Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ҚОЛДАНЫЛМАЯТЫН ЖАҒДАЙЛАРЫ
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 21. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ӨЗГЕ ЖАЛҒАУЛАРМЕН ҚАБАТТАСУЫ
- ЖІКТЕУ ЕСІМДІКТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ
| 20. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ҚОЛДАНЫЛМАЯТЫН ЖАҒДАЙЛАРЫ
іктік жалғау, жалпы алғанда, жоғарыдағы үлгілер бойынша жалғанып жүмсалғанымен, о н ы іі қолданылу. ында сол қағидалардан ауытқитын мынадай екі түрлі жайды ескерген мақүл: а) Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылма-ған жағдайда жіктік жалғау әрқашан қолданылады (тү. сірілмей айтылады). Мысалы: Сорға біткен ғаиіығымсың, Неге тым кеш сермедің? (Абай); Көңілім, неге жасисыці Миым, неге ашисың? (С. Торайғыров). Сөйлемнін бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылғаи жағдайда жіктік жалғаудын қолданылмайтын кезі де болады. Мысалы: Мен сен емес, жас күнім жайнап тұр-ған (А бай); М ен мақтанның қүлы емес шын ащынға зорлың жоң (бүі д а ); Мен сынық жан жамағанмен түзе-ле алман түрленіп (бүлда); М ен сәби мейірімді ана қү-шағында; А қ мамасын сүйемін, құшамын да (С. Торай-ғыров). Бұл сөйлемдердегі мен сен емес, мен құлы емес, мен сынық жан, мен сәби дегендердің бәрі де есім баянда-уыштар, олардың жіктік жалғаулары қолданылмаған. ә) Ауыспалы көсемшенің (а, е, й формалы) үшінші жағының жіктік жалғауы барлық басқа жағдайларда тү-сірілмегенмен де, сұраулық шылау тіркескенде, әдетте, қолданылмайды. Мысалы: Көмірді де өзі цаза маі (Ә. Әбішев); Біздің шахтаны ғана тексере ме екен? (бү да) деген сөйлемдерді сүраулык шылаусыз колдансак Көмірді де өзі қазады; Біздің иіақтаны ғана тексерей екен болар еді. Әрине, бүл жағдайда жіктік жалғау ев уақытта да түсірілмейді (Ол барады — ол бара ма? 0і келеді — ол келе ме? т. б .). 21. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ӨЗГЕ ЖАЛҒАУЛАРМЕН ҚАБАТТАСУЫ Баяндауыш көптік, тәуелдік және кейбірі септік жал-ғаулы сөздерден де бола беретіндіктен, әрі жіктік жал ғау баяндауышқа тән қосымша болғандықтан, ол жал ғаулар (көптік, тәуелдік, септік қосымшалары) кабаттас-қанда, есім сөзге ең алдымен көптік жалғау, одан кейін хәуелдік жалғау, ең соңында септік жалғау жалғанады да, жіктік ж алғау осылардың бәрінен соң жалғанады , (мысалы: үй-лер-іміз-де-міз). Ал, оның нақтылы тіркесу ерекшеліктеріне келсек, олар мынадай: а) Көптік жалғаулы сөзге де ж алғана береді (біздер 0қу-шы-лар-мьіз). Бірақ жіктелетін етістік формалары-нын көпше түрінің екінші жақтарында (анайы, сыпайы хүрлерінде бірдей) көптік ж алғау жіктік жалғаудан ке-йін келеді. Мысалы: Сендер бар-ың-дар, сіздер бар-ыңыз-дар; сендер барса-ң-дар, сіздер барса-ңыз-дар, сендер барған-сың-дар, сіздер барған-сыз-дар; сендер жүресің-дер; сіздер жүр-сіз-дер т. б. Етістіктерге жалғанатын көптік жалғаудың осылайша келуі оның (баяндауышы болатын етістіктің) көптік формадағы бастауышпен жақ-хасуымен (қиысуымен) байланысты. Осы ерекшелікке орай, жіктелетін зат есімнің көпше формасының екінші жағының анайы түрінде де, сыпайы түрінде де көптік жалғау, сараландырып айтқанда, екі рет қолданылады. Мысалы: Сендер студент-сің-дер және сендер студент-тер-сің-дер; сіздер студент-сіз-дер және сіздер студент-тер-сіз-дер т. б. Осылайша екі рет қайта-ланғандағы алғашқы көптікж алғау (студент-тері) жікте-летін заттың (нәрсенің) көптігін білдірсе, соңғы, екінші рет қайталанатын көптік жалғау жіктелетін сөзді бас-тауышпен (сендер) қиыстырып тұрады (мысалы: Сен оқушысың сіз оцушысьіз және сендер оқуиіыларсыңдар, сіздер- оқушыларсыздар дегендерді салыстырыңыздар). с к е р т у: Дауысты дыбысқа бітетін есім сөздерге жалғанатын көпше форманың бірінші жағының жіктік жалғауы ортақ тәуелдеудің бірінші жағының қосымша-сымен (тәуелдік жалғауымен) түрлес болады. Мысалы: біз оқуиіымыз (жіктік ж алғау), біздің оқушымыз (тәуел-дік ж алғау). Бұларды ажырату үшін, біріншіден, сөздің мағынасын, екіншіден, оның қызметін, демек, ондай сөз-Ден бүрын я бастауыш (біз), я анықтауыш (біздің) бар-лығын аңғару қажет, үшіншіден, жіктік жалғауға екпін түспейтінін, тәуелдік жалғауға екпін түсетінін ескеру керек. ә) Ж іктік ж алғау тәуелдеулі сөзге де ж алғана береді Де, жіктік жалғаудан кейін (субстантивтенгенде ғана болмаса) тәуелдік жалғау жалғанбайды. Бірақ тәуелдеу- 74 75 лі сөздердін жіктеулерінде біраз ерекшеліктер бар. Олар мынадай: тәуелдіктің бірінші жағынын қосымшасы косылған сөзге ешуақытта да жіктік жалғаудың бірінші жағының косымшасы қосылмайды, тек екінші жақтын жалғауы ға-на жалғанады. Мысалы: Сен студент-ім-сің, оқушы-м-сың, сіз студент-ім-сіз, оңуіиы-м-сыз, сендер студент-ім-сің-дер, оқушы-м-сың-дар, сіздер студент-тер-іміз-сіздер, оқуиіы-лар-ымыз-сыздар. Керісінше, тәуелдіктін екінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге еш уақытта да жіктіктін екінші жағы-ның жалғауы жалғанбайды, тек бірінші жақтын жіктік жалғауы ғана жалғанады. Мысалы: мен студент-ің-мін, оқуіиы-ң-мын мен студент-іңіз-бін, оқушы-ыңыз-бын біз (дер) студент-іңіз-біз, оқуіиы-ңыз-быз біздер студент-тер-іңіз-біз, оқуіиылар-ыңыз-быз т. б. Тәуелдіктің үшінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге жіктіктін бірінші, екінші жақтарының жалғаулары алғана береді. Мысалы: мен студент-і-мін, оқушы-сы-мын сен студент-і-сің, оңуиіы-сы-сың біз студент-і-міз, оқушы-сы-мыз сіз студент-і-сіз, оңуиіы-сы-сыз біздер студент-тер-іміз, оқушы-лар-ы-мыз сендер студент-тер-і-сіңдер, оқуиіы-лар-ы-сыңдар сіздер студент-тер-і-сіздер, оқушы-лар-ы-сыздар б) Сұраулық шылау (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) жік-тік жалғаудың екінші жағының жалғауынан кейін де, бұ-рын да келе береді. Бірақ бұрын келгенде сұраулык шылаудың ашық дауысты дыбысы (-а, -е), сөздін жуан жіңішкелігіне қарай, қысаң дыбысқа (-ы, -і) айналады. Мысалы: оқуіиы-сың-ба? — оқушы-мы-сың? оқуіиы-сыз-ба? — оқушы-мы-сыз? оқуиіы-лар-сыңдар ма? — оЦуіиы-лар-ым-сыңдар? оңушы-лар-сыздар ма? — оқушы-лар-мы-сыздар? сен бара-сың ба? — сен бара-мы-сың? сіз барып-сыз ба? — сіз барып-пы-сыз т. б. в) Тәуелді сөздін бірінші және үшінші жақтарында да, сүраулык шылау (-ма, -ме) жіктік жалғаудан кейін, де, бүрын да келе береді: Мысалы: оқушы-м-сың ба? — оқушы-м-бы-сың? оқушы-мыз-сыз ба?— оқуіиы-мыз-бы-сыз? оқуіиы-сы-сың ба? — оқуіиы-сы-мы-сың? оңушы-лар-ы-сыңдар ма? — оцуіиы-лар-ы-мы-сыңдар? г) Атау формалардан басқа септік жалғаулы сөздер-дің ішінен, әдетте, мекендік және көлемдік мағына бере-тін жатыс және шығыс жалғаулы сөздер де баяндауыш болатыны мәлім. Ондай сөздерге, баяндауыш болғанда, жіктік ж алғау жалғанады. Мысалы: біз Крошитад-тан-быз, сендер қай колхоз-дан-сыңдар? ғ) Ж іктік жалғаудың, бірінші, екінші жақтарының косымшалары, каж ет болған жағдайда, жіктелетін сөзге тікелей жалғанбай, -ғана (-қана), -ақ шылауларынан кейін де келеді. Мысалы: Мен оның атқосшысы -ғанамын (С. М ұқанов); Телміріп бар өмірінде жемтік жеген., Қар-ғаның жаман-ақсың баласынан (С. Торайғыров) т. б. с к е р т у: Ж іктік жалғау күрделі етістіктер баян-дауыш болғанда, ең соңғы көмекші етістікке жалғанаты-ны сияқты, күрделі есімдер баяндауыш болғанда да, оның соңғы көмекші сөзіне жалғанады. Мысалы: Сендер мені осы сапарға ңимайтын сияқтанасыңдар (М. Әуезов). К,айда аттансақ та, басқарушыларымызды сайлап алып аттанатын сияқтымыз (Ғ. Мүсірепов). 22. ЖІКТЕУ ЕСІМДІКТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ Жіктеу есімдіктері баяндауыш болғанда, оларға жал-ғанатын жіктік жалғау сол баяндауыштардын плеонас- .тикалық жолмен қос-қабаттасып келген көрінісі болады. 'Сол себептен жіктеу есімдігі баяндауыш болғанда, жік-тік жалғау бастауыштын жақтық мағынасына үйлеспей-ді, баяндауыштың жақтық мағынасына орайласып жал-ғанады. Мысалы: Ендігі қарыздар адам менмін (Ғ. Мү-сірепов); Бүгінгі Тобықтыда кісі болса, ол сенсің ғой Абай (М. Әуезов); А л бұлардың ісін бітіретіндер сен-дерсіңдер (бү да) дегендердегі алғашқы сөйлемдегі бас-тауыш — адац, баяндауыш — менмін, екінші сөйлемдегі бастауыш — ол, баяндауьіш — сенсің, үшінші сөйлемдегі бастауыш — бітіретіндер де, баяндауыш — сендерсіңдер. Сөйтіп, баяндауышы есімдіктерден болған осы үш сөй-лемде де бастауыштар мен баяндауыштар грамматика-лық жақтары жағынан қиыспаған. ) Ал, сөйлемдер «Мен — менмін», «сен — сенсің» тәріз-Ді болып ерекше құрылған жағдайда, әрине, бастауыш 76 77 пен баяндауыш қиысып тұратыны өз-өзінен түсінікті. Мысалы: Бәкен бір күні кірісіп: сен кімсің? деген. Оған Раушан: мен — менмін, мен сегізіншінің ауылнайымын, мен кеңестің бастығымын деген (Б. Майлин). жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|