Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қо-сымша формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, ңымыз, тұз, ұн, жарма, жүн т. б.), ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, орыс белорус, украин, француз, қыпшаң, найман, үйсін т. б.), әр қилы жәндіктер, аң, хайуанат аттары (көбелек, қүрт-қүмырс-ңа, шіркей, қоңыз, түлкі, қой, қоян т. б.), өсімдік атта-ры (шөп, арпа, сулы, көде, жусан, мақта, бидай, тары

0. 
   б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдар-дың аттары (социализм, коммунизм, капитализм, феода-лизм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия, ботаника т. б.), адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттар-дың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (алданыш, ермек, қуаныш, ақыл, достық, ізгілік, кәрілік, жалқау-лық, білгірлік, түс, еріншектік, жүріс т. б.) жатады.
   

Міне, көптік ұғымды осылайша сөздін тікелей өз лек-сикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.

Сан есімдер (реттік сан мен болжалдық сандардан басқалары), сондай-ақ, көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірта-лай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бүрын анық-тауыш болып тұрып, ешқандай да қосымша формасыз-ақ, көптік ұғымды білдіре береді. Мысалы, бес кісі, отыз қой, жеті оңуіиы, елу дәптер, ондаған студент, бірсыпы-ра кісі, қыруар мал т. б.

Міне, көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксис-тік) тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сездердің қосарлануы арқылы да жинақ-тау, топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мэлім. Мысалы: бала-шаға, ңатыһ-қалаш, кэрі-жас, ата-ана, жора-жолдас, дос-жар, ыдыс-аяқ, қазан-оилақ, іс-әрекет, ас-ауқат, туған-туысңан, ңұрт-құмырсқа, көрші-қо-лаң т. б. Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік үғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады.

Көптік ұғымдардың Сбздерге тиісті косымшалар ко-сылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп ата-лады.

0. 
   азак тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғана-тын үш түрлі морфологиялык форма бар. Олардың бірі -ыз (-із, -з) формасы, екінші -қ (-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) формасы.
   

23. 
    Алғашқы аталған -з (-ыз, -із) формасы қазіргі ті-ліміздс кене заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бі-рен-сарандаған сездерде ғана үшырасады, оның мағына-сы да, атқаратын қызметі де жоғарыдағыдан өзгеше. Мы-салы, жіктеу есімдіктерінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендер-дегі -з (-із) формасы қазіргі кезде ез алдына қолданыл-майтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз сияқтанған бірен-саран сездерде ғана кездесіп, олар-дың белінбейтін бөлшегіне айналған. Бұл -з (-ыз, -із) формасы әуелде көптік жалғау емес, жүп, егіз, екеу бо-лып келетін заттардың (дене мүшелерінік) аттарына жалғанатын қосымша болған.
    

Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі де басқа -з (-ыз, -із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші жактыц сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, -іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі бірінші ж акка (мысальг ат-ым-ыз, -іс-ім-із), екінші жақ-тың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз; іс-ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма ретінде қалыптас-қан. Сонымен қатар, бүл форма (-з, -ыз, -із) қазақ тілін-дегі жіктік жалғаудың екінші жағынын. жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың керсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-із), сіз-дер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер); сіз жаз-са-ң-ыз (кел-се-ң-із); сіздер жаз-са-ң-ыз-дар (кел-се-ц-із-дер) ; сіз жаза-сыз (келе-сіз); сіздер жаза-сыз-дар (келе-сіз-дер); сіз — оқуіиы-сыз (ән-ші-сіз) ; сіздер оқу-шы-сыз-дар (ән-іиі-сіз-дер); сондай-ак, бүл форма жіктелетін есімнің кепше түрінің бірінші жағына да қатысады (мысалы: біз 'Ьқушы-мыз (энші-міз); біздер оқуиіылар-мыз (әншілер-міз).

23. 
    Етістіктің ашық райының жедел еткен шағынын (мысалы: біз бардық, біз келдік), бүйрық райының (біз барайық, біз келейік), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жік-тік жалғау әркашан -к (-қ) болып келеді. Бұл форма да (-К, -қ) ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфо-логиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды.
    

23. 
    Қазіргі тілімізде көптік мағыпаны білдірстін непз-ГІ морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бүл форма заңды түрде көп-ТІК жалғауы деп аталад.ы Бүл ж алғау сөздің соң£Ы буы-НЫ мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -Лар,
    

40

-лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмса-лады. Бұл -лар (-лер) қосымшасы зат есімдерге, есімдік-терге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін форма-ларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді.

Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық мағынасы да, стилистикалық ролі де күш ті. Оньщ бұл сипаттары төмендегідей:

23. 
    1) Бұл ж алғау(-лар) зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық ұғымды білдір-мейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың (құ-
    

. былыстың, нәрсенің т. б.) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы, мектептер, мүғалімдер, уй-лер, балалар деген формалар бір мектеп, бір мұғалім, бір үй, бір бала жайында емес, олардың әрқайсысыііын жинақталған тобы жөніндегі ұғымды бағдарлатады.

0. 
   Бүл жалғау (-лар) есімдіктерге, мысалы, сен, сіз, біз, ол, өз, кім, не (немесе), бул, сол, әркім, біреу тағы басқаларына жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы иша-раланып аталатын заттың және баска әрбір ұғымның са-налмай айтылған жинақ-тобын білдірумен қатар, сара-лап, тарамдап я талдап нүсқағандықты да аңғартады. Мысалы: Сендер бақыттысыңдар, Майпа! (Ғ. Мүстафин).
   

0. 
   
   
   жүктеу/скачать 2.43 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: