Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

106 ¹⁰⁷

фологиялык. формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады:
1) Қосымшасыз түбірдін кайталауынан қүралатын
сөздер.
2) Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатың кос сөздер.

3) Түбірдін бір дыбысы өзгеріліп кұралатын қос сөз-дер.

0. 
   Түбір ықшамдалып құралатын кос сөздер.
   

0. 
   Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір тү-бір екі рет кайталау арқылы жасалатын кос сөздерге жол-жол, биік-биік, кім-кім, әрең-әрең, ңарқ-қарқ сияк-ты формалар жатады. Бүл қос сездер әуелгі түбір қай тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай каиталану арқы-лы жасалады. Осы себептен бүл топты жай (қайталама)
   

қос сез деп атауға болады.

Бүл кос сездердің бірде-біреуі бастапкы түбірден ма-ғына жағынан езгеше болып түсінерліктей жаңа лекси-калық мағына білдірмейді, тек олардың семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енеді. Мысалы, бес қора қой деген тір-кестіЛЗес кора-қора кой деп айтуға болмайды т. б.

0. 
   ' Қосымшалы түбірдің кайталануы аркылы жасала-тын кос сөздер тобына түбірге жұрнақтар да жалғаулар да жалғанып косарланатын сөздер жатады. Мысалы: кө-ре-көре, сөйлей-сөйлей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ (е; -й, -ты) қосылса, ңызу-қызба деген қос сезде кайталаған түбірдің екеуіне екі түрлі (-у; -ба) жұрнақ жалғанып түр. Ал, ел-елдің дегенде тек соңғы сыңарына ғана жал-ғау (-дің) жалғанып тұр.
   

Қосымшалар жалғанып қосарланған бүл сөздердің де лексикалык мағыналары өзгермей, тек семантикалык мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана косым-ша реңктер жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей косымша жалға-нып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сез деп атауға болады.

Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардын формаларына карай, бұл топ мынадай салаларға жікте-леді:

а) ЕкІ компонентіне де косымша косылатын кос сөз-дер іштей екеуіне де бір түрлі ж үрнақ жалғанатын және екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топ*

ка бөлінеді: Мысалы: уйдей-уйдей, таудай-таудай, сала-льі-салалы, өрелі-өрелі, айта-айта, оқып-оңып, ундемей-ундемей; жылда-жылда, күнде-кунде, оннан-оннанугекі-ден-екіден т. б.

0. 
   ) Қосымша екі компонентіне де косылатын қос сөз-дер іштей екі сыңары екі түрлі жүрнақты (орынды-орын-сыз, көрікті-көріксіз), бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы (уйді-уйге ; қолды-қолына) немесе әр сынары әр гүрлі жалғаулы (бостан-босқа, өзінен-өзі) бола бе-реді.
   

б) Косымшалы қайталама қос сөздердің бір сыңары жұрнақты ( қолма-ңол, он-ондап, бес-бестеген), бір сыңа-ры жалғаулы (уй-уйдің, уй-уйге, үй-уйде, үй-үйді өз-өзі-міз, өз-өзінен, өз-өзіне) да бола береді.

0. 
   Бір сыңарыныц дыбысы өзгеріп (трансформация-ланып) кұралатын қос сөздерге кісі-місі, ңағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-қүлт сияқты формалар жа-тады. Тарихи бұл топ та түбірдін бастапқы кездегі жай кайталауынан шыккан; олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларыныц ритмикалык, жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптаскан. Бұл кос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды; олардың екінші сы-ңарлары бірінші компоненттерге косымша реңк кана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы кос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олар-дың сыртқы дыбыстық өзгерістерінің ерекшеліктеріне қарай, семантикалық айырмашылыктары да болады. Мысалы: кісі-місі, нан-пан тәрізді қос сөздерден қомсы-ну, кеміту тәрізді мағына/аңғарылса, сарт-сурт, жалт-жүлт дегендердің семанти(<алары олардан мүлдем бас-қа. Бұл кос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде де іштей ұқсастык жоқ.
   

Бұл кос сөздердің, әдетте, екінші сыңарлары өзгере-ді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардың бірде дауыссыз дыбысында, бірде дауысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт-мүт, сиЪгр-миыр, иіай-пай, кемпір-семпір Дегендерде кайталанатын сыңардын бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе, арыс-үрс, тарс-түрс, жалт-жүлт деген-дерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал, бұл ©згерістердің заңдылықтары мынадай:

а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол Дыбыс қайталанғанда кебінесе м (тас-мас, қол-мол, /сөз-Мөз' тіс-міс т. б.), әредік с (кемпір-семпір, мәре-сәре) не-Месе п (шай-пай, нан-пан) дыбыстарына ауысады.

108 ₁₀₉

ә) Ьгер сөздін бірінші дыбысы дауысты болса, кай-таланатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыс-сыз м дыбысы косылады. Мысалы: ат-мат, ет-мет, от-мот, ыс-мыс, іс-міс, үй-мүй, оишқ-мошақ, өре-мөре, ыс-қырық-мысқырық, үскірік-мүскірік т. б.

б) Егер кайталанатын бірінші түбірде (еліктеуіш сөздер) ашык дауысты дыбыс болса, қайталанатын екін-ші жаңғырық сезде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс-ұрс, даң-дүң, шаң-шүң, іиақыр-шүқыр, сатыр-сүтыр, қараң-қүраң, жапыр-жү-пыр, жалтаң-жүлтаң т. б.

0. 
   Бір сыңары ықшамдалып кайталанатын кос сөздер-ге ап-ащы, жап-жаңсы, кіп-кііикене, теп-тегіс, тіп-тік, сап-сары сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрі ү с -
   

0. 
   еме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме (я күшейт-пе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонен-тінің әрі ыкшамдалып (кысқарып), әрі соңына п дыбы-сын жамап алып, бір тұйык я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бүл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынадай екі түрлі жолмен үстелетін болып калыптас-
   

қан:

а) Егер кайталанатын негіздін бірінші буыны ашық болса, алғашқы ашық буынына қатаң еріндік п дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айна-лады. Мысалы: таза — тап-таза; аласа — ап-аласа; ашық — ап-ашық; оңай — оп-оңай; сары — сап-сары т. б.

ә) Егер кайталанатын негіздіц бірінші буыны жабык

0. 
   бітеу болса, сол алғашкы бітеу буынның соңғы дауыс-сызы түсіп қалады да, оның орнына қатаң п дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я түйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кең — кеп-кең; сүр — сүп-сүр; дөңгелек — дөп-дөңгелек т. б.
   

Бұл үстеме буын сөзге жаңа лексикалық мағына қос-пайды, тек ұлғайту я солғындату реңкін жамайды.

Қайталама кос сөздер тіліміздегі негізгі грамматика-лық сөз таптарының бәрінен де жасалады және кайта-ланатын сөз кай сөз табына тән болса, туған кайталама сөз де сол сөз табына катысты болады. Мысалы: шелек-шелек, тау-тау, үя-үя (зат есімдер); жақсы-жақсы, үл-кен-үлкен, биік-биік (сын есімдер); бір-бір, үш-үиі, жеті-жеті (сан есімдер); кім-кім; ңай-ңай, ңалай-ңалай (есім-діктер); кел де кел, айт та айт, келейік те келейік, бара-бара, келе-келе, оқып-оқып, айтып-айтып (етістіктер);


эрең-әрең, зорға-зорга, енді-енді (үстеулер); бүрқ-бүрқ, жарқ-жарң, арбаң-арбаң, селтең-селтең (еліктеуіш сөз-дері); моһ-моһ, көс-көс, сорап-сорап, ой-ой (одағайлар)

0. 
   б.
   

0. 
   
   
   жүктеу/скачать 2.43 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: