Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шылау свздер
- § 107. ШЫЛАУЛАР
| екші есімдер жэне кемекші етістіктеі
деген екі салаға белінеді. Грамматикалық сипаттары мен формалары жақта рынан өздерінің шыққан теркіндерінен біржола кол үзіп кетпегендіктен, көмекші есімдерді зат есімдермен бай-даныстыра қарау теорлялық жэне практнкалык жақта-рынан қандай қолайлы болса, көмекші етістіктерді не-гізгі етістіктермен байланыстыра қарау да сондай орай-лы Сол себептен де, бұл жағдайларды еске ала отырып, оларды зат есім мен етістікке арналатын тиісті гарауларда талдау мақұл деп саналады. Бірак бұған карап көмекші есімдер мен кемекші етістіктерді көмек-щі сөздер емес екен деп есептеуге болмайды. Өйткені ке-мекші есімдер мен көмекші етістіктердің семантнкалық жағынан да, синтаксистік жағынан да олқы көрініп, өз алдарына дербес сөздер есебінде колданылмау ерекше-лігі — тек оларға ғана емес, жалпы көмекші сез атау-лыныц бәріне де тән касиет. Лл, көмекші есімдер мен кемекші етістіктерде бұл екі қасиеттің екеуі де бар! Онын. бер жағында, кемекші сөздердің әрбір тобын алсак, олардың ©здерінде де семантикалық және синтак-систік дербестік біркелкі емес. Мысалы, ал, бер, кел тә-різді кемекші етістіктер мен бол, еді, де кемекші етістік-тері, кай жағынан болсын, өзара еш уақытта да бірдей де, біркелкі де бола алмайды. Шылау свздер дегендеріміз — ішкі мазмұндары жа-ғынан да, сыртқы формалары жағынан да, сондай-ақ, ?*,ызметтері жағынан да ©здерінің бастапкы шыққан төр-кіндерінен біржола қол үзіп. әрі осы аталған негізгі үш белгі жөнінен де дербестіктерінен айрылып, өз алдына категория болып қалыптасқағі және жалпы көмекші сөз-дер тобына негізгі ұйытқы есебінде қызмет ететін сөз-дер. Ш ылау сөздер есімдерге де, етістіктерге де жақын-даспай, ез алдына оқшауланып, жеке топ болып отыра-іды. Сол себептен бұл топқа, шылау сөздерге, төменде Іарнайы талдау жасалады. § 107. ШЫЛАУЛАР Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағынала-|Ры солғындап, ©здеріне тән әуелгі дербестіктерінен ай-Эылып кемекші сөздер қатарына көшуіне, сайып келген-Іе, олардың практикалық тілде аса жиі қолданылуы ар-'Сасында туған грамматикалық абстракция тікелей әсер ^ткен. 1 Шылау сездер ездері тіркескен негізгі (атаушы) сез- 360 361 дердіц мағыналарын я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айкындай түсіп отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айқындалатын осын-дай қосымша мағыналары олардың нақтылы лексика-грамматикалық мағыналары болып есептеледі. ылаулар — сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөй-лемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолда-нылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қи-лы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, түлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Ш ылауларда аз да болса, лексикалық мағына-ның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы қа-лыптасқан негізгі қасиеті — грамматикалық мағыйалар. Өйткені шылаулардың грамматикалық мағыналары лек-сикалык мағыналарына қарағанда әлдеқайда басым бо-лады. Сол мағыналары олардын өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы өзіндік грамматикалық мағына-ларын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге жәрдем-ші дәнекер есебінде жүмсалады. Сондықтан да шылау-лар өз алдына жеке-дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінін белгілі бір компоненті ретінде атаушы сөз-дердің жетегінде қолданылады. ылаулардыц атаушы сөздермен тіркесу қабілеті бәрінде біркелкі емес. Өз бойында лексикалык мағына-сыныи элементтерін молырақ сақтаған, азды-көпті се маігтикалық дербестігі бар шылаулар өздері тіркесетіі атаушы сөздердің негізгі мағыналарына аз да болса Өо үлесін косып отырады. Ал өздерінің бастапқы лексика-лық мағыналарынан тым алшақтап кетіп, семантикалык дербестігін мүлдем жоғалтып алған шылаулар өздері тіркесетін атаушы сөздердің тек формальдык-грамма-тикалык. комноненттері ретінде ғана қолданылады. Мүн-дай шылаулар грамматикалық сипат жағынан аффнкс-терге бір табан жакын болады, бірақ олар атаушы сөздермен тіркескенде жеке сөздік бейнесін жоғалт* пайды. Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызмет-тері де бірдей емес. Олардын бірқатары сөз бен сөздін арасындағы грамматикалық байланыстарды айқындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестері мен сейлемдердін арасындағы байланысты айқындаУ үшін дәнекер болады. Ал кейбіреулері жеке сөздер меи сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау, толыКтаУ үшін я қосымша реңк беру т. б. мақсаттар үшін қолда 362
нылады. Міне, осындай грамматикалық сипаттарына қа-рай, шылаулар ішінара үш жікке бөлінеді: олар — сеп-теуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Ж алғаулықтар алғаулықтар — дербес лексикалық мағыналары де-рексізденген, бірақ өздеріне тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстракт грамматикалық кызметтері бар шылау сездер. Ж алғаулықтардыц мағыналары мен кызметтері де өмірмен байланысты алуан түрлі заттар мен кұбылыстардың аралықтарындағы неше қилы қаты-настардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу тілінде жарыққа шығып, үнемі керініп отырады. алғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірың-ғай сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің ара-ларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді. Ж алғау-дықтар ец кемі езара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей қатысты болады. Мысалы: Қыс пенен жаз, күн ненен тун, тақ пенен жұп, жақсылық пен жамандың — болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен жалғау-лықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы сөздердің екеуіне де бірдей катысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру үшін қолданылып тұр. алғаулықтар салалас кұрмалас сөйлемдердін кү-рамдарындағы жай сөйлемдерді де өзара байланысты-рып, олардың арақатынастарын білдірудің қызметін ат-қарады. Мысалы: Әліп әлсіреп көзін біраз жүмып жатты да, қайтадан ашты (С. Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып тұрғаны аян. Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардыц табнғатынэ көз жіберсек, олардың жалпы даму жолы төмендегі ба-гытта болғанын бағдарлауға болады. Біріншіден, дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айры-лып, сөз бен сөзді, сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу жолы мен арақатынасын білді-ретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару үшін »рі жалғаулығын алайық. Бүл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне ешкім де шек келтрімейді. Мысалы: Ақырған срң байғүстар ә р і тұрды, Қалтасына цолын салып мо-Шн бурды (Абай). Бұл сөздің мекендік мағынасы, тіл-дін қажетіне қарай, өзініц негізгі қызметінін. үстіне қо-Рьімша қызмет жүктеп алып, тағы деген тәрізді мағына-дьіқ реңге көшкен де, үстеу сөз ретінде қолданыла бе- 363
руімен қатар, кемекші сөз — жалғаулыктар катарына да ауысқан. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|