б) Кейбір жеке-дара қолданылмайтыи формалар

352 353

дерге де негіз болған. Ол формалар қазіргі кезде жеке-дара түбір есебінде қолданылмайды, бірақ бастапқы кездерде еліктеу (бейнелеуіш) сездердін түбір форма-лары болған деп жорамалдауға болады. Оларға, мыса-' лы, мынадай туынды еліктеу сөздердің түбірлері жатады: арб-аң (арбай), ерб-ең, (ерби), жарб-аң іжар-би), кірб-ең (кірби), қорб-аң (қорби), -адыр-аң (адырай, адырақ), ажыра-ң (ажырай), бадыра-ң (бадыран, ба-дырақ), бажыра-ң (бажырай), майм-аң, (майми, май-мақ), кірж-ің (кіржи, кіржік), қайқ-аң (қайқай, кайқи, қайқы, қайқақ), қиқ-аң (қиқаң, қиқи, қиқақ), күрж-ің (күржн күржік), ңылм-ың (қылми, кылымсы), соп-аң (сопай, сопи, сопақ), сид-аң (сиди, сида), іиоіи-аң (шо-шақ, шоштиған) т. б.

23. 
    -лаң, -лең, -алаң, -елең жұрнақтары кейбір етістік-терге жалғанып, туынды еліктеу сөздер жасайды, Мыса-лы: бур-алаң, иір-елең, соз-алаң, шұба-лаң, ора-лаң т. б.
    

Күрделі еліктеу сөздер деп ж алац еліктеу сөздердің

0. 
   негізгі, я туынды формаларының не қайталануы, не қосарлануы арқылы жасалған түрлерін айтамыз.
   

Күрделі еліктеу сөздер компоненттерінің формалары-на қарай оларды мынадай негізгі төрт топқа бөлуге бо-лады:

23. 
    арс-арс, борт-борт, быж-быж, гүр-гүр, дур-дур^ дір-дір, жарқ-жарқ, жалт-жалт, елп-елп, зыр зыр, зырқ-зырқ, лап-лап, лып-лып, маң-маң, күмп-күмп, күрс-курс, селк-селк, тарп-тарп т. б.
    

23. 
    арс-урс, баж-буж, жарқ-жұрқ, шап-шуп, шалп-
    
0. 
   улп т. б.
   
   23. 
       арбаң-арбаң, алшаң-алшаң, ағараң-ағараң, далаң-далаң, елең-елең, елбең-елбең, ербең-ербең, балпаң-бал-паң, бортаң-бортаң, бүрсең-бүрсең, жалаң-жалан, жал-баң-жалбаң, жалтаң-жалтаң, қызараң-қызараң, көлбең-көлбең, қожаң-қожаң, қоқаң-қоқаң т. б.
       

23. 
    Арбаң-ербең, арбаң-тарбаң, адыраң-едірең, Қиңаң-j қиқаң, олпаң-солпаң т. б.
    

Еліктеу сөздерден ©зге сөз таптарына тән баскд да жаңа сездер жасалады. Мысалы: тарсыл, дүрсіл, күрсіл, тырсыл, бажыл, шыжыл сияқты зат есімдер -ыл (-іл) жұрнағы арқылы тарс, дүрс, күрс, тырс, баж, шыж деген еліктеуіш сездерден жасалған. Сондай-ақ, жалтақ, бу*' тақ, шыжық, бурқақ сияқты есімдер де жалт, булт, шьЛ бурқ деген еліктеу сөздерден -ақ (-ық) жұрнағы аркыль1. туған. Еліктеу сөздерден басқа сөз таптарына тәи осый‘1

дай туынды сөздер жасайтын басты-басты жұрнақтар мыналар:

23. 
    -ыл -іл (ырыл, бажыл, дарыл, дүріл, гүріл, күрсіл, тарсыл, тырсыл, қорсыл, сыртыл, күжіл, іиыжыл, ыңқыл, сүңқыл, шүңкіл, сырыл, пысыл, бақыл, зуыл, суыл, гуіл, іиарыл. иіырыл, шіңкіл, дүңкіл т. б.).
    

23. 
    -ыр, -ір (жалтыр, жылтыр, былбыр, сылбыр, та-қыр. тықыр іиақыр, иіықыр, сытыр, т. б.).
    
24. 
    -ақ, -ек, -ық, -к (адырақ, елбек, бүлкек, бүлтсщ, ясалтақ, қаліақ, салпақ, бүрқақ, ыржақ. қылжақ, тар-баң, балпаң, жалпақ, қалпақ, қоқақ, тықақ т. б.).
    

23. 
    -ғыр, -гір (даңғыр, дьщғыр, дүңгір, қаңғыр, мың-гыр, сыңғыр, иііңгір т. б.).
    
24. 
    -кыр, -кір (бақыр, кекір, шақыр, жекір, өкір, түш-кір. пысқыр, осқыр, ысқыр, т. б.).
    
25. 
    -ыра, -іре (балбыра, былбыра, елбіре, желбіре, салбыра, сылбыра, жылбыра, үлбіре, солбыра, қолбыра, бүрқыра, жарңыра, күркіре, дүркіре, эырқыра, сырқыра, маңыра, мөңіре, еңіре т. б.).
    
26. 
    -ырай, -ірей (бақырай, бақшырай, шақырай, түкьі-рай, кскірей, кекшірей, бүкірей, тьщырай, шоқырай, қо-қырой, бажырай, күжірей т. б.)-
    

23. 
    -ый, -ій (арби, ерби жарби, тарби, арси, ырси, тор-
    

си, тырси, жылти, қылти, кілти, қылқи, кеңки, теңки, бырти. қоңңи, шоңқи, быржи, қоржи т. б.).

0. 
   -й, -ай, -ей (арбай, адырай, едірей, ежірей, қоқай, шоқай, сбпай, қиқай, крңай, балпай, жалпай т. б.).
   
   23. 
       -да, -де'арбаңда, ербеңде, бураңда, ирелеңде, сүй-релеңдс, жалпаңда, адыраңда, қоқаңда т»б.).
       

Еліктеу сөздерден баска туынды сөздер тудыратын өзгеөнімсіз жұрнақтар да бар. Мысалы: кісіне, қужына, быжына, пысына етістіктерін алсақ, олар -ыка (-іне) кұрнағы арқылы кіс, қуж, быж, пыс деген еліктеу сөз-Дердеіі жасалған.

Еліктеу сездерден сөз тудыратын жұрнақтардың кей-5іреулері жалаң, кейбіреулері қүранды болып келеді. Мы-іалы, жалтыра, салбыра, сылбыра, былбыра дегендердегі ■ьіра жүрнағын -ыр (жалтыр, салбыр, сылбыр, былбыр) ‘Дәне -а (жалтыра, салбыра...) деген екі жалаң жұрнақ ten қарауға болса, елбіре, үлбіре дегендердегі -іре жұр-йағын теориялық жағынан олайша бөлшектеуге болға-“ымеіі, практикалық жағынан саралап боршалауға бол-^йды. Сол сияқты, кекірей, бүкірей, тықырай, тыжырай ргендердегі -ырай (-ірей) жұрнағын саралап, -ыр (-ір)

354 355

және -ай (-ей) деп белшектеуге әбден болады (кекір, ты-қыр, тыжыр). Ал, кекшірей, бүкшірей, тықиіырай, бажы-рай, күжірей дегендердегі -ырай (-ірей) формасын олай бөлшектеуге болмайды.

Қазіргі кезде жеке-дара сез (түбір) ретінде қолда-нылмайтын кейбір түбірлер көптеген туынды есімдер мен туынды етістіктердің жасалуына негіз болуымен катар, туынды еліктеу сөздердін. жасалуына да непз болады. Мысалы, қоқиған, қоқырайған, қоқсыған, қоқшиған, қоқ-іиырайған деген етістіктердід де, қоңым, қоқыс, қоңтық, қоқай, қорқыр, қоқақ деген есімдердің де, қоқшаң, қоқы-раң, қоқшыраң дегеи еліктеу сөздердің де бастапкы түбірі — қоқ деген форма. Ал осы туынды сездерден жүр-нақ арқылы туатын езге формаларды сөз етпей-ақ (мысалы: қоқаңдаған, ңоңшыраңдаған т. б.), ңоқақ-қо-қақ, қоқаң-қоқаң, қоқіиаң-қоқіиаң, қоқыраң-қоқыраң, ңоқшыраң-қоқшыраң, қоқым-соқым, қоқыр-соқыр, қоқақ-іиоқақ, қоқтық-соңтың, қоқаң-соқақ тәрізді қосарланған формалар жасалатынын еске алсак. осындай «бейтарап» түбірлердің де сөздікті байытудағы кызметі мол екенін бағдарлаймыз.

0. 
   
   
   жүктеу/скачать 2.43 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: