ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ

Еліктеу сөздердің синтаксиетік қызметін сөз еткенде, екі түрлі мәселе баяндалуға тиісті: оныц бірі — еліктеу сездсрдің өздерінен баска қандай сөздермен тіркесетіні, екіншісі — еліктеу сездердіи сөйлемде кандай мүше бо-лып қызмет атқаратыны. Ал бұл екі мәселе жайында антылатын қағидалар мынадай:

23. 
    Еліктеу сөздін жалаң түрі мен күрделі (қосарлан-ган) түрінің қай-кайсысы болса да өздеріне тән атау фор-мада түрғанда бірен-сарандаған жағдайда ғана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Бірақ еліктеу сездер етістік атаулының бәріне бірдей тіркесе бермейді. Онын
    

0. 
   алан (дара) түрі де, қосарланған түрі де езге етістік-термен таңдап тіркессе де, ет көмекші етістігімеи еркін тіркесе береді. Мысалы: Ж анып жатқан от майлы көбік тамғанда, пыс етіп, борс етіп сөне қалып, қайтадан тез лап етіп жанды (С. Сейфуллин); Боқай келіниіегінің сө' зіне м ы щ етпеді (Ғ. Мұстафин); Қорыққаннан. ба, тоЦ' ғаннан ба урядниктің исгі иегіне сақ-сақ етті (С. Мұка' non) т. б.
   

23. 
    Еліктеу сөздер толық мағыналы дербес етістіктер-дін бәрімен де бірдей тіркесе бермейді, олардың ішінен тек ездерінн. мағыналарына орайласатындарымен ғана еркін тіркеседі. Мысалы: Абай селк етіп жалт ңарады
    

0. 
   . Әуезов); Машина кілт бүрылды (С. Ш аймерденов); Цасым жалт ңарап жалтарып, Қалиқаға қосыла кетті (С. Ерубаев) т. б.
   

23. 
    Еліктеу сездер етістіктерден езге сездермен некен-саяктап кана тіркеседі де, сын есім, үстеу, шылау сиякты сез таптарымен тіпті тіркеспейді. Мысалы- Қүңгірт сөй-леген шаңда-шұң дауыс шықты (С. Сейфуллин); Кым-қиғаиі қиқу, сарт-сүрттөбелес болды да қалды (С. Ке-'беев).
    

23. 
    Еліктеу сездердін сөйлемде қандай мүше қызыме-тін атқаруы олардың өздерінен баска қандай сөздерге тіркесуімен байланысты. Өйткені, жоғарыдағыдай, шаң-шүң дауыс іиықты (С. Сейфуллин); Сарт-сүрт төбе-лес болды да қалды (С. Көбеев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын жағынан олардан бұрын тұрып колданылатын шаң-шұң, сарт-сүрт тәрізді еліктеу сөз, эрине, анықтауыш болады. Ал, еліктеу сөздер негізінде етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, олар-дың негізгі синтаксистік қызметі де сын қимыл пысық-тауыш екендігі күмәнсыз. Еліктеу сөздің ж алаң (дара) күрі мен күрделі (косарланған) түрі кемекші етістікпен де, негізгі етістікпен де тіркесе береді. Ет көмекші етісті-гімен тіркесетін еліктеу сөздер қашан да болсын кұран-ды мүшенің құрамына енеді де, сол кұрам, ет көмекші етістігінің қай формада тұруына карай, тұтасымен тұрып йр күрделі мүше болады: Мысалы: Сергей Петрович елең *тті (Ғ. М ұстафин); Қараңғылықтан ңылаң етіп бір Уттылы адам шыға келді (С. Ерубаев) деген сөйлемдер-дегі елең етті тіркесі баяндауыш болса, қылаң етіп тір-кесі пысыктауыш болып тұр т. б.
    

Дербес мағыналары бар негізгі етістіктермен тіркес-№нде, еліктеу сөздер қимыл мен іс-әрекеттің сын-сипатын Йлдіреді де, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мыса-®ьі: Абай кілт бұрылып, жалт қарады (М. Әуезов); ^тшы жігіт мырс-мырс күледі (С. Көбеев); Ардақ томп-

0. 
   Еліктеу сөздер субстантивтеніп, есім формаларында ^Ұмсалуы мүмкін. Мысалы: Осы сөзден соң Жігітек екі '^чйылықтан, былқ-сылңтан арылып, сөзді бір арнаға
   

туйген-ді (М. Әуезов); Жер бетінде болатын шақыр-шү-қыр, жарң-жұрңтың бәрі де сарайларға қамалып, ңазір бір улкен думпудің тұтасқан гуілін ғана естисің (Ғ. Мүсірепов). Осы сөйлемдердегі субстантивтеніп, шы-ғыс септік формасында жұмсалған былқ-сылқтан дегеп сліктеу сөз толықтауыш болады да, ілік септік фбрма-сында тұрған шақыр-шұқыр (жалғауы жасырынып тұр), жарқ-журқтың деген еліктеу сөздер анықтауыш болып қызмет атқарып түр.
Хі т a р а у

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: