Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| айт-атын еді-ң айт-атын екен-сің
айт-ар еді-ң айт-ар екен-сің айт-пақ еді-ң айт-һақ екен-сің айт-ып еді-ң2) айт-ып па екен-сің
айт-қы+ң кел-е+ ді екен айт-қы+ң келсе екен Ескерту: Еді. екен көмекшілері жатыр, жур, отыр, тур етістіктерімен және баяндауыш болатын есімдер-мен тіркескенде де, оларға өткен шақ мәнін үстейді. Бүл екі бағанадағы аналитикалық етістіктердің лек-сикалық ыағыналары айт етістігінің аясынан шықпай-ды. Бірақ әр формант (-қан, еді; -атын еді; -ар еді; -пак, еді; -ып еді; -са еді; -са игі еді; -қай еді; -қы + сы кел-іп еді; -қы + сы кел + се еді; -қан екен; -атын екен; -ар екеН', -пақ екен; -ып па екен; -а + ды екен; -са екен; -са игі екеН; -қай екен; -қы + сы кел-іп пе екен; -ңьі + сы кел-е+ ді ек- ен: -қы + сы кел-се екен... сол негізде амалдын өту сипатын білдіретін әр түрлі мағына, реңк жамайды. Мы-салы: айт-қан еді мен айт-қан екен дегендердіц ексуі де өткеи шак мәнін білдіреді. Солай бола тұра, екеуінің арасында мағыналық реңк барлығы күмәнсыз Демек, айт+қан еді тіркесі болған әрекетті (айту әрекетін) басы-қасында болғандай анық айқын етіп хабарласа, айщ ан екен формасы басы-қасында болмаған, көзбен көрмеген, тек біреу аркылы білген (естіген) я кейін ға-на канық (естіп, оқып...) болған іс-оқиғаны (айту, орекетін) хабарлайды. Осындай айырмашылык скі бағанадағы форманттардың бәрінен де байкалып отыра-ды; олардыц бір-бірінен азды-көпті семантикалык ерек-шеліктері барлығы анғарылады. Ал ол ерекшелік, әрпне, компоненттердіц өзгешеліктерін саралап көрсететін фор-манттардың айырмашылықтарына байланысты. Өйткені ол форманттардын араларындағы анырмашылык тек екі компоненттілердін жіктерінде ғана емес (айт-пақ екен; айт-ар екен) күрделенген көп компоненттілердің жіктерінде де (-са игі екен; -қы + сы кел-се игі екен) бар. Олардыц осындай жалпы сипаттары да, жалкы си-паттары да бұл форманттарды бірінші және екінші нұс-қалар бойынша жасалатын форманттардан баскаша-ландырып тұрады. Еді, екен көмекшілері катысатын аналитикалык фор-манттардың бірінші және екінші модель (айт-а сал; айт-ып қой...) форманттарынан тек компоненттеріиің фор-малары (есімше, көсемше, рай қосымшалары) мен мағыналары (өткен шақты білдіруі) жағынан ғана емес, етістік негізіне тіркескенде алатын орындары мен реті жағынан да айырмашылығы бар. Мысалы, бірінші мо-дель бойынша жасалатын формалар етістіктің аналнти-калық негізі (күрделі етістік негізі) есебінде қолданы-лып, оған басқа парадигмалык формалар косыла беретіндіктен (айтып салды; айтып сал-са; айтып сал-айын...), әдетте, олардан кейін екінші модель формант-тары, олардан кейін үшінші нұсқа форманттары тұрады, демек, бір негізге екі я үш модельдің форманттары қа-баттаса, жарыса тіркесерліктей болса, әуелі бірінші модель морфемалары (форманттары), олардан кейін екінші модель көрсеткіштері (форманттары), олардан Кейін үшінші модель көрсеткіштері (форманттары) жал-ғанады. Мысалы: айт-а қой -айын деген еді, айт-ып крй-а Маз-да-ган еді, айт-а ал-ма-ған екен; айт-а ал-май-қал- 296 297 ған екен; айтып ал-ған еді; айт-ып ал-а ал-ма-ған екец б.) Сондай-ақ, бірінші модель көрсеткіштері бірінің үстіне бірі тіркесе берсе (айт-ып жібер-е қой), үшінші модель морфемалары бірінен кейін бірі жалғанбайды, тек бір-ақ рет және өзге модель форманттарынан соң жалғанады (айт-ып жібер-е қой-ған еді; айт-ып жібер-е жазда-ған екен). Ал, бұл ерекшеліктер үшінші нүсқаға тән форманттарды баяндауыш болуға икемдеп түрады, оларға баяндауыш болу «кәсібін» теліп, сөйлемді аяқ-тауға жетектеп отырады. Сөйтіп, үшінші нүсқа форманттары, әдетте, етістік негізіне сәт-мезетке қатысты немесе шактық реңктерді білдіруге бейімдейтіндей мән жамайды («Толымсыз кө-мекші етістіктер», «Рай категориясы», «Ш ақ категория-сы» деген тақырыптарды қараңыз). Амалдың өту процесі әрқашан белгілі бір мезет-мер-зімге (тұска) және сатылы қалыпқа байланысты бола-ды. Демек, амал белгілі тұсга басталады, белгілі бір мезетте жүріп жатады, белгілі бір кезде аякталады. Амалдың өту сипатының осы процесі қимылдың өту фазасы деп те аталады. Қимылдың ету процесін осы 'тұрғы дан қарағанда, оны кимылдың басталуы, жүріп жатуы және аяқталуы деген үш кезеңге бөліп қарауға болады. Мысалы, айта бастады, шаба жөнелді десек, іс-әре-кет, қимылдың, амалдың өту процесінін жаңадан бас-талғаны ацғарылады. Егер айтып жатыр, өсіп келеді десек. кимылдың, амалдың жасалу үстінде екенін, бас-талған амалдың аякталмай, жасалып жатканы бай-қалады. Ал, айтып болды, жазып бітті десек, қпмылдыц өту процесінің аяқталғаны білінеді. Амал-қимылдың өту процесінін басталу кезеңін (фа-засын) білдіруге баста, жөнел, бер сияқты толымды көмекші етістіктердің кесемшенің -an, -п жұрнақтары-мен бірлсстікте айтылған -а баста (аііта бастады), -а жөнел (шаба женелді), -п сала бер (кулімдеп сала бер-ді), -п қоя бер (жылап қоя берді) сияқты аналнтикалык форманттар қатысады. Амал-кимылдың өту процесінің жасалу үстінде еке-нін, жасалып жатқан кезеңін (фазасын) білдіруде бар, кел, түр, отыр, жатыр сияқты амалдың күй-жайын білдіретін етістіктердің көсемшенің -а, -п жүрнактары-мен бірлестікте айтылған -а жат (бара жатыр), -п бар (кетіп барады), -п кел (өсіп келеді), -п келе жат (кі- 298
pin келе жатыр) сияқты аналитикалық форманттар ка-гьісады. Амал-қимылдың өту процесінің аяқталу кезенін (фа-засын) жасауға біт, бол, кеш, қал, шық сияқты толым-ды көмекші етістіктердің көсемшенің -п жұрнағымен бірлікте айтылған -п біт (жазып бітті), -п бол (айтып болды), -п кет (пісіп кетті), -п қал (күіііп қалды), -п іиық (санап шықты) сияқты аналитикалык. форманттар катысады. алпы алғанда, амалдың өту сипаты категориясы — етістіктің грамматикалық категорияларынын кайсысы-на болса да тікелей катысты, бәрімен де байланысты категория. Сол себепті оныц жасалу тәсіліне, онын ана-ліітикалык форманттарыныи күрамына етістіктің грам-матикалық категорияларынын көрсеткіштері түгелдей катысады деуге болады. Мысалы, амалдың өту процесі-нің мезет-мерзімі, сатылы қалпын білдіру максатында айтылатын аналитпкалық форманттар, атап айтканда: -ып отыр (оқып отыр), -п бара жатыр ( құлап бара жа-тыр) форманттары тікелей көсемше мен шақ категория-сьша байланысты (осы шақ) айтылса, -а көр (айта көр), -а қал (бола қал) форманттары бұйрық рай кате-гориясымен тікелей байланысты айтылып түр. Егер -ған >болса (антқан болса), -р болса (айтар болса) десек, бі-ріншіден, есімше категориясымен байланысты антылса, екіншіден, шартты рай категориясымен тікелей катыс-ты. Міне, осылайша амалдың өту сипаты категориясы-ның қай формантын алып қарасаңыз да, етістіктің белгілі бір немесе бірнеше категориясына қатысты айты-лады да, әр түрлі грамматикалық категориялар көр-сеткіштері аркылы жасалады. Осы күрделі сан-салалы, көп тармакты ерекшеліктер амалдың өту сипаты кате-гориясыныц негізгі белгілерінің бірі болып таиылуы керек. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||