Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Қарақат, қарлығаш, белбеу, экел, әпер, бәйшеиіек, ңо-нағасы, отағасы, сәресі, ңолбасы, сексен, тоқсан, ендігә-рі, өйткені, әйтпесе, бірдеме, ештеңе сияқты күрделі сөз-дер күрамындағы әуелгі компоненттерінің өз мағынала-рын жоғалтып, басқа бір жаңа мағынаны білдіреді. Екіншіден, компоненттердің екеуі де бірдей, я біреуі ды-бысгық жағынан әрі өзгеріп (кейде әрі ықшамдалып), эрі езді-өзіне тән екпіндерінен айрылып, бір ғана екпінге ие болып, тұтасымен тұрып бір бутін дыбыстык (тілдік) тұлға ретінде калыптасқан.
Сөйтіп, кіріккен сөздердің қалыптасуы тілдің дыбыс-1 тық жүйесіндегі әр қилы заңдарға байланысты. Ал, күр-делі сөздердің өзге түрлерінде я топтарында бұл ерекше-лік жоқ. Бүл жағдай да кіріккен сөздердің өз алдына ка-тегория екеніне дәлел. Кіріккен сөздердің ішінде бас-басына мағыналары бар дербес сөздерден біріккендері де (бел + беу, бэй-Ү шешек, сахар + асы, сегіз+ он т. б.), дербес сөздер мен кө-мекші сездерден біріккендері де (алы п+ бер, ендігіден Ү әрі, олай+еткені, олай+етпесе т. б.) бар. Бірақ осы кі-ріккен сөздердің ішінде салаласа күрылған тірксетерден гөрі (қолғанат, ағайын, көнетоз, іиаміиырақ, көнтерлі б.), сабақтаса құралған тіркестерден туғандары (бәй-шешек, қонағасы, қарлығаіи т. б.) әлдеқайда көп кездё- седі.
Кіріккен сөздер компоненттерінің өзгеру сипатына қа-рай екі салаға бөлінеді. Бірінші топқа екі компоненті біР( дей дыбыстық өзгерістерге ұшырап біріккен: бүгін, биьіл' ашудас, өйткені, сөйтіп, бәрекелді, эпер, түрегел сияқтИ лар жатса, екінші топқа тек бір с.ын.ары ғана өзгергеН
алпы алғанда, кіріккен сөздін тууына, біріншіден, әуелгі жай тіркестің күрамындағы компоненттердің ма-ғыналарынын жоғалуы, екіншіден, олардың формасының өзгеруі себеп болады. Өйткені шын мәнінде біріккен сез-діц кай-қайсысы болса да, ен әуелі я бір компонентінін, я екі бірдей компонентінін мағынасы жоғалған тіркес болып шығады. Мысалы: белбеу деген сөздін екінші сы-нары бастапқы ез мағынасын біржолата жоғалта келе, кейін ол сез өзінің әуелгі формасынан да айрылған. Ал, ■желбау деген күрделі сөздің екі компонентінің де бас-тапқы лексикалық мағыналары сақталғандыктан, оның мағынасына сол екі сыңардың да мағынасы енген және әр компоненті әуелгі формаларын да сақтаған. Сонымен, сөздін мағынасы жоғалса я өзгерсе, дереу оның формасы да өзгереді; мүндай жағдайда бастапкы жай сөз тіркесінің қүрамындағы компоненттер дыбыстық жағынан әрі апшып, әрі бір-бірімен үндесіп ықшамдала-ды да, олар өзара жинакталып (синтезденіп) жана форма күрайды; ол жаңа форма (сөз) өзінше жаңа маз-мұнға ие болады; ондай жана сөз жасалғанда, оның кұ-рамындағы дыбыстардын бастарын күрап ұйымдасты-ратын дәнекер — екпін болады. Ол екпін біріккен сөзді жай сөз тіркесінен әрі ерекшелендіретін, әрі ажырата-тын негізгі белгінің бірі. Бірак. екпін, әрине, ресми ғана белгі, өйткені бірік-кен сөз белгілерінің ішіндегі ең негізгі рольге кашан да болсын, мазмүн (мағына) ие болады. Кіріккен сөздердін шығуында да белгілі жүйе бар. Бірақ бұл жүйе жұрнак аркылы сөз тудыру тәсіліндегі-дей өнімді де емес, жинакты да емес, әрі шашыранкы, әрі енімсіз. Мысалы: ыищыр, белбеу сөздері іш ңур, бел бау тіркестерінен бірігіп пайда болса, сол үлгі бойынша Құралған бас қур, аяқ қур, тамақ бау, қулақ бау, аяк, бау, жел бау тіркестері бірікпеген. Сондай-ак, бул есім-дігі тек кун (бүгін), жыл (биыл) дегендермен ғана бі-ріккен де, өзге сөздермен бірікпеген. Вір, әр, еш, әлде сездері жиі қолданылатындактан, ®зге сөздермен жиі тіркеседі. Осы сездер белгілі-белгілі тұрақты тіркестердің үлгілерін жасауға нұска болғанда-Рымен, біріккен сөз тудыру жағынан өнімді емес. Мыса- 104 105 лы, бірдеме (бірдеңе) сөзіндегі бір компоненті делекси-каланған (мағынасынан айрылған) неме (неңе), есе, (ерсе) сәрі элементтерімен үндесіп (біресе, бірсәрі) бі-ріксе де, біржолата, біртоға, бірңыдыру, бірқатар, бір-неше, біркелкі, бірыңғай, бірталай, біраз, бірқилы сияқ-танған сөздерде екінші компонрнттермен дыбыстық жа-ғынан үндесе де, үндестіре де алмаған. Сейтіп, кіріккен сөздердің де, біріккен сөздердің де тууына бастапқы жай тіркес әрі негіз, әрі үлгі ретінде қызмет еткенімен, ол негіздер мен үлгілер үнемі жана сөз жасап отырарлықтай тыңғылықты жүйе ретінде кыз: ет ете алмайды. Жалпы, біріккен сөздердін де, кіріккен сөз-дердің де жасалуына тілдің практнкалық дағдысынан туып қалыптаскан семантикалық заң таяныш болады. Бі-ріккен сөздің әрқайсысы кэдімгі жай синтаксистік тіркес-тің белгілі бір үлгісіне қаншалықты жакын болса да, ол, сайып келгенде, грамматикалық абстракцияның жемісі-нен гөрі семантикалық дамудың нәтижесіне әлдеқайда жақын болады. Осы себептен біріккен сөздің де, кіріккен сөздің де тууы жайында жалпы грамматикалық ереже жасаудан гөрі, олардың әрқайсысының өзді-өзіне (бас-басына) тән ерекшеліктерін ашып баяндау жеңіл бо-лады. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|