Қабылдаған: Арайлым Умбетова Пәні: Психология Орындаған
жүктеу/скачать 132.67 Kb.
|
| ІІ. Негізгі бөлім
1.Эмоциялар мен сезімдер. Адамға мінездеме беру кезінде біз оның эмоционалдылығына, эмоционалды әсер етушілігіне жиі назар аударамыз. Ақыр аяғында, сол оқиғалар кейбір адамдарды бей-жай қалдырады, басқаларын аздап абыржытады, үшіншілеріне үлкен күйзеліс тудырады (бұл қандай жеке-тұлғалық ерекшеліктермен байланысты?). Біздің өміріміз күйзеліссіз мүмкін емес, өйткені адам кездестіргеннің бәрі оған сол немесе басқа қатынасты, сол немесе басқа сезімдерді тудырады. Сезім әлемі бай, әрі алуан түрлі. Бір құбылыс бізді қуантады, екіншісі жиіркенуді оятады; біз кейбір адамдарды жақсы көреміз, басқаларын жек көреміз, үшіншісіне немқұрайлылық танытамыз. Бір нәрсе бізді қорқытуы мүмкін, бірақ бір нәрсе ренжітуі мүмкін; біз кейбір қадамдарды мақтан тұтамыз, ал кейбіреуін тезірек ұмытқымыз келеді, өйткені олардан ұяламыз. Адамның кәсіби қызметі де күйзеліссіз мүмкін емес және белгілі бір эмоционалды бояуға ие. Адам жұмыс істей отырып, жұмысқа және оның жағдайларына қатынасын сезім мен эмоция түрінде білдіреді. Сезімдер мен эмоциялар синоним ретінде жиі қолданылады, бірақ мәні бойынша бұл ұғымдар бір-бірінен ерекшеленеді. Сезімдер мен эмоциялардың маңызды айырмашылығы – сезімдердің салыстырмалы тұрақтылығы, ал эмоциялар белгілі бір жағдайда туындайды. Эмоциялар – бұл сезімнің тікелей, уақытша күйзелісі, мысалы, спортқа деген сүйіспеншілік сезімі. Бұл жағдайда жағымды эмоциялар жоғары дәрежелі, спортшылардың қызықты ойынын тамашалап, жанкүйерлер бастан өткерген таңданыс, рахат күйімен бейнеленетін болады. Сол сезім (спортқа деген сүйіспеншілік сезімі) жағымсыз эмоциялар түрінде болуы мүмкін – ашулану, жаман ойынға ашулану немесе әділетсіз төрелік ету. Эмоциялар – бұл адамның қоршаған шындыққа және өзіне деген қарым-қатынас күйзелісінде көрінетін құбылыстар, сонымен қатар, эмоциялар субъективтілікпен сипатталады. Ғылымда эмоциялардың әр түрлі классификациясы бар. Ең кең тарағаны – адамның іс-әрекетіне әсер ету күшіне сәйкес. Стеникалық – күшті, сергітетін; белсенділікті арттырады, қоздыратын, жандандыратын (қуаныш, ашу) эмоциялар. Астеникалық – пассивті, белсенділікті басады, қаттылықты тудырады, мақсатқа жетуге кедергі келтіреді (қорқыныш, сағыныш). Эмоциялар тұрақтылыққа, ұзақтығы мен күшіне байланысты түрлері бойынша ажыратылады. Көңіл-күй – адамның барлық басқа күйзелістерін, ойлары мен іс-әрекеттерін бояй отырып, әлсіз білдірілген жағымды немесе жағымсыз эмоциялармен байланысты ұзақ мерзімді эмоционалды жағдай. Көңіл-күй адамның мінез-құлқында із қалдырады, іс-әрекеттер мен олардың нәтижелеріне әсер етеді. Көңілді және сабырлы көңіл-күйде болған адам жақсы және жемісті жұмыс істейтіні белгілі. Жаман көңіл-күй, керісінше, адамның қарым-қатынас жасауына кедергі келтіреді, ол әлемге мұңайып қарайды, бәрі оны ашуландырады және тітіркендіреді: ауа-райы және оны байқамай итерген көршісі және көңілді күлкі (адамға жаман көңіл-күйді жеңуге не көмектесетінін есте сақтаңыз?) Сондықтан, әсіресе, адамдар арасындағы қарым-қатынас кезінде адамның өз көңіл-күйін басқаруды үйренуі өте маңызды. Кейде көңіл-күйді көтеру үшін көңіл көтеретін, көңілге қонымды іс-әрекетке ауысу жеткілікті. Сүйікті телешоуды көру, музыка тыңдау немесе қызықты кітап оқу да сіздің көңіл-күйіңізге қатты әсер етеді. Күлу туралы ұмытпаңыз, өйткені көңілді, жағымды көңіл-күйдің фоны уақытша қиындықтар мен қайғы-қасіретті оңай жеңуге көмектеседі. Аффект дегеніміз – дауылды, бұрқырауды еске түсіретін күшті, қысқа мерзімді эмоционалды жағдай. Аффект кенеттен пайда болады және осы сәтте адам өзін-өзі басқара алмайтын сияқты, толықтай күйзеліске бағынады. Аффектте адам «басын жоғалтады» және жағдайды талдамай, ескерусіз әрекеттерді орындайды, мысалы, ол қолына түскен затты лақтырып, сындырып, үстелге ұра алады. Алайда, аффектерді толығымен бақыланбайды деп ойлау қате болар еді, өйткені қаласаңыз, аффективті жарылысты «сөндіріп», өзіңізге деген күшіңізді жоғалтпауға үйрене аласыз. Мұны істеу үшін жұмысқа, оқуға, хоббиге немесе басқа қызметке ауысу жеткілікті. Қарапайым түрде, эмоционалды құлдырауды болдырмау үшін, реакция жасамас бұрын онға дейін санаңыз. Құмарлық – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған және ұзақ уақыт бойына адамды қызықтыратын жарқын, күшті эмоционалды жағдай. Құмарлық – адамның белсенді іс-әрекетін оятатын күшті сезім. Құмарлық адамның есі-дертін жаулап алады, және құмарлық объектісімен байланысты емес қалғандардың бәрі, екінші, маңызды емес, ұмытылған және ескерілмеген болып көрінеді. Мәселен, өз жұмысына жаны құмар ғалымдар сыртқы келбетке мән бермеген, ұйқы мен тамақты ұмытып кеткен. Құмарлықтың маңызды сипаттамасы оның ерікті сферамен байланысы болып табылады, өйткені ол үлкен күш пен қуатқа ие бола отырып, адамды қызметке ынталандырады. Сонымен бірге, құмарлықтың қайда бағытталғаны өте маңызды. Бағыт тұрғысынан ол жағымсыз және жағымды болуы мүмкін. Музыкаға, спортқа, ғылымға деген құмарлық позитивті. Егер құмарлық моральдық айыптауға лайық болса (құмар ойындарға, есірткіге, алкогольді ішуге деген құмарлық), бұл теріс құмарлық. Теріс құмарлықтың әсерінен адам моральдық тұрғыдан қайта туады. Өздеріңіз білетіндей, адамға оның қажеттіліктерін қанағаттандырудан бастап эмоционалды күй күйзелісі тән. Адамның сезімдері материалдық және одан да күрделі қажеттіліктерге негізделген – рухани, бұл күйзелістің ерекше формасын – жоғары сезімдерді тудырады. Сезімнің келесі түрлері ажыратылады: Моральдық сезімдер адамның өзінің және басқалардың әрекеттері мен қылықтарын адамгершілік нормаларына және ережелеріне (ізгілікке, әділеттілікке, парызға) сәйкес моральдық бағалауға негізделген. Интеллектуалды сезімдер таным мен шығармашылық үдерісін сүйемелдейді. Таң қалу мен әуесқойлық, білуге құмарлық пен жаңалық ашқанға деген қуаныш, күмәндану – мұның бәрі интеллектуалды және эмоционалды сәттердің өзара байланысының дәлелі. Жуынатын бөлмеден көшеге «эврика!»,- деп айқайлап секірген Архимедтің өмірінен алынған оқулықтағы керемет мысал шығармашылық және зерттеушілік іс-әрекеттің эмоционалды «бояуын» бейнелейді. Эстетикалық сезімдер адамның табиғаттағы, өнердегі, адамдар өміріндегі әсемдіктерге деген эмоциялық қатынасын білдіреді. Олар тұлғаны байытады, оған жеке өзіндік ерекшелік береді. Адамның белгілі бір эмоционалды жағдайды сезінетінін, оның мимикасы (бет бұлшық еттерінің қозғалысы) және пантомимикасы (дене бұлшықеттерінің қозғалысын) арқылы білеміз. Адамның эмоционалды жағдайы оның бетінде айқын көрінеді (2.6 бөлімді қараңыз), өйткені тұлғаның бұлшық еттері өте қозғалмалы және адамның ішкі күйіне байланысты әр түрлі сезімдерді бере алады. Мысалы, қорқыныш көз қарашықтарының үлкеюінде, дірілде, бозаруда көрінеді; терінің бозаруы, дірілдеген дауыс қорқынышқа тән. Көңілсіздік күйінде адам шаршап-шалдығатыны көрінеді, оның істейтін ештеңесі жоқ, сонымен бірге көздері жарқырамайды, ол жиі есінейді. Қуаныш көздің жарқырауынан, беттің қызаруынан көрінеді. Өйткені, біз көбінесе қуанышты сәттілікпен, орындалған үмітпен байланыстыратынымыз. Біздің сезім мүшелерімізбен ауыздың көрінісі де тығыз байланысты; егер еріннің бұрыштары төмен қаратылса, ерні қысылған болса – бұл реніштің сенімді белгісі. Қозғалыстардың экспрессивтілігі де маңызды коммуникативті рөл атқарады, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа көмектеседі және олардың арасындағы эмоционалды байланысты қамтамасыз етеді. Әдетте, адамның эмоционалды реакциялары, оның күйі белгілі физиологиялық реакциялармен қатар жүреді: қан қысымының, тамыр соғысы мен тыныс алу жылдамдығының өзгеруі, сонымен қатар жүрек қызметінің өзгеруі; лакрималды және тер бездерінің жұмысы күшейеді және т.б. Ежелгі заманнан бері адамзат өтірікті ашудан қорқу мен организмдегі кейбір физиологиялық процестердің арасында байланыс орнатқан. Мысалы, ежелгі Қытайда қылмыстық күдікті жауап алу кезінде құрғақ күріш ұнын шайнауға мәжбүр болған; егер адам оны жұта алмаса, онда ол кінәлі деп танылды. Мұндай реакция жалған көрсеткіштермен адамның сілекейі азаятындығына байланысты, бұл оны жұтуды қиындатады. Мұңның физиологиялық көріністеріне тән ерекшелік – оның ерікті қозғалыс бұлшықеттеріне салдану әсері. Бұл жағдайда адамның шаршау сезімі болады, баяу қимылдар байқалады. Көздер үлкен болып көрінеді. Адам бұлшықеттердің босаңсуына, қан тамырларының қысылуына және тіндердің қан кетуіне байланысты үнемі салқындау және суық сезімді сезінеді. Қайғылы адамды сыртқы түрінен тануға болады: ол жай жүреді, қолдары салбырайды, дауысы әлсіз және дыбыссыз. Жалпы қайғы адамды қартайтады және оның келбетін нашарлатады. Адамның қуанышы теріге қан ағымының ұлғаюымен қатар жүреді, ол қызыл түске боялады, «жылы» болады. Қуанған адам ым-ишара жасайды, күледі, ән айтады, жақсы көңіл-күйде болады. Қуаныш жасартады, адамды әдемі және көңілді етеді. Ғалымдар эмоциялар – бұл адам өзінің мінез-құлқын ұйымдастырып, мақсатқа жету үшін қажет ақпараттың, мәліметтің жетіспеушілігін өтеудің ерекше механизмі деп санайды. Теріс эмоциялар ақпараттың жетіспеушілігі жағдайында пайда болады, мысалы қорқыныш эмоциясы қорғаныс үшін қажетті ақпараттың жетіспеушілігінен дамиды. Оң эмоциялар жеткілікті ақпарат болған кезде пайда болады. Алайда, жағымсыз эмоциялардан мүлдем ада өмір сүру мүмкін емес. Жағымсыз эмоциялар белгілі бір үйлесімдегі жағымды әсермен зиянды емес, денеге пайдалы болуы керек деген пікір бар. Жануарларға жасалған тәжірибелер бұл пікірді растады. Эмоцияны білдіру формалары қабылданған әдептілік ережелеріне байланысты. Мысалы, біз қоғамдық орындарда қатты күліп, эмоцияларымыздың көрінісі арқылы барлығының назарын аударуымыз әдетке айналған емес. Африканың кейбір аймақтарында күлкі көңілділіктің белгісі емес, таңдану мен шатасудың көрсеткіші болып табылады. Эмоциялардың көрінісі адамның темпераментімен, тәрбиесімен және әдеттерімен де байланысты. Кейде адамға таныс эмоциялар оның бет-әлпетінде ерекше із қалдырады. Олар қобалжулы, таңқалған, көңілді жүздер туралы әңгімелейтіні таңқаларлық емес. Жігерлі адамдар, әдетте, мақсатқа жету кезінде қиындықтарға мойынсұнбайды, керісінше, өз қызметтерін жұмылдырады. Олар әрдайым бір нәрсеге ұмтылады, жоспар құрып, басқаларды өздерімен бірге алып жүреді. Бастама адамның бойында көптеген жаңа идеялар мен жоспарлардың болуына негізделген. Бастаманың арқасында адам шығармашылықпен әрекет етеді, кез-келген кәсіпті бастауға қабілетті. Сондықтан белсенді адамдар көбінесе адамдарды идеяларымен және ұсыныстарымен біріктіретін көшбасшыға айналады. Ынта – бұл шешімдерді белсенді, ыждағаттылықпен және жүйелі түрде орындауға бағытталған адамның ерік-жігерінің сапасы. Атқарушы адам өзі бастаған немесе оған сеніп тапсырылған жұмысты аяқтауға тырысады. Барлық ерік сапалары адамның өмірі мен қызметі барысында қалыптасатындығын ескеру қажет. Сонымен қатар, ерік адамның еңбек қызметіне әсер етеді. Ел экономикасындағы күтпеген өзгерістер, өндірісті қайта құру, көңіл-күйдің нашарлауы, шамадан тыс жұмыс, қақтығыстар және басқа жағдайлар белсенділіктің сыртқы және ішкі қиындықтарды жеңбестен жүзеге асыруға болмайтынын көрсетеді. Адам өзінің қалауын ерік күшімен басқаратын көптеген мамандықтар бар: оқытушылар, дәрігерлер, сауда және қызмет көрсету қызметкерлері. Қазіргі уақытта эмоциялық интеллект әр түрлі түсіндіріледі. Бұл сөз тіркесінің өзі 20 ғасырдың соңында академиялық психологиялық шетелдік әдебиеттер беттерінде пайда болды. Бүгінде біз бұл тұжырымдаманы еркін қолданамыз, өйткені ол қазіргі заманғы адам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Ғалымдар жаңа теориялық құрылымдарды, эмоциялық интеллект деңгейін диагностикалау әдістерін, практикалық психологтар әр түрлі жастағы адамдар үшін ИИ деңгейін жоғарылатуға және арттыруға бағытталған түрлі тренингтер әзірлейді. ИИ туралы, оның адам өміріндегі маңызы туралы, оны қалай оқыту керек және ИИ даму деңгейін зерттеудің қандай әдістері бар екендігі туралы әңгімелеу үшін алдымен бұл ұғымға не кіретінін, ИИ-дің қандай белгілі модельдері бар, олардың бір-біріне ұқсастығы мен айырмашылығын түсіну керек. Адам үнемі сол немесе басқа эмоционалды күйде болады, бұл оның ойлары мен әрекеттеріне айтарлықтай әсер етеді. Әрине, эмоциялар өте маңызды, өзі туралы және адам өмір сүретін әлем туралы білімнің ерекше түрін білдіреді. Дәл осы негізде – эмоцияны білімнің ерекше түрі ретінде түсіну «ЭИ» тұжырымдамасы алға тартылды. Соңғы 20 жыл ішінде психологтар көптеген зерттеулер жүргізді, олардың мақсаты ЭИ-нің ең толық моделін құру және оның әлеуетін зерттеу болып табылады. Бүгінгі күні ЕИ-нің бірнеше анықтамасы бар, олар: «Қанша ғалым, соншалықты көп пікірлер» дейді. Ғалымдар ИИ дегеніміз не, ол нені қамтиды және қаншалықты ғылыми түсінік екендігі туралы әлі де пікір таласатын болады. Алайда, бастапқыда «ЭИ» термині 1) эмоцияларда қамтылған ақпаратты өңдеу, 2) әр түрлі эмоциялардың мағынасы мен байланысын анықтау, 3) алынған эмоционалды ақпаратты ойлау мен шешім қабылдау үшін негіз ретінде пайдалану мүмкіндігін қамтыды. 20 ғасырдың бірінші жартысында Дэвид Векслер (1943) интеллекттің классикалық тұжырымдамасын жеке тұлғаның мақсатты әрекет ету, рационалды ойлау және қоршаған ортамен өзара әрекеттесудің ғаламдық қабілеті ретінде ұсынды. Д.Векслер интеллекттің «интеллектуалды» (рационалды қабілеттері) және «интеллектуалды емес» элементтерін (әлеуметтік, коммуникативтік дағдылар) бөліп көрсетті. Векслер адамның жетістікке жету қабілетін анықтау үшін «интеллектуалды емес» қабілеттер басымдыққа ие деп ұсынғанына қарамастан, бұл факторлар тобы танымдық компоненттен айырмашылығы іс жүзінде қараусыз қалды. Бұл ұзақ уақыт бойы интеллект логикалық және математикалық есептерді шешуге арналған конструктор ретінде ұсынылғандығына әкелді. Өткен ғасырдың 30-шы жылдарының соңында Роберт Торндайк «әлеуметтік интеллект» тұжырымдамасын алға тартты. Алайда, бұл авторлардың жұмыстары ұзақ уақыт бойы дами алмады. Тек 1983 жылы Ховард Гарднер (қазіргі интеллект тұжырымдамаларының бірінің авторы) «көп интеллект» теориясын жариялады. Х.Гарднер интеллекттің жеті түрін анықтады: • логикалық және математикалық; • ауызша (лингвистикалық); • визуалды және кеңістіктік; • дене-кинестетикалық; • музыкалық; • тұлғааралық (эмоционалды); • рухани (экзистенциалды). Х.Гарднер тұлғааралық (эмоционалды) интеллект пен рухани (экзистенциалдық) интеллект дәстүрлі өлшенген IQ (ауызша және логикалық-математикалық) сияқты маңызды деп санайды. Х.Гарднердің интеллект тұжырымдамасы Нью-Гэмпшир университетінің Джон Майер мен Йель университетінің Питер Салавейдің тұжырымдамасын, кейінірек эмоционалды интеллекттің алғашқы моделін құруға негіз болды. Джон Майер, Питер Саловей және Дэвид Карузо 1990 жылы жасаған эмоционалды интеллекттің бірінші моделі эмоционалды интеллект деп өзінің эмоциясын, сондай-ақ өзгенің эмоциясын тану және осы ақпаратты шешім қабылдау үшін пайдалану қабілеті деп анықтады. Тұжырымдаманың авторлары эмоционалды интеллектті құрылым ретінде ұсынды, оның компоненттері 3 типті қабілеттер болды: • эмоцияны анықтау және білдіру мүмкіндігі; • эмоцияны реттеу мүмкіндігі; • эмоционалды ақпаратты ойлау мен іс-әрекетте қолдану мүмкіндігі. Қабілеттердің бірінші түрі 2 компонентке бөлінеді: Өз эмоцияларына бағытталған (оған вербалды және вербалды емес субкомпоненттер кіреді); Басқа адамдардың эмоцияларына бағытталған (оған вербалды емес қабылдау мен эмпатия субкомпоненттері кіреді). Қабілеттердің екінші түрі екі компонентке бөлінеді: Өз эмоцияларын реттеуге бағытталған; Басқа адамдардың эмоциясын реттеуге бағытталған. Қабілеттердің үшінші түрі келесі компоненттерге бөлінеді: Икемді жоспарлау; Шығармашылық ойлау; Қайта бағыттау; Мотивация. Жоғарыда аталған эмоционалды интеллект құрылымын авторлар кейін жетілдірді. ЭИ моделінің жетілдірілген нұсқасының негізі эмоциялар адамның заттармен немесе басқа адамдармен байланысы туралы ақпарат береді деген идея болды. Заттармен немесе басқа адамдармен байланыстар өзгерген жағдайда, осыған байланысты сезімдерде өзгеріс болады. жүктеу/скачать 132.67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|