АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ

Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестернің түрлері. Келтіретін зияны. Ауылшаруашылық дақылдары зиянкестерінің түрлері өте көп және алуан түрлі. Оларға омыртқалы ағзалар (нематодалар, кенелер, насекомдармоллюскалар); омыртқалы жануарлар (зиянды кеміргіштер) жатады. Зиянкестердің арасында ең көбі насекомдар (1 млн-ға жуық), содан кейінгі кенелер (1215 мың), немотодалар (10 мыңнан астам түрлері белгілі.)

Насекомдар зерттейтін ғылымды энтомология деп атайды. Насекомдар және басқак зиянкестеп өсімдіктердің зақымдау типі насекомдардың ауыз аппараттарының құрылысына, даму фазасфна және өсімдіктің түріне байланысты болады. Жапырақтың зақымдану типтеріне; өрескел желінуі (шегіртке, қырыққабат ақ көбелегенің жұлдызқұрты); тестік жасап жейтін қоңыр көбелектің жұлдызқұрты; жапырақ жегілер әшекейлеп жейтін түйнек бізтұмсық; қанқалап жейтін қырыққабат көбелегінің жұлдызқұрты; мина жасап жейтін қызылша шыбынның личинкасы жатады. Одан басқа зақымдану типі бір жапарықты түсінің өзгеруі: өсімдіктердің шырынын сорған кезде жапырақ бетіне қоңыр сары, қызғылт, күміс түсті дақ пайда болады.

Насекомдар сорған кезде солардың сілекейінің әсерінен жапырақ ширатылады (деформацияланады).

Қоңыр көбелектердің жұлдызқұрттары өсімдіктің сабағын сырттан кеміріп зақымдайды.

Шөптектес өсімдіктердің сабағының ішін кеулеп жол салып зақымдайтын жүгері көбелегенің жұлдызқұрттары бар. Одан басқа зақымдау типтрері: генеративті мүшелерін зақымдау, жемісті миналау, масақтың толық немес жартылай ағару. Өсі-даму кезіндегі пайда болатын личинкалармен құртардың қоректену үшін даярлық жасап зақымдау да кездеседі.

Механикалық күрес шаралары. Бұл күрес көп қол еңбегін қажет етеді. Қызылшаның біз тұмсығын күресу үшін танаптардың шеттеріне ор қазады. Орға түскен зиякестерді инсектицидтармен құртады. Алма жемісінің жұлдызқұрттарын ұстағыш белбеумен ұстайды.

Физикалық күрес шаралары. Негізінен ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу кезінде қолданады. Мысалы, қыстап шығатын дәнек қоңызын құрту үшін сақтау қоймадағы бұршақ тұқымын 100-11⁰С дейін салқындатады. Кейде дәнді тазарту үшін оны электр тогының жоғарғы жиілігімен немесе басқа тәсілімен қыздырады. Зиянкестерді құрту үшін астықты және одан жасалған өнімдерді кептіреді.

Өсімдік карантині. Өсімдік зиянкестерін біздің елге әкелуін және еніп кетуінен қорғауға, ал карантиндік зиянкестер тарап кеткенде оларды жоюға бағытталған шаралар жүйесін іске асыру карантиннің міндетіне жатады. Карантин сыртқы және ішкі болып екіге бөлінді.

Интегралды күрес шаралары. Интегралды күрес химиялық, биологиялық, агротехникалық, физикалық және басқа шараларды үйлестіріп қолдануды көздейді.

Өйткені қазіргі жағдайда жеке бір шаралар арқылы зиянкестепрмен күресу тиімсіз.

Көпқоректі зиянкестер. Бұл топқа шегіртке, шілдеділк және бұзаубас тұқымдастарының өкілдері, шыртылдақ қара денелі қоңыздардың өкілдері, тақта мұртты қоңыздардың түрлері, қабыршақ қанаттылары, кеміргіш көбелектердің өкілділері, қан көбелегі тұқымдастарының түрлері, т.б. жатады.

Бұршақ тұқымдас дақылдарының зиянкестері. Олардың ішінде ең зияндылары: бұршақ бітесі, түйнек бізтұмсығы, жоңышқа жапырағының зер қоңызы, жоңышқаның сүген қоңызы,жоңышқа жуанаяқтасы, жоңышқа қандаласы, гүл құмыты.

Техникалық және майлы дақылдардың зиянкестері. Қызылшаның зиянкестері: қызылшаның жапырақ бітесі, қызылшаның тамыр бітесі, қызылша кандаласы, қызылша бізтұмсығы, шығыс қызылша бізтұмсығы, қызылшаның сұо бізтұмсығы, қызылшаның сабақ жемірі, т.б. күнбағыстың зиянкестері: күнбағыс көбелегі, күнбағыс сүгені, рапс және қыша зиянкестері: шығыс қыша жемірі, рапс жапырақ жемірі рапс егеушісі.

Көкініс және картоп дақылдарының зиянкестері. Ең кең тараған зиянкестері: қырқабат биті, крестгүлділер қандалалары, крестгүлдідер бүргілері, қырқабаттың қоңыр көбелегі, көктемгі қырыққабаттың шыбыны, жазғы қырыққабат шыбыны, пияздың шыбыны, пияздың ызылдық шыбыны, пияздың құпия тұмсықтысы, пияз бен сарымсақтың сабақ нематодасы, картоптың нематодасы, т.б.

Зиянкес кеміргіштердің негізгі түрлері. Кіші саршұнақ, қызыл ұртты саршұнақ, зорман немесе балпақ, қаптесер (үй тышқаны), дала тышқаны, кәдімгі тоқалтіс, дала тоқалтісі, табанды тоқалтіс, дала алақоржыны, соқыртышқан, қамба егеуқұйрығы, аламан, эверсман атжалманы, сұр атжалман, үлкен құмтышқан, қызылқұйрық құмтышқан.

Өсімдік ауруларының негізгі түрлері. Өсімдіктердің ауруларын және олармен күресу шараларын зерттейтін ғылымды фитопотология деп атайды. Өсімдік ауруларынң пайда болу себептеріне қарай жұқпалы және жұқпалы емес түрлерге бөлінеді. Сыртқы белгілері бойынша ауруларды бірнешетоптарға бөледі: дақтылық, өңезділік, пішіннің бұзылуы, шорлануы, шайырлануы, ойық жара, шіру, мумиялану, солуы мүшелерінің бұзылуы.

Түтікті бактериоз. Барлық жерлерде тараған. Өсімдіктің түтікшелерін зақымдайды, жапырақтарының шеттері, сарғаяды да, оларды ұсақ қара торлы жөлкелер пайда болады.

Фомоз. Қырыққабат тамыры мен сабағының барлық жерлерде кездесетін құрғақ шірігі. Ауруға шалдыққан өсімдіктер өспей қалады, жапырақтарының түсі күлгінденеді, сосын сарғаяды. Қара дақтар пайда болады. Тамыр мойны шіриді, өсімдік өліп қалады. Ауру топырақ, тұқымы арқылы және биттерден жұғады.

Қырыққабаттылар бүргесі. Барлық жерде кездесетін ұсақ секіргіш қоңызшалар. Ересек қоңыз түрінде топырақтың жоғарғы қабатында және өсімдік қалдықтарының астында, қыстап шығады. Сәуірдің аяғында оянып, алғашқы арамшөптермен қоректенеді де, кейін қырыққабатқа ауысады. Аналығы жұмыртқасын топыраққа салады, личинкалары тамыршаларын қоректенеді де, сосын қуыршақтанады. Екінші ұрпағы маусымның аяғында пайда болады, бірақ ересек өсімдіктерге елеулі зиян келтіре қоймайды.

Қырыққабат күйесі. Барлық жерде кездеседі. Қанатын жайғанда 14-17 мм болатын кішкентк\ай көбелек. Жұмыртақсын жапырақтың астыңғы бетіне салады. Бір аналық 100 жұмыртқаға дейін салады. 7-10 тәуліктен соң жұмыртқадан құрт пайда болады. Алдымен олар жапырақтың жұмсағын тесір кіреді де, одан да қысқа жолдар жасайды. Сосын 2-3 тәуліктен соң сыртқа шығып, мәйегін жеп, эпидермисін қалдырады.

Қырыққабат биті. Кең тараған зиянкес. Өзекте және басқа да қалдықтарда жұмырт қа күйінде қыстайды. Көктемде жұмыртқадан личинкалар туады да, арамшөптермен және қырыққабаттың тұқымдарымен қоректенеді. Биттер жапырақтың астыңғы бетіне орналасады және шырынын сорады.

Қызылша бүргесі. Ұзындығы 3-4 см қоңыз. Өызылшаға алғашқы өсу кезеңінде үлкен зиян келтіреді, жапырақты кеміріп, ұсақ дөңгелек тесік жасайды, сосын жапырақтар солып қалады. Ыстық және желді ауа райында бүргенің зияндылығы арта түседі.

Шие бізтұмсығы. Қазақстанның барлық аймақтарында таралған. Қоңыздар бүршіктермен, жапырақтармен, гүл түйнегімен және піспеген жемістерімен қоректенеді.