Абай шыєарма шыєармасын оќыту
«ҒАҚЛИЯДАН» ҮЗІНДІЛЕР ЖӘНЕ ТҮСІНІКТЕР
жүктеу/скачать 337 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абай Құнанбаевтың шешендігін мектептегі тәрбиелік жұмыстараға енгізудің мәні
| «ҒАҚЛИЯДАН» ҮЗІНДІЛЕР ЖӘНЕ ТҮСІНІКТЕР
Отыз егізінші сөзден Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі - надандық, екінші еріншектік, үшінші - залымдық деп білесің. Надандық — білім-ғылымның жоқтығы. Дүниеден ешнәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік — күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік — бәрі осыдан шығады. Залымдық — адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады. Түсінік Данышпан ойшыл: адам баласы үш нәрседен -1) надандықтан, 2) еріншектіктен, 3) залымдықтан қор болады, яғни нағыз кісі болудан қалады дейді. Бұдан нағыз адам атына лайық болу үшін білімді, еңбекқор, басқаға қиянат жасамайтын болу керек деген қорытынды шығады. Білім-ғылымсыз адам ешнәрсенің байыбына, мәніне түсінбейді, демек мал есепті. Еріншек ештеңені үйренбейді, яғни қолынан түк келмейді. Демек, нағыз қор, нағыз сорлы — сол. Залымның адам баласына жаны ашымайды. Демек, оны адам хисабына, яғни адам санатына, есебіне қосуға болмайды. Абай бұл жерде өнер сөзін кең мағынада, яғни қолынан іс келу мағынасында қолданған. Абай Құнанбаевтың шешендігін мектептегі тәрбиелік жұмыстараға енгізудің мәні Шешендік — көрген, білгенін ақыл тереңдігі, ой қуаты мен зерделеп, сөз тауып, тап басып, тайсалмай айта білу. Әрине ол елдің бәріне бірдей тән бола бермейтін дарындылардың ғана, елден ерек бір сипаты десек те болады. Шешен болып тумаса да сөз өнсрін белгілі бір децгейде кьмде болса игере алатындығына сенеміз. Сез өнері туралы Ахмет Байтұрсынов "айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтады. Сондықтан - сөйлейтін тілін жақсы қолдана білуі тиіс" - дсген еді. Шешендік міне осы тіл байлығы, сөзді орынды шенеп айта білу. Сөз өнсрлі ерекше бағалаған халқымыз "өнер алды қызыл тіл" десе, Абай: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі Өрнегін сендей сала алмас - деп барлық өнерден жоғары қояды. Ол өзі ата-бабалардан бері қарай ел басқарған, сөз өнерін терең игерген тұқымнан екені белгілі. Өскен ортасы оның осы қасиетінің дамуының алғы шарты болған. Ақынның бәрі шешен емес, шешеннің бәрі ақын емес. Демек Абайға екі өнер дарыған: бірі, ақындық, екіншісі - шешеңдік. Бұл да бір туа бітетін дарын. Біздің пікіріміз бойынша шешеддікке бсйім болудың бір ерекшелігі - көргені мен естігені зейінде болса тағы бір ерекшелігі — естіген ұмытпайтын -құйма құлақ болса. Одан соңғы басты ерекшслігі — орынды жерде, әлгі, көргені мен ёстігенін қабыстырып сөз тауып айта қою. Әрине - сөз байлығының орны ерекше. Шешендіх өнерде "сөздің көркі —мақал" деп қоса айта білу болар. Ақынның, шешендігі туралы жазылатын тыңғылықты зереулер, жары дерсктер келешектің жүгі, Дегенмен оның бала кезде айтқан сөздері мен қылған істері ақын тұлғасының мектеп оқушылары, әсіресе төменгі сынып балаларын кызықтыратын бір қыры. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясының бір ерекшелігі - жұмбақты нәрселерден әсерленгіш және тапқырлыққа таңқалғыш келетіні. Бұл олардың мінез-құлқын қалыптастыруда педагогика тұрғысынан дұрысталуды талап етеді. Осыларды ескере отырып 2-3-4 сыиыптардан басгап Абайдың бала кезде айтқандарын оқыту, ал одан көре ересектеу, сөз қадірлі біле бастағанда ақын иісшендігіне жан-жақты талдау жасан тоқталса. Абайдың өзі айтпақшы "өз өнері түр таяу, ұқпасты ба сөзін тез" - деп оның сөз найқыштығы сөйлескен адамына қатысты, өйткені сөз жүйесінің, ой иесін таппаса бекер. Айтылған сөз тыңдаушыға жетпесе жетім - дсгендей. Оның шешсндік сөздері негізделілгендігі, төтенше жайларда туындағаны белгілі. Жалпы оның шешендік сөздері оның өмір жолы, өскен ортасы, қалыптасу шарттарынан дерек береді. Мектептегі тәжірибе жұмысында ) біз үшінші курста Ы.Алтынсарин атындағы №65 гуманитарлық эстетикалық гимназия мектебінде педагогикалық іс-тәжірибе барысында "Өнер - қызыл тіл" деген тақырыппен ақынның шешеңдігіне байланысты тәрбиелік сағат өткізген едік. Мұнда біз қазақ халқының шешендік өнері туралы айта келіп, ақынның әкесі Құнанбай қажының өте шешен адам болғандығы, Абайдың одан үлгі өнеге алғандығы туралы мәлімет берген Одан соң балалардың бірі "Түкті бала таппа деп айтуларын", "Шаштын билігі менде" - Абай айтыпгы деген сөздерді айтып шыққан. Одан соң "Абай мен Әбіштің" сөз сайысы - пікір сайысы - сахналы көрініс ретінде оқушыларға көрсетілген. Соңында ұстаз тарапынан түсіндірмелер берілген. Кейбір әдістсмслік кемшіліктерін болашақта ескеруге болатындығын есксрсск бұл тәрбиелік сағат өз мақсатына жетті деуге болады. Оның мақсаты оқушыларға шешеіндік деген не? оған Абайдан мысал келтіру еді. Ақынның шешендігі жайлы бір топ жазылғанымен оны тәрбиелік мақсатта пайдалану жайлы әлі күнге дейіи ғылыми немесе амалияттық материалдар жоқ десек жаңылмаймыз. Біздің тапсырмамыз бойынша өткізілген бұл тәрбиелік іс-шара ақындық шешендік өнерін оқу-тәрбие ісінде пайдалануға болатындығының дәлелі. Бұл мақсатпен оның төмендегі шешендік сөздері, тәрбиелік сағаттарда пайдалануға тұрарлық тағлымдық мәнге ие дел ойлаймыз: Түкті бала таппа деп айтуларың-ай - ақынның тапқыр- лығы мен батіілдыгана мысал. Шешеддіктің бір белгісі осылар. - Шешендік шиырлар. Алматы, 1993, 166 бет. Көжекбай көкбестіні маған сыйлайсың. Адамдар арасындағы мәмілені реттеу үшін ақыл мен "жұқалау" тәсілін қолдануы. Аталған кітаптың 167 б. Абай мен Әбіш - екі дананың ортасындағы пікір сайыс. Бұл екеуінің де ой-өрістсрінің озық, ақыл парасатының жоғары, кемеңгер адамдар екеддігіне дәлел... Аталғаи кітап, 171 бет. Абай мен Байкөкше -екі ақын ортасындағы сөз сайыс пен ой толғаулары, аз сөз бен көп ойды.білдірудегі сөз саптау тәсілінің үлгісі деуге болады. Сондықтан бұл тақырыптан кейбір үзідділерді оқулықтарға ендірсе, кейбірлерін тәрбиелік мақсатта пайдалануға болар еді. Тәрбие сағатының тақырыбы: "Өнер алды қызыл тіл" . Өткізу әдісі: мүғалім мен оқушылардың әңгімесі. Мақсаты: Оқушыларды Абайдың шешендігімен таныстыру. Сөзді орынды сөйлеуге тәрбиелеу. Көрнекіліктер мен сыныпты безендіру: Абайдың бала кезіндегі кітап ұстап тұрған суреті, Абайдың шешендігі туралы жазылған кітаптар, газет-журналдар, табақ қағазға жазылган: "Өнер алды қызыл тіл", "Өткірдің жүзі, Кестенің бізі Өрнегін сеңдей сала алмас". Дайындық кезеңі: 1. "Өнер алды қызыл тіл" тақырыбына тәрбиелік сағаты өтетіні туралы оқушыларга алдын-ала хабарлау. 2.0кушыларға Абайдың шешендік сөздерін бөліп жаттату. Тәрбиелік сағаттың барысы: Мұғалім Оқушыларға Абайдың суретін көрсетіп: "Мынау кім?" деп сұрайды. Оқушылар: - Ол Абай. Қолына кітап ұстап тұр. Мұғалім: - Абай медреседе оқыған, кейін орыс мектебінде оқыған. Балалар Абайдың әкесінің аты кім еді? Оқушылар: - Құнанбай. Мұгалім: - Абайдың әкесі Құнанбай қажы. Ол кісі болыс би болған, сөзге өте шебер болған. Қазақ халқы сөзді тауып, орынды айта берген адамды шешен деп атаған. Әкесінен тәлім тәрбие алған Абайда сөзді тауып айтқан шешен болыпты. Оқушы: - Жер көрсін, ел танысын - деп Құнанбай қажы Абайды әр түрлі жиындарға ертіп жүрген, Абай онда үлкендердің сөзіне құлақ салып, көңіліне түйген. 13 жасынан бастап ел басқару ісінс араласып, әкесіне көмектескен. Оқушы: - бір күні Қиасбай отырып, - Абай аға, маған қағазыңды, қарындашыңды берші жазайын — депті. - Қиас жаза ғой, - деп Абай қағаз, қарындашын беріпті. Қиасбай қағаздың бетіне иір-иір етіп шұбыртып, шимайлап шығыпты да: Абай аға, сені жеті жұрттың тілін біледі дейді ғой, мына жазуды оқышы? дсйді. Абай: Әй, Қияасбай, жазғаныңды оқуға болмайды ғой, - деп күліпті. Әй, Абай ағай-ай, сізді де босқа мақтайды екен, айғыр тышқанның ізі емес пе? - депті сонда Қиасбай. Мұғалім: Абай осыидай айналасындағы шешен, сөзге жүйрік адамдардан үйрене білген. Оқушы: Бір жолы түсіп Абайдың үйіне барғанда Бегеш: - Абай құрбым, шашың өсіп, өңің жүдеу тартқаны қалай? -депті шынайы ниет білдіре. Шаш алушылар кесіп аламыз ба деп, жүрексініп жүр еді, жақсы келдің ғой, Бегеш, - депті Абай. Жүрексініп несі бар, қанекей, келші, деп Бегеш шаш алуга кіріседі. Оқыс тиген ұстара бастың құйқасын қатты кесіпті. Абай: Мұның не? - дегенде, Бегеш: Бастың билігі өзінде, шаш билігі менде. Өзің Абай болғанмен шашың Абай емес қой. Шашыңды алмай жүрген елге кінә ма, әдце алдырмай жүрген өзің кінәлі ме? Өзің шеш, - деген екен. Оқушы: Бертістің Тәтімбет Абаймен бас қосыл: Бала күңдегі көк көйлек киіп, кебелек қуып жүргеннен кейінгі дүігиеде не қызық? - дегевде Абай: Жолдаспен іпггегі сырды айггысып, бас қосып өмір сүрген- нен қызық ештеңе жоқ, - депті. Мұғалім, табақ кагазда жазылган сөздерді көрсетіп: Балалар, мшіа табақ қағаздағы сөздерді дауыстап оқиық. Оқушылар барлығы дауыстап: Өнер алды қызыл тл. Мүғалім: Осындай сөзді бүрын естіп пе едіңдер? Оқушылар: Иә, бүл халық мақалы Мұғалім: - Демек, дұрыстап сөйлей білу де үлкен өнер, ал еиді мына сөзіе көңіл бөлейік: Окушылар барлығы: - Өткірдің жүзі, Кестенің бізі Өрнегін сендей сала алмас. Мұғалім: - Сөзді өнер дейтініміз сөзбен адам бар ойын; табиғат сұлулығын, адамның көркемдігін, адамгершілігін, бар қасиетін, музыканың көркемдігіп, саздылығын, жақсылық-жамандықтьң барлығын осы сөз арқылы жеткізуге болады. Абай сияқты сөзді дәл тауып орынды, қысқа, түсінікті айта білген адамды шсшен жүктеу/скачать 337 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|