Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Модаль сөздер мен модаль шылаулардың ашық рай формаларымен жиі қолданылуы нәтижесінде көптегең аналитикалық модаль тіркестер туған.

Ал әр райдыц алды-алдына тән сипаттары мен ерек-шеліктері төмендегідей.

Ашық рай

(индикатив)

Ашық райдың арнаулы қосымшалары болмағаиымен, бұл категория амалдын белгілі бір мезгілде, яғни өткен, казіргі және алдағы кездердін. бірінде болу я болмауын. өту я етпеуін керсететін шақ формаларымен тікелей байланысты болатындықтан, шақ формаларынын жүйесі оның (индикативтік) грамматикалық көрсеткіштері есе-бінде қызмет етеді. Бұл кызмет — ашык райға тән таби-ғи нәрсе. Ал оның осылайша болуы индикатив форма-ларының ақиқат шындықты және реальді күбылысқа қатысты модальдік мағыналарын білдіруімен байлаиыс-ты. Өйткені реальдік (арай) деген құбылыс адамнын (субъектінің) ырқынан тыс айналадағы, күнделікт емірде үнемі ұшырасып отыратын, болып я етіп жата-тын объективтік жағдайларға, атап айтқанда, мезгі/ және кеңістік қүбылыстарына тікелей қатысты болады Ал рай категориясы етістікке тән категория болатығ болса, амалды, әрекетті, кимылды, қозғалысты, процес терді білдіретін етістіктердің өздеріне тән табиғи фор масы — шақ (мезгіл) категориясымен байланысты. Өйт кені қандай амал я әрекет болсын белгілі бір мезгілде етеді. Ендеше, грамматикалық шак категориясы да етіс тіктің әрі ең негізгі, әрі ен. басты категориясы болуғг тиіс. Сейлеуші кандай бір хабар-ақбарды, қандай бір жай-жапсарды, қандай бір оқиға-керіністі сөз етсе де ол туралы езінің кеніл қошын, ойының көлеңкесін, көз қарасым, райын білдіргісі келсе де, оларды белгілі бір мезгілмен байланыстырмайынша,— айтуы, баяндауь мүмкін емес. Солай болса, рай мен ш ақ ұғымдары — бір бірімен байланысты құбылыстар. Бірак шак кате гориясы рай категориясына қарағанда, әлдеқайда кеі категория. Өйткені адам сейлегенде, кашан да болсын тек амал-әрекеттін. ж алаң өзін ғана емес, оның мезгіл мен орнын да дойім ойда (көңілде) үстаумен қатар, өзі

0. 
   оны белғілі бір мезгіл аясында көрсетеді; езге райлар-да бүл кабілет болмайды. Солай болса, ашық райдың ен негізгі қасиеті — шақты, шақтың неше қилы мәнде-рін, реңктерін, білдіру болады. Сонымен катар, шақ формаларының әрі көп, әрі түрлі-түрлі болып қалыпта-суына осы категорияныц мазмұны, оның формалары жә-нс неше алуан модальдік рецктері себеп болған.
   

Сонымен, ашық рай (индикагив) деп амал-әрекеттің өткенде, қазірде жэне келешекге болу я болмауын біл-діретін негативті грамматикалық категорияны айтамыз.

Неғайбыл (ирреалды) райлар

0. 
   Етістік формалары аркылы тек ақикат шындық кана немесе реальді кұбылыс кана (орындалу мүмкіндігі бар кұбылыс кана) білдіріліп қоймайды, реальсыз жүзеге аспайтын я асу-аспауы күдікті амал-әрекет те беріледі. Мысалы: барайын, баріиы, барсын, бара көр, бара сал, бара қой, барғайсың, барсам, барғым келеді, баруға бо-лады, бара салсаңшы, бара қойса екен, барса екен, барса игі еді... деген формалардаи бұйрык, тілек, ынта, жа-лыныш, өтініш. шарт, күдіктену, жорамал, үйғару тә-різді мағыналар байқалады. Бірак сол мағыналардан амал-әрекеттің жүзеге асу-аспауы жайында ешқандай ашық я айқын пікір аңғарылмаііды, тек болашақ әре-кетке мегзеген әлдеқандай бір амал женіндегі ниет қа-на аталады. Сейтіп, бүл формалардан я өткен шаққа, я Қазіргі шаққа, я келер шакқа катысты яғии соларды байыптарлықтай мән бағдарланбайды, демек, бүлардан аталған үш шақ туралы ешқандай ашық түсінік керін-бейді. Рас, бүл формалардаи келешекке мезіреті етіле-тіндей әлдеқандай бір ишара пемесе әлдебір ниет сезі-леді. Бірақ бүл мезіреті келер шак мағынасын бермейді
   

және бере де алмайды, тек соған мегзейді. Амал-оре-кеттін анық рецктерін білдіретін осындай етістік фор-малары неғайбыл (ирреальді, қосалқы, жәрдемші) рай-лар деп аталады.

Неғайбыл (ирреальді, косалқы) райлардың білдіретп негізгі мағыналары әмір, бұйрық, тілек, өтініш, жалы-ныш, шарт, қажеттілік, тністілік, ләзімдік, мүмкіндік, кү-мәнділік... сиякты амал-әрекеттермен байланыеты боладь

да, тек келешекке ғана мегзейді. Неғайбыл райлар-дың бәрі де модальдік ренк білдіру жағынан бір дәре-жеде, бір сатыда, біркатарда тұрады деуге болады. Өйт-кені, формалары мен мағыналары қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, олардың бәрі де амалдын реаль сіз екенін білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, амалдын айқын емес екенін білдіретін негативтік сипат— неғай-был райлардың бәріне де тән жалпы қасиет. Бірақ, со лай бола тұра, бұлардын, формалары басқа-басқа болу ларына орай, модальдік реңктері де бөлек-бөлек болыі сараланып, әрқайсысы тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ, жалқы қасиет-сипатқа ие бола кетеді. Мысалы баршы, барса деген екі форманың алғашқысынан амал жасауға тілек айтқандық бағдарланса, сонғысынан бас қа бір істелетін әрекетке, онын жүзеге асуына шарт ко йылғандық аңғарылады. Ал баруға болады дегеннеі амалды іетеуге мүмкіндік барлығы түсіиілсе, барғысь келеді дегеннен сол амалды істеуге ынта я ниет білдір гендік ұғынылады.

Сонымен, неғайбыл райлардың арнаулы грамматика лық формалары амал-әрекеттін негативтік сипаты — амалды жүзеге асыру сипаты — реальді емес екенін біл діретін көрсеткіштер есебіиде қызмет етеді. Ал жүзег< асуы реальді емес, тек идеальді я неғайбыл амалды біл діретін қосалқы райлар, арнаулы формалары мен мо-дальдік мағыналарына қарай, бүйрық рай, шартты рай қалау рай деп аталатын үш түрге бөлінеді.

Буйрық рай

(императив)

Етістіктің бұйрық рай деп аталып жүрген түрінің мо дальдік мағыналары — семантика жағынан да, грамма тика жағыиан да қарымы кец формалар. Бұл рай іске косу, амалды істеуге козғау салу, түрткі болу, ұсыньК жасау, кенес беру, тілек айту, өтініш ету, жалыну, бү

йыру, әмір ету... тәрізді кыруар кеп модальдік мағына-ларды білдіреді, демек, бұл рай сейлеушінің белгілі бір істі жасау, жүргізу, тындыру туралы кеңіл қошынан ту-?ан талабын, тілегін білдіреді. Бірақ амалды (істі, оре-кетті...) жасау, тындыру, қажеттігі женінде айтылатын эндай талап, тілек, үйғарым, қозғау, кеңес, етініш, жа-лыныш... сейлеушінің өз ниетінен де, өз мүдде-тілегінен де, сондай-ак, айналадағы объективтік шындықтан да, эбъективтік жағдайдан (ситуациядан) да тууы мүмкін. К,озғау салу, іске қосу мағынасы бір тыңдаушыға да, кәп тыңдаушыға да, I, II, III жақтардың бәріне де ар-іалады және етістіктің жалаң я күрделі түрлері арқы-лы да айтыла береді. Мысалы:

1.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: