіби білімді қамтымайды, оларға дейінгі және олардың қордалануына негіз болған ұлттық сананың архаикалық қабатындағы прагматикалық білімді тілдің фразеологиялық деңгейіне жеткізеді. Тілдің семантикасын, мағыналық – мазмұндық өрісін зерделеу арқылы дүниенің қарабайыр бейнесінің когнитивтік – концептуалдық модельдерінің өзіндік ерекшеліктерін айқындауға, соның негізінде адамның ұғымдық әлемін және оның кейбір дерексіз фрагменттерінің құрылымын тануға мүмкіндік туындайды. [Нұржанова А.Б. Дүниенің қарабайыр бейнесі: фразеологиялық фрагменттің соматикалық коды.10 бет]. Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді: 1.Кітаби фразеологизмдер; 2.Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер; 3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер; 4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер; 5.Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер[Смағұлова Г.Н. «Фразеологизмдердің варианттылығы» 184 бет]. жүктеу/скачать 145.09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|